Халыты р трлі топтарына арналан таматы заттар мен энергияны физиологиялы ажеттілік нормалары.

Халыты р трлі топтарына арналан таамды заттар мен энергияны физиологиялы ажеттілік нормаларын таамтану ЗИ немесе медициналы жоары оу орындарыны жне дрігерлерді білімін жетілдіру институттарыны тиісті кафедралары зірлейді жне ол мемлекеттік нормативтік жат болып табылады.

Олар іс жзіндегі таматануды баалауды критерийлері, таамды азытарды ндіруді жне ттынуды жоспарлау кезінде жне азы-тлік орларын баалау кезінде ылыми негіздері болып саналады, йымдасан жымдарды рациондарын есептеу шін де олданылады. Таматану нормасы, сондай-а, дрігерлік практикада жеке адамдарды таматануын баалау шін жне оны тзету жніндегі сыныстарды негіздеу шін де олданылады.

Негізгі таамды заттар мен энергияны ажеттілігін анытау кезінде, сынылан энергия ттыну дегейіні длдігі шешуші роль атарады. Ол таам арылы азаа тсетін энергия мен оны шыыныны арасындаы диспропорцияны болдырмауы ажет. Дені сау адамдара энергия ажеттілігі: дене жмысына белсенділігіне (уат шыынына), жынысына, жасына, дене массасына, азаны жадайына, климат жадайына жне баса да оршаан ортаны факторларына байланысты аныталады.

Туліктік энергия шыыны, адамны еркімен реттелмейтін жне реттелетін трлерінен трады. Реттелмейтін энергия шыынына, негізгі алмасуа жне таамны спецификалы - динамикалы серіне кететін энергия шыындары жатады. Реттелетініне - барлы жмыс трін орындауа кететін энергия шыыны жатады.

Негізгі алмасу - тынышты жадайында азаны негізгі мір шін маызды ызметтерін сатауа: тыныс алуа, жректі, бйректі, т.б. жмысына кететін энергия шыыны. Негізгі алмасу млшері кп факторлара байланысты: жынысына, жасына, массасына, климат жадайына, т.б. тулігіне 1000-нан 2000 ккалл дейінгі аралыта ауытиды. Негізгі алмасу йелдерге араанда, ер адамдарда жоары, ол ер адамдарды массасы мен денесіні беті лкен болуымен, блшы еттеріні кбірек ныаюымен, зат алмасу рдістеріні арынды жруімен байланысты. Негізгі алмасу, орта есеппен ер адамдарда -1700 ккал, йел адамдарда - 1400 ккал.

Негізгі алмасу млшері балалар мен жасспірімдерде, лкен адамдара араанда, 1,5-2 есе жоары. Ол 2-3 жастаы балаларда - 55 ккал/кг массасына, 6-7 жаста - 42 ккал/кг, 16-17 жаста - 34 ккал/кг, ал лкен адамдарда орта есеппен 24 ккал/кг, немесе 1 кг массасына 1 саатта орта есеппен 1 ккал. Бл, балаларда су жне даму рдістеріні арындылыымен, сондай-а дене бетіні дене массасына атынасы, лкендерге араанда, арты болуына байланысты, оршаан ортаа жылу берілуіні кп болуымен тсінідіріледі.

Негізгі алмасу ауаны температурасы тмен болан кезде, стресс жадайларында, дене ызуы ктеріліп ауыран кезде, аланша безді гиперфункциясы кезінде жне баса да кптеген факторларды сері кезінде жоарылайды. Негізгі алмасуды тмендеуі аз таматанан кезде, эндокринді бездерді гипофункциясы, гиподинамия кездерінде жне баса да жадайларда байалады.

Таамны спецификалы-динамикалы сері (ТСД) - таамны р трлі рам бліктеріні - белоктарды, майларды, кмірсуларды серінен энергия шