Сурет. 10000 трына арналан ышамауданды жоспарлау.

рылыс ауданы-10-12%

1-трын й имараттары, 2—3 мектептер, 4-арттара арналан пансионат, 5-жеміс баы, 6-ышамауданны оамды орталыы,7-ба, 8-глзар, 9-стадион, 10-коммуналды- шаруашылы кешен, 11-театр

Жасы трмыс жадайларды амтамасыз ету шін жне шу, діріл дегейлерін тмендету мен ауаны шамен, автокліктерден блінетін ластаушы заттармен ластануын тмендету масатында, трын йлер мен балалар мекемелеріні негізгі блігін ышамауданны а ортасына орналастырады Трын йлерді абаттары нерлым кп болса, ышамауданны сорлым лкен ауданы жасыл желектер отырызуа, дене шынытыру мен демалыса арналан ондырылар орнатуа пайдалану ммкін, алайда йлерге кн сулесіні жарыыны тсу жне желдетілу жадайлары нашарлайды, сондытан имараттарды арасындаы ашыты жеткілікті болуы керек: имараттарды алдыы жатарыны арасы оларды биіктіктерінен екі еседен кем емес, ал екі бйірлеріні арасы - 10-15 м болуы ажет. Ышамауданны баса ауданында жасыл желектер отырызылады (ышамаудан ауданыны 40% кем емес), трындарды барлы жас топтарында байалатын гиподинамияны алдын алу шін, лкен маызы бар балалар аладары мен дене шынытыру ондырыларын орналастырады.

4-6 ышамаудандарды трын аудана - ауданы 80-400 га жерді алатын, рылымды элементінебіріктіреді. Оны шекараларын жалпы алалы маызы бар магистарльды кшелер мен жолдар бойымен, сол сияты табии жне жасанды нысандар (зендер, каналдар, жасыл желектер, темір жолдар, т.б.) арылы жргізеді. Адам тратын аудандарда оамды орталытар болады, оларда ауданды жне алалы оамды мекемелер, емханалар, ауруханалар, спорт ондырылары, супермаркеттер, кинотеатрлар, кітапханалар орналасады.

3-абатты имараттардан ралан адам тратын аудандаы рылысты е жоары тыыздыы 28% аспауы, ал кп абатты йлерден тратын аудандарда - 25% аспауы керек. Баса ауданы кшелер, шаын батар, бульварлар, аладар шін пайдаланылады.

олайлы микроклимат жадайлары мен инсоляция кбінесе, рылыс жйесіне - имараттарды аумата орналасуына, оларды зындыына, пішініне жне зара орналасуына байланысты болады. рылыс жйелеріні бірнеше трлерін ажыратады: бірттас, тйы, атарлы, периметральды, тізбектік жне топты (6.3-сурет).

6.3-сурет. Ышамаудандарды рылыс жйелері:а-периметральды, б-тізбектік, в-топты.

Бірттас жйеде квартал аумаындаы йлер кшелерді бойымен жне кварталды ішінде жаппай трызылады. Тйы жйеде имараттар барлы периметр бойымен здіксіз салынады, ал квартал ішінде аулалар орналасады. Бірттас жне тйы рылыс жйелері гигиеналы трыдан те олайсыз болып табылады, себебі, бл жйелерді олдананда, кн сулесі аз тсетін, желдетілуге ммкіндіктері жеткіліксіз, жасыл желектері жо деуге болатын, дытар трізді аулалар тзіледі. рылысты мндай трлері брыны жз жылдытарда жиі олданылатын. азіргі кезде жарыты жасы тсуі мен желдетілуді амтамасыз ететін, рылыс жйесіні ашы трі пайдаланылады. Оны ішінде е жасысы тізбектік рылыс жйесі болып саналады, бнда йлерді арасындаы ажетті ара ашыты саталып, олар бір-біріне паралель орналасады. Периметральды рылыс жйесінде аралары ашы имараттарды кшелерді периметрі бойынша орналастырады. Топты рылыс жйесінде, имарат топтарыны арасында ашы араларды йымдастырып, имараттарды жекелеген ауматарда топтап салады.

Кшелерді орналасуы мен лшемдеріне де назар аудару керек, себебі бл крсеткіштер, негізінен, ала инсоляциясын, ауа массаларыны айналымын, шуды дегейі мен аланы санитарлы жадайын, адамдарды озалыс ауіпсіздігін жне клік аынын т.б. анытайды. Негізінен, кшелерді жоспарлауды екі жйесі олданылады: радиалды жне шахмат трізді. Радиалды жйеде барлы кшелер, радиус трізді, аланы шетінен орталыына арай келіп осылады жне бір-бірімен айналып жретін жолдармен иылысады. Шахмат трізді немесе тік брышты жйеде тзу кшелер бір-бірімен перпендикуляр орналасады. Сонымен атар, жйелерді аралас трлері де олданылады. Жасы инсоляцияны амтамасыз ету шін, орта ендіктерде кшелерді меридиан бойымен орналастыру тиімді, ал жасы желдетуді амтамасыз ету жне микроклимат жадайларын жасарту шін, кшелерді елді мекендердегі желдерді басым тратын баыты бойынша орналастырады. Егер, шады жне ысты желдер басым болса, кшелерді оларды баытына брыштай немесе перпендикуляр орналастырады.

Кшелер, оларды функционалды масатына арай, кліктерді жылдам жруіне арналан кшелер, жалпы алалы жне ауданды маызы бар магистральды кшелер, жергілікті маызы бар кшелер мен жолдар, адам тратын, ндірістік жне оймалар орналасан аудандарды кшелері, клік тетін жерлер, жаяу жргінші жолдары деп блінеді. Кліктерді жылдам жруіне арналан жолдар мен жк кліктері жретін жолдарды селитебті территориядан тыс, санитарлы-ораныш аумаында орналастыру ажет. Селитебті ауматарда кліктерді жылдам жруіне арналан жолдарды тек тоннельдер мен эстакадаларда, жаяу жргінші мен жергілікті озалыс жолдарынан жне шу дегейі шектен аспайтындай, ошау жадайда, орналастыру ажет. Кліктерді жылдам жруіне арналан жолдарды жргінші блігіні шетінен трын йлер аумаына дейінгі ашыты 50 м кем болмауы керек. Кшелерді келесі ені сынылады: жалпы алалы мні бар, клік озалысы здіксіз магистральды кшелерге - 75 м, клік озалысы реттелінетін кшелерге - 60 м, ауданды мні бар, магистральды кшелерге - 35м, кп абатты трын йлер аумаындаы кшелерге - 25 м, бір абатты трын йлер аумаындаы кшелерге - 15 м.

азіргі кездегі алалардаы 1000 трына 150-180 жне одан да кп жеіл автокліктерден келетін, автокліктермен жоары амтамасыз етілу жадайында, трын аудандарда, осы аудандарда тратын адамдарды автокліктеріні траты саталуы амтамасыз етілуі керек, ал гараждар мен автотратар трын аудандарды шетіне жне магистраль аралыындаы территорияларында, трындарды демалыс орны мен балаларды ойын аладарынан ашы жерлерде салынуы ажет.

Жасыл желектер - трын аудандарды міндетті трдегі рамдас блігі болып табылады. Олар, аланы кркейтіп, ала трындарын табиата жаындатады жне оларды денсаулы жадайына олайлы сер етеді. Жасыл желектер ала микроклиматыны адама серін жеілдетеді. Ааштарды жапыраы кнні ысты сулелерінен орайды, ал шптесін сімдіктер алы скен топыра, аз ызады (асфальтты температурасы 50ºС жеткен кезде, газоны бар топыраты температурасы 20ºС аспайды). Жасыл желектер арасында ауаны температурасы 1-3 градуса тмендеу болады. Кгалданан аума сол территориядаы ауа температурасын ана емес, сонда орналасан имараттардаы блме тмпературасын да тмендетеді. Бдан баса, ааштар мен мен бталарды жапыраы жне газон шптері, суды буландыра отырып, ауаны ылалдылыын жоарылатады.

Жасыл желектер желден орайды, ша блшектеріні зат беттеріне онуына жадай жасайды жне шаны, тіпті кейбір газдарды да, біраз млшерін стап ала алады. Олар оршаан ортаны оттегімен байытуда жне тзілген кміртегі диоксидін сііруде лкен рл атарады. Орташа клемдегі ааш 24 саатта ш адамны тыныс алуына ажетті оттегіні млшерін алпына келтіреді. Ааштар ауаны иондану дегейін жне теріс зарядталан жеіл иондарды санын арттырады, сонымен атар, ауру тудыратын бактерияларды дамуын тежейтін немесе жоятын фитонцидтерді бліп, оршаан ортаны сауытырады. Ааш-бта тектес сімдіктер шуды дегейін тмендетеді. 8-10 метрлік жасыл желектерді жолаы шу дегейін 5-7 дБ тмендете алады.

алаларда кшелерді бойымен міндетті трде ааштарды отырызылуы, ышамаудандар мен трын аудандарда шаынбатар мен батарды, саябатарды, орманды-саяба зоналарыны йымдастырылуы арастырылады. Есептеулер крсеткендей, аланы селитебті аумаында, детте, территорияны 20-25% имараттар, 20-22% - кшелер, аладар, т.б. алуда, ал ауматы алан, шамамен, 50 % - кгалдандырылуы ажет. алаларда 1 трына жасыл желектерді 100-150 м² келуі керек.

ала маы аумаындаы жасыл алап елді мекен шін таза ауаны резервуары болып табылады. Трындарды тиімді демалуында, ені 5-10 км болатын, орман-саяба белдеуі маызды рл атарады. Мнда жаз жне ыс мезгілдерінде де демалушылара барлы жадайлар жасалуы керек, сонымен атар, жоары дегейдегі санитарлы жабдыталуы (сумен амтамасыз ету, канализация, алдытарды жою, т.б.) арастырылуы ажет. Орман-саяба аумаы селитебті аумапен ыайлы жне жылдам жретін кліктер кмегімен байланысады.

Коммуналды-ойма аумаы сауда оймаларын, ккністер мен жемістерді сатауа арналан оймаларды, кліктерге ызмет крсететін ксіпорындарды (депо, автотратар), трмысты ызмет крсету мекемелерін (кір жуатын орындар, т.б.) орналастыруа арналан. Оны трын ауданнан тысары, кбінесе ндірістік мекемелерді санитарлы-ораныш аумаында орналастырады.

Сырты транспорт аумаында жолаушылар жне жк тасымалдайтын темір жол бекеттері, порттар, кемежайлар, т.б. орналастырады. Трын ауданды теміржол желісінен 100 метрлік санитарлы ораныш аумаы арылы блуді сынады. Жаа теіз жне зен порттары трын аудандар аумаынан тыс, 100 м кем емес ашытыта орналастырылады. уежайлар шін санитарлы ораныш аумаы оларды кластарына байланысты 5-30 км дейін болуы керек.

3.2. Ауылды елді мекендерді жоспарлануы жне рылыс салынуы ерекшеліктері. Ауылды жоспарлануы, рылысы мен абаттандырылуы, ала рылысындаыдай гигиеналы аидалара негізделген, біра мнда ауыл жадайларыны ерекшелігі ескеріледі (рылыс тыыздыы 5-6 %, ал елді тыыздыы 1 га жерге - 20-25 адамнан аспайды). Ауылды жоспарлау барысында екі негізгі аумаа бледі: оамды орталыы бар, трын аудан аумаына жне ндірістік аумаа.

Ертеректе трын й имараттарын клік магистраліні бойымен орналастыру ке таралан болатын. Бл ауыл ауданыны заа созылуына себеп болып, оны екі шетіні бір-бірімен зара байланысына, сонымен бірге мдени-трмысты ызмет крсетуде жне санитарлы-техникалы абаттандыруда иындытар туызды. азіргі кезде, трын й имараттары мен олара жанасатын й жанындаы учаскелерден жне кшелерден тратын, трын кварталдар тріндегі ышамдалан рылыс, зіні тиімділігін длелдеді. Осы кварталдарда, сонымен бірге, мдени-трмысты жне емдеу-алдын-алу мекемелері, барлы трындарды пайдалануына арналан жасыл желектер (саябатар, шаынбатар, батар), кшелер орналасады. Ышамдалу нтижесінде су бырын, канализацияны, орталы жылу, газдандыру жйелерін орнату, тротуарлар мен кшелерді орналастыру жеілдетіледі жне арзана тседі.

Ауылды орталы блігінде, кімшілік мекемелері, пошта байланысы, клуб, асхана, дкендер, она йлер, т.б. орналасатын, оамды орталы йымдастырылады. Мектептер, бала башалар мен ббекханаларды, аурухана мекемелерін оамды орталы пен автомагистральдардан шеткері орналастыру ажет. Су кздеріні ластануын болдырмау шін, трын й имараттарын олардан 100 м ашытыта орналастыру керек.

ндірістік аумата барлы шаруашылы нысандары мен ндірістік кешендер (жндеу-механикалы шеберханалары, мал жемін дайындайтын цехтар, мал бордаылау фермалары, осалы ндіріс орындары) орналастырылады.

ндірістік аума химиялы жне биологиялы ластаушы заттарды, сол сияты шу, ша, ттін, жаымсыз иістер мен шыбындарды кзі болып табылатындытан, оны трын й зонасына атысты ы жаынан, жергілікті жерді бедері бойынша жне зен аысыны бойымен тменірек орналастыру керек. Трын аумаы мен ндірістік аума арасында санитарлы-ораныш аумаы жасалады, оны ені зияндылы дегейі мен ауіптілік кзіне байланысты аныталады. Трын аумаа е жаын оймалы орындарды, олардан со жндеу шеберханаларын, одан ары – мал жне с шаруашылы рылыстырын, мал кін сатау жне ауру малдара арналан ошаулау орындарын орналастырады. Трын йлер имараттары мен кішігірім мал шарауашылы фермалары (400-800 мал басына) арасындаы ара ашытыты ені 200-300 м болуы керек, ал мыдаан мал басы бар, ірі фермалара арналан санитарлы-ораныш аумаы 3-5 км дейін созылады.

Ауылдар мен жеке й-жайларды сумен амтамасыз етілуі су бырларын салу немесе, ызмет крсету радиусы 100 м аспайтын, оамды дытар жйесі арылы амтамасыз етіледі.

Жекелеген йлерді жылы сумен жабдыталан, жуылатын жетханаларымен салу керек. Аызынды суларды жою жне тазарту шін, йлерді й маындаы учаскелерінде жер астындаы сзу алашалары немесе сзгі дытарды жабдытау тиімді.

4. алалы шу. Шуды трындара олайсыз сер етуіні алдын алу. Коммуналды шу адамны денсаулыына олайсыз сер ететін ке таралан физикалы факторларды бірі болып табылады. Шу, адама жаымсыз, кедергі жасайтын, жиілігі мен арындылыы р трлі, дыбыстарды жиынтыы болып табылады. Шуды пайда болуы негізінде серпінді денелерді механикалы тербелістері жатады, нтижесінде тербелістегі денені бетімен тікелей жанасан ауа абатында, оны уаытпен кезектесіп жретін жне серпінді бойлай толын тріндегі таралатын, оюлануы (сыылуы) мен сиретілуі пайда болады. Шыу тегіне байланысты шу - табии, трмысты, ндірістік, нерксіптік, транспортты, уе жне кше шуы, т.б. болып блінеді.

Табии шуларды дегейі, детте, тмен болады жне адамны кіл-кйіне сер етпейді (6.1- кесте). Мысалы, жапыратарды сыбдыры, теіз толындары шуыны дегейі 20 дБ аспайды. Трмысты шу трын й блмелерінде пайда болады, ол теле-, радиоралдарды, трмысты жабдытарды жмыс істеуімен, адамдарды сйлесуімен, аспаптарда ойнауымен, рылыс жмыстарын жргізуімен т.б. байланысты. Тыныш птерлерде ол 40 дБ аспайды. Радио, теледидарларды осан кезде, шу дегейі те кшейіп, ауыру сезіміні табалдырыына (100-110 дБ) жаындайды.

ндірістік шу, ндіріс орындарындаы машиналар мен механизмдерді жмыс істеуі кезінде туындайды. Мекеме территориясынан тыс ауматара таралатын нерксіптк шу компрессор бекеттерінен, рылыс жне металлургиялы мекемелерден туындайды.

Кесте