Урбанизацияны гигиеналы маызы.

XX асырды екінші жартысы мен XXI асырды басы алалардаы трындар саныны артуымен (урбанизациялануымен) сипатталады. Урбанизациялану рдісі кптеген себептерге байланысты. Ауыл трындарыны алалара ауысуы брын да, азіргі кезде де, алыптасан жадайлара байланысты трындарды жмыс табу шін, білім дегейін ктеру, мір сру жадайларын жасарту, жоары ксіби медициналы кмек алу, мдени мірін байыту, трмысты кптеген жатарын жеілдету, ауылдаы ауыр жмыстарды аладаы жеілдеу трлеріне ауыстыру т.б. масаттарына байланысты болды. Осы рдіс алалар мен ауылдарды тере индустриалды айта рылулары, ндірістерді дамуы, трын й рылыстарыны кеейуі, транспорттар саныны кбеюі жне байланыс трлеріні жеілденуі нтижесінде арынды жреді. Трындарды тек ана материалды емес, сонымен бірге ірі мдени орталытарында з ажеттіліктерін анааттандыру нтижесінде рухани дегейлері де сті.

ала трындарыны саны арынды суде. Егер, XIX асырда алаларда трындарды бірнеше пайызы ана тран болса, 1950 ж. ол 30% дейін, 1970 ж - 50% дейін, ал жекелеген экономикалы дамыан елдерде - 75-85% дейін асты. 2025 жылы ала трындары барлы халыты 60,1% болады деген болжам бар. алалар зара бірігіп, агломерацияларды тзеді. 1 млн астам трыны бар алаларды саны 400 жетті. Каир, Карачи, Нью-Йорк, Манил, Шанхай, т.б. сияты алаларда халыты саны 10 млн асты.

Индустрияландыру жне ылыми-техникалы прогресс бізді елімізде де урбанизациялануды арынды жруіне жадай туызады. Егер, азастан Республикасыны аумаында 1913 жылы 5 млн 596800 адам, оны ішінде, алаларда - 540800 адам, немесе бар боланы 10% ана тратын болса, 1999 жылы трындарды саны 14 млн 953126 адама дейін, оларды ішінде, алада тратындарды саны – 8377303, яни 56% дейін жетті.

Урбанизациялануды о, сол сияты теріс те жатары бар. Ірі алалар трындарды жмыспен амтамасыз ететін ндіріс орындарыны орталыы болып табылады. Мдени, ылыми жне білім беру орталытарында оамны экономикалы жне мдени потенциалы жинаталады. алалы орта трындарды мір сруі мен мдени трыдан дамуы шін, олайлы жадайлар амтамасыз етеді.

Сонымен бірге, урбанизациялануды баран сайын лаятын теріс жатары да байалып отыр. ала оршаан ортаны барлы нысандарыны ндірістік пен трмысты ластаушы кзі болып табылады. Ластануа тек ала мен оан жаын жатан айматар ана емес, сонымен атар, бкіл биосфера да шырайды. Ауа ортасыны кптеп ластануы, сіресе, ірі алаларда байалады. ндіріс орындарыны, автоклікті, жылу энергетикасы мекемелеріні шыарындыларымен ауаа р трлі ластаушы заттар блінеді, оларды ішінде халыты денсаулыына зиянды сер ететін, те уытты жне ауіпті заттар бар (- тарау). Атмосфераны ластануы, ауаны тнытыын тмендетіп, жарыты тсуін азайтып, сонымен атар, смог, ышылды жауындар, озон тесіктері сияты былыстарды пайда болуына себеп болып, адамны мір сру жадайын нашарлатады. Кптеген ірі алаларды тбесін ластанан ауаны кгірт - ою «алпатары» жауып трады, олар кн радиациясыны едуір млшерін сііреді де, блыыр жне тманды кндерді саныны жиілеуіне кеп соады.

Айтарлытай ластануа су нысандары мен топыра та шырайды. Суаттара нерксіптік жне трмысты аынды сулар аызылады, атмосфераа блінетін жне суаттарды р трлі масатта пайдалану нтижесінде пайда болатын ластаушы заттар тседі. Топыра трмысты жне ндірістік алдытармен кп ластанады, рылыс салу шін алынады, сйы алдытарды тазарту шін олданылады, тыайтыштар жне пестицидтермен ластанады (V–V тараулар). алаларда кнделікті жиналатын алдытарды клемі те лкен. Осындай жадайларда алаларды маызды гигиеналы мселелеріні бірі, алдытарды пайдаа асыру жне трындарды сапалы сумен амтамасыз ету болып табылады.

Ауаны, суды, топыраты ластануы жасыл желек сімдіктерге жойыш сер етеді, ал оларды біраз блігіні рып кетуінен, ауаны тазартатын табии сзгі жойылады, сонымен атар, аланы зінде де микроклимат жадайлары згереді. Жасыл желектер отырызылан жерлерді ауданы рылыс ажеттілігіне алынуынан да ысарады. ала ластаушы заттарды темір-бетоннан жасалан амалына айналады.

алаларды микроклиматы едуір згереді. Оны бір ерекшелігі - «жылу аралдары» деп аталатын, айматарды пайда болуы. Бл аралдарда, ала сыртындаы жермен салыстыранда, ауа температурасы жоары болады.Температураларды е лкен айырмашылыы тнде байалады, бл кезде жылу аралдарындаы температура ала сыртындаы температурадан 6-8ºС жоары болуы ммкін. Ірі алаларды орталытарында «жылу аралы» 100-150 м биіктікке ктеріледі. Оларды тзілуі, имараттар, асфальт жне баса да жабындылар кндіз кнні серінен ызып, тнде салындауы нтижесінде кндіз алан жылуды атмосфераа беруімен байланысты. Температураны жоарылауы, сонымен атар, рылыс нысандары кп салынан айматарда су булануыны азаюына байланысты, ал аланы сыртында орналасан аудандарда, жабыр сулары топыра бетінен буланып, жылуды здеріне сііріп алу нтижесінде ауаны температурасын тмендетеді. Жасыл желектер мен ашы су беттеріні пайызы тмендеуіні жне аладаы рылысты жоары тыыздыы нтижесінде желді жылдамдыы едуір азаюыны маызы да лкен.

аланы зіндік туындайтын ерекше факторларына кбінесе темірбетоннан жасалан, биік, металлды конструкциялары кп рылыстар, халыты тыыздыы, клікті кптігі, тіршілік арыныны жоарылыы, шамадан тыс жйке-психикалы жктемелер, шу дегейіні жоары болуы, арынды электромагниттік ластану,сонымен атар, жабы блмелердегі геомагниттік серіні крт тмендеуі жне трындарды денсаулыына зиянды сер ететін баса да кптеген факторлар жатады. Бл жадайларда олайсыз эффектілер дамуыны алдын алу шін елді мекендерді орналасуын дрыс тадау жне тиімді трде жоспарлау шешуші роль атарады.