Жабы блмелердегі ауа тазалыыны крсеткіштері
3.4. Жарытандыру. тымды жары е алдымен кру анализаторыны олайлы ызметі шін ажет. Жарыты психофизиологиялы сері де бар. тымды жары ми ыртысыны функционалды жадайына о сер етеді, баса да анализаторларды ызметін жасартады. Жалпы аланда, жайлы жары, орталы жйке жйесіні функционалды жадайын жасартаып, кзді жмыс абілетін жоарылатып, ебекті німділігін жне сапасын жоарылатады, ажуды кешеуілдетеді, ндірістік жарааттануларды азаюына септігін тигізеді. Жоарыда айтыландарды барлыы, жарыты тек табии тріне ана емес, сонымен атар жасанды тріне де атысты. Табии жары одан баса, айын жалпы биологиялы та сер етеді, биологиялы ыратарды синхронизаторы болып табылады, жылылы жне бактерицидтік асиеттері бар (III тарау). Сондытан, трын йлер, оамды, ндірістік имараттар тымды кндізгі жарыпен амтамасыз етілуі тиіс.
Екінші жаынан, жасанды жарыты кмегімен блмені кез-келген жерінде кні бойы берілген жне траты жары жасауа болады. азіргі кезде жасанды жарыты ролі жоары: жмыстаы екінші ауысымдар, тнгі жмыс, жер асты жмыстары, кешкі й шаруалары, мдени істермен айналысатын бос уаыт, т.б.
Жарыты сипаттайтын негізгі крсеткіштерге жататындар:
1) жарыты спектрлік рамы (жары кзінен шыан жне шаылысан);
2) жарыталандаы (жары дегейі);
3) жарытыы – жарыты дрежесі (жары кзіні, шаылыстырушы беттерді);
4) жары тсуіні біркелкілігі.
Жарыты спектрлік рамы. Ебекті е жоары німділігі мен кзді е аз ажуы стандартты кндізгі жарыпен жарытандыру кезінде болады. Жары техникасында кндізгі жарыты стандарты ретінде аспан лемінен шашырап тскен, яни терезелері солтстікке баытталан блмеге тскен жарыты спектрі алынады. Трлі тстерді е жасы ажырату кндізгі жары кезінде байалады. Егер анытап аралатын блшектерді лшемі 1 милиметр жне одан да арты болса, онда кзбен кру арылы атарылатын жмыс шін кндізгі а жары пен сарыштау жарыты шыаратын кздерді жарыы шамамен аланда бірдей болады.
Жарыты спектрлік рамыны психофизиологиялы трыдан да маызы бар. Мысалы, ызыл, ызылт-сары жне сары тстер, оларды ойша жалынмен, кнмен сйкестіретіндіктен, жылылы сезім туызады. ызыл тс оздырады, сары - сергітеді, кіл-кйі мен ебекке абілетілігін жасартады. Кк, кгілдір жне клгін тстер суы болып крінеді. Ысты цехтарды абыраларын кк тске сырлау салынды сезіндіреді. Кгілдір тс кілді жайландырады, кк жне клгін тстер- кіл-кйді жабырандырады, жасыл тс бейтарап - жасыл сімдіктермен ойша сйкестендіретіндіктен жаымды, баса тстерге араанда кзді азыра ажытады. абыраларды, машиналар мен парталарды беттерін жасыл тске бояу кіл кйге, ебек абілеттілігіне жне кзді кру ызметіне олайлы сер етеді.
абыраларды жне тбелерді а тске бояу брыны кездерден гигиеналы трыдан олайлы деп саналады, себебі жарыты шаылыстыру коэффициенті жоары (0,8-0,85) болуына байланысты, блмеде е жасы жары дегейін амтамасыз етеді. Баса тстерге боялан зат беттеріні шаылыстыру коэффициенті аздау болады: а сары - 0,5-0,6, жасыл, ср тс - 0,3, оыр-ызыл -0,15, ою кк - 0,1, ара - 0,01. Біра а тс (ар трізді болан со) суыты сезіндіреді, ол блмені кеейткен трізді болып, олайсыз крсетеді. Сондытан, абыраларды жиі ашы ашыл-жасыл, ашы сары жне солара жаын тстерге бояйды.
Жарыты сипаттайтын келесі крсеткіш - жарыталандаы (жары дегейі). Жарыталандаы деп, нысанны бетіндегі жары аыныны тыыздыын айтады. Жарыталандыты лшем бірлігі люкс. 1 люкс – 1 люмен жары аыны тскен жне біркелкі таралан 1 м2 беттетгі жарыты дегейі. Люмен - ауданы 0,53 мм2 платинаны ату температурасында толы сулелендіргішті (абсолютті ара денені) шыаратын жары аыны. Жары дегейі жарытандырылатын бет пен жары кзі арасындаы ашытыты квадратына кері пропорционалды. Сондытан, жоары жары дегейін немді етіп жасау шін жары кзін жарытандырылатын бетке жаындатады (жергілікті жарытану). Жары дегейін люксметрмен лшейді.
Жары дегейін гигиеналы нормалау крделі, себебі ол орталы жйке жйесі мен кзді кру ызметіне сер етеді. Жргізілген тжірибелер жары дегейін 600 лк дейін сіргенде, орталы жйке жйесіні функционалды жадайын жасартатынын; одан рі, 1200 лк дейін сіргенде, сондай-а оны ызметін, аз дрежеде болса да, жасартатынын, ал жары дегейі 1200 лк жоары боланда, сері жо деп айтуа болатынынын крсетті. Сонымен, адамдар жмыс істейтін барлы жерлерде жарыты дегейі 1200 лк, ал е тменгі дегейі - 600 лк болуы керек.
арайтын заттарды лшемі р трлі боланда, жары дегейі кзді кру функциясына сер етеді. Егер, арайтын блшектерді лшемі 0,1 мм кем болса, ызу шамдармен жарытандыру кезінде жары дегейі 400-1500 лк, 0,1-0,3 мм кезінде - 300-1000 лк, 0,3-1мм - 200-500 лк, 1-10 мм - 100-150 лк, 10 мм арты болса - 50-100 лк болуы ажет. Бндай нормативтер кезінде жары дегейі кзді кру функциясы шін жеткілікті, біра біратар жадайларда ол 600 лк аз, яни, психофизиологиялы трыдан аланда, жеткіліксіз болып саналады. Сондытан, люминесцентті шамдармен жарытандыру кезінде (олар немділеу боландытан) барлы аталан нормалар екі есе лайтылады, сонда жарыты дегейі психофизиологиялы трыдан да олайлыа жаындайды.
Жазу жне оу кезінде (мектептерде, кітапханаларда, аудиторияларда) жмыс орнындаы жарыты дегейі 300 (150) лк, трын й блмелерінде 100 (50) лк, ас йлерде 100 (30) лк кем болмауы керек.
Жарыты сипаттау шін оны жарыты дрежесі маызды роль атарады. Жарыты дрежесі (жарытыы) – бетті лшем бірлігінен сулеленетін жары кші. Шын мнінде затты арау кезінде біз жарыты дегейін емес, жарыты жарыты дрежесін креміз. Жарыты дрежесін лшем бірлігі квадрат метрдегі кандела (кд/ м2). Бл біркелкі жары шыаратын жазы бетті рбір квадрат метрінен перпендикуляр баытта бір канделаа те жары кшін сулелендіретін жарыты дрежесі. Жарыты дрежесін жарытыты лшейтін аспаппен анытайды.
тымды жарытандыру кезінде адамны кзіні кру аланында жарыты дрежесі жоары жары кздері немесе шаылыстыратын беттер болмау тиіс. Егер, аралатын бетті жарыты дрежесі тым жоары болса, онда ол кзді кру жмысына теріс сер етеді: кзде жайсыз сезім пайда болады (2000 кд/м2 бастап), кз жмысыны німділігі тмендейді (5000 кд/ м2 бастап), кзді шаылыстыру (32000 кд/ м2 бастап) жне тіпті кзде ауыратын сезім де тудырады (160000 кд/ м2 бастап). Жмыс беттеріні е жасы жарыты дрежесі - бірнеше жз кд/ м2 болады. Адамны кзіні кру аланында болатын жары кздеріні рсат етілетін жарыты дрежесі 1000-2000 кд/ м2 аспааны дрыс, ал адамны кру аланына сирек тсетін жары кздеріні жарыты дрежесі 3000-5000 кд/м2 аспауы керек.
Жары біркелкі болуы жне клекелер тсірмеуі керек. Егер адамны кру аланында жарыты дрежесі жиі згеріп отырса, онда бейімделуге (кз арашыыны кішіреюі мен лаюына) жне онымен бір уаытта жретін аккомодацияа (кз бршаыны згеруіне) атысатын кз еттеріні ажуы басталады. Жары дегейі блме бойынша жне жмыс орнында біркелкі болуы тиіс. Блме еденіні 5 м жеріндегі е жоары жары дегейіні е тмен жары дегейіне атынасы 3:1 аспау керек, ал жмыс орныны 0,75 м аралыында - 2:1 аспауы керек. Екі кршілес беттерді жарыты дрежесіні (мысалы, дптер - парта, мектеп татасы - абыра, жара – операция аланын айналдырып жабатын жапыш) бір-бірінен айырмашылыы 2:1-3:1 аспауы керек.
Жалпы жары тсуден пайда болан жары дегейі аралас жарытандыру кезінде нормаланатын млшерінін 10% кем болмау керек, біра ызу шамдарымен жарытандыран кезде - 50 лк жне люминесцентті шамдар кезінде - 150 лк кем болмауы керек.
Табии жары. Кн имараттарды сыртында детте ондаан мы люкс жары дегейін береді. Блмелерді табии жарыы жергілікті жерді жары климатына, имараттарды терезелеріні баытталуына, клеке тсіретін нысандарды (имараттар, ааштар) болуына, терезелерді рылысына жне лшеміне, терезелер арасындаы абыраларды еніне, абыраларыны, едендері мен тбесіні жарыты шаылыстыру абілетіне, терезе йнектеріні тазалыына, т.б. байланысты.
Кндізгі жарыты блмеге тсуі жасы болуы шін терезелерді ауданы блмелерді ауданына сйкес болуы керек. Сондытан, блмелерді табии жарыын баалауды ке таралан дісі - геометриялы діс болып табылады. Бл діс бойынша, жары коэффициенті деп аталатын шаманы, яни, терезелерді йнектелген ауданыны еден ауданына атынасын есептеп табады. Жары коэффициентіні шамасы нерлым лкен болса, сорлым блмеге жары тсуі жасы болады. Трын й блмелері шін жары коэффициенті 1:8-1:10, сыныптар мен аурухана палаталары шін 1:5-1:6, операциялы блмелер шін 1:4-1:5, ал осымша блмелер шін 1:10-1:12 кем болмауы керек.
Табии жарыты тек жары коэффициенті бойынша баалау дл болмауы ммкін, себебі жары дегеіне жарытандырылатын бетке жары сулесіні тсу брышы сер етеді. Егер арсы тран имараттан немесе ааштардан блмеге кн сулесі тікелей тспей, тек шаылысан сулелер тссе, онда оларды спектрінде, биологиялы жаынан е тиімді - ультраклгін сулелеріні ыса толынды блігі болмайды. Блмені белгілі бір нктесіне аспан лемінен тікелей сулелер тсетін брыш саылау брышы деп аталады.
Тсу брышы екі сызытан тзіледі, оларды бірі терезені жоары ырынан жары тсу жадайы аныталатын нктеге дейін келетін, ал екіншісі – лшеу нктесі мен терезе орналасан абыраны арасын осатын клдене жазытытаы сызы.
Саылау брышы жмыс орнынан басталатын екі сызытан тзіледі: оларды бірі - терезені жоары ырына барады, ал екіншісі- арама арсы тран имаратты немесе баса дуал, ааштар, т.б. сияты нысандарды е жоары нктесіне дейін созылады. Тсу брышы - 27º кем болмауы, ал саылау брышы - 5º кем болмауы керек. Блмені ішкі абырасыны жанындаы жары дегейі блмені тередігіне де байланысты, сондытан, кндізгі жарыты тсу жадайларын баалау шін, сондай-а тередік коэффициентін - терезені жоары ырынан еденге дейінгі ара ашытыты блмені тередігіне атынасын анытайды. Тередік коэффициенті- 1:2 кем болмауы керек.
Геометриялы крсеткіштерді ешайсысы да барлы факторларды табии жарыа толыымен тигізетін серін крсетпейді. Барлы факторларды сері табии(жарытан) жарытананды коэффициенті (ТЖК) арылы есептеледі. ТЖК=Еn : Е0·100%, мндаы, Еn - блмені ішіндегі терезеге арсы тран абырадан 1 м ашытытаы нктені жарыталандыы, (лк); Е0- бкіл кк аспаннан шашырап тскен жарыпен жарытанан (аспан ттас блтты) жадайдаы блмеден тыс орналасан нктедегі жары дегейі, (лк). Сонымен, ТЖК блме ішіндегі жары дегейіні бір уаыттаы блме сыртындаы жары дегейіне пайызды атынасы ретінде аныталады.
Трын й блмелер шін ТЖК 0,5% , ауруханалы палата шін 1% , мектеп сыныптарында 1,5 % , ал операциялы блмелер шін 2,5 % кем болмауы керек.
Жасанды жары келесі талаптара сйкес болуы керек:жеткілікті дрежеде арынды, біркелкі; дрыс клеке тзілуін амтамасыз етуі, кзді шаылыстырмауы жне затты тсін згертпеуі; ыздырмауы; спектрлік рамы бойынша кндізгі жарыа жаын болуы керек.
Жасанды жарытандыруды екі жйесі бар: жалпы жне аралас. Аралас жйесінде жалпы жарыты, тікелей жмыс орындарында жарыты шоырандылыратын, жергілікті жарыпен толытырады .
Жасанды жарытануды негізгі кздері - ызу шамдары мен люминесцентті шамдар болып табылады. ызу шамдары – жарыты ыайлы, тотаусыз жмыс істейтін трі. Оларды кемшіліктеріні бірі, жарыты аз береді, спектрінде сары жне ызыл сулелер басым, ал кк жне клгін тстері аз болады. Біра психофизиологиялы жаынан алып араанда, жарыты бндай спектрлік рамы сулені жаымды жне жылы етеді. Кру жмыстары трысынан аланда, ызу шамдарыны жарыы тек те майда блшектерді анытап арау ажет боланда ана кндізгі жарытан кем тседі. Ол трлі тстерді жасы ажырату ажет болан жадайларда жарамсыз. ызу шамыны ызатын жібіні беті те аз боландытан, ызу шамдарыны жарыты дрежесі кз шаылысып, крмей алатын жарытан едуір арты болады. Арты жарыты дрежесімен кресу шін, тікелей тскен жарыты кзді шаылыстыратын серінен орайтын жарытандыратын арматуралар олданылады жне шыратарды адамны кру аланынан тыс жерге іледі.
Арматураларды тікелей, шаылысан, жартылай шаылысан жне шашыраан жары тсіретін арматуралар деп бледі. Тікелей жары тсіретін арматура шам жарыыны 90% артыын жары тсірілетін жерге баыттайды, ол жерде жоары жары дегейін амтамасыз етеді. Бнымен бір мезгілде, блмені жары тсірілген жне тсірілмеген бліктеріні арасында едуір жары айырмашылыы пайда болады. Айын клекелер пайда болады, кзді шаылыстыратын сері де болуы ммкін. Бл арматура осалы блмелер мен санитарлы жйелерге жары тсіру шін олданылады.
Шаылысан жары тсіретін арматура шамнан шыан сулелерді тбеге жне абыраны жоары блігіне баытталатындыымен сипатталады. Осы жерден олар шаылысады, клекелер тсірмей, блмеге жмса шашыраан жары тсіріп, оны барлы блігіне біркелкі таралады. Арматураны бл трі гигиеналы жаынан те олайлы жары береді, біра жарытандыруды бл трі немді емес, себебі жарыты 50% жоалады. Сондытан, трын й блмелерін, сыныптарды, аурухана палаталарын жарытандыруда жиі, немді болып саналатын, жартылай шаылысан жне шашыраан жары тсіретін арматураларды олданады. Бл кезде жарыты бір блігі ст тсті немесе кгірт йнек арылы тіп, блмені жарытандырса, ал екінші блігі, тбе мен абыралардан шаылысып барып, жары береді. Бндай арматура анааттанарлы жары жадайларын туызады, ол кзді арытырмайды жне онда айын клекелер пайда болмайды.
Люминесценттік шамдар жоарыда келтірілген талаптарды кпшілігіне сай келеді. Люминесценттік шам - жй шыныдан жасалан, ішкі беті люминоформен апталан ттік. Ттік сынап буымен толтырылан, екі жа шетіне электродтар днекерлеп бекітілген. Шамды электр жйесіне осан кезде электродтар арасында ультраклгін сулесін шыаратын электр тогы пайда болады («газ разряды»). Ультраклгін сулелеріні серінен люминофор жары шыара бастайды. Люминофорларды трлерін тадап алу арылы крінетін сулелерді р трлі спектрі бар люминесцентті шамдар дайындайды.. Е жиі кндізгі жары беретін шамдарды (КШ), а жары беретін шамдарды (АШ) жне жылы-а жары беретін шамдарды (ЖАШ) олданады. КШ шамдарды сулелену спектрі терезесі солтстікте баытталан блмені табии жарыыны спектріне жаын болады. Бл жары кзінде, тіпті кішігірім блшектерді анытап арау кезінде де, кз тез ажымайды. КШ шамын тстерді дл ажыратуды ажет ететін блмелерде олдану те тиімді. Шамны кемшілігі, мндай жарыты кгілдір сулелері кп боландытан, адамдарды бет терісі ккшіл тартып трады, сондытан жары беретін шамдарды бндай трлерін ауруханаларда, мектеп сыныптарында, т.б осы сияты блмелерде олданбайды. КШ шамдармен салыстыранда, АШ шамыны спектрі сары сулелерге бай. Мндай жары беретін шамдарымен жарытандыру кезінде кзді жмыса жоары абілеттілігі саталады жне бет терісіні тсі кп згермей, жасы крінеді. Сондытан, АШ шамдарын мектептерде, аудиторияларда, трын й блмелерінде, ауруханаларды палаталарында жне т.б. олданады. ЖАШ шамдарыны спектрі сары жне ызылт тстерге бай, олар кзді жмыса абілеттілігін біраз тмендеткенімен де, бет терісіні тсін жандандырып крсетеді. Бл шамдар вокзалдарды, кинотеатрларды вестибюльдерін, метроларды, т.б. жарытандыру шін олданылады.
Спектріні р трлілігі бл шамдарды гигигиеналы жаынан артышылытарыны бірі болып табылады. Люминесценттік шамдарды жары беруі ызу шамдарына араанда 3-4 есе жоары болады (1 Вт 30-80 лм береді), сондытан олар немділеу болып саналады. Люминесценттік шамдарды жарыты дрежесі 4000-8000 кд/ м2, яни, рсат етілгенінен жоары боландытан, оларды орайтын арматураларымен бірге олданады. ндірісте, мектептерде; аудиторияларда ызу шамдарымен салыстырып жргізілген кптеген сынаулар кезіндегі жйке жйесіні жадайын, кзді ажуын, жмыса абілеттілігін сипаттайтын объективті крсеткіштер барлы аытта дерлік люминесценттік шамдарды гигиеналы жаынан артышылыын длелдеді. Біра, бл шін оларды орнымен олдану ажет. Блмені пайдалану масатына арай шамдарды спектрі бойынша дрыс тадау ажет. Кру сезімталдыы, ызу шамдарыны жарыына араанда, кндізгі жарыа сияты, люминесценттік шамдарды жарыына да тмен болуы себебінен, люминесценттік шамдар шін жары дегейлеріні нормалары ызу шамдарынан 2-3 есе жоары бекітіледі (7.7 - кесте).
Егер, люминесценттік шамдармен жарытандыру кезінде жары дегейі 75-150 лк тмен болса, онда «ашамды эффект» байалады, яни ірі блшектерді араудын зінде де, жары дегейі жеткіліксіз сияты сезіледі. Сондытан, люминесценттік шамдарды жарыы 75-150 лк тмен болмау керек.
Кесте
Табии жне жасанды жарыпен жарытандыру кезіндегі трын жне оамды йлердегі жары дегейіні нормативтері
| Блме | Жасанды жарытандыру кезіндегі жары дегейі, лк | ТЖК% | ||
| Жоарыдан жне аралас жарытан-дыру | Бйірінен жары тсіру | лшеу беті | ||
| Адамдар тратын блме | - | 0,5 | Еден | |
| Ас й | - | 0,5 | Шартты трдегі жмыс атарылатын затты беті | |
| Оу залдары | 1,0 | Жоарыдаы сияты- | ||
| Аудиториялар, зертханалар | 1,5 | Жоарыдаы сияты - |
Дроссельдер бзылан жадайда люминесценттік шамдар тамырды соуы трізді жары береді немесе шу шыарады.
Бдан баса, люминесценттік жары тскен кезде озалыстаы немесе айналып тран затты араанда, «стробоскоиялы эффект» пайда болуы ммкін, бл кезде аралатын затты кптеген контурлары, яни пішіндері пайда болады. Стробоскопиялы эффектіні жою шін люминесцентті шамдарды р трлі фазалара осады немесе фазаларында згерістері бар арнайы сызбалар олданады. азіргі кездегі люминесцентті шамдарды кемшіліктері жо деуге болады жне олар кптеген оамды имараттарды жасанды жарыпен амтамасыз ету шін кеінен олданылады.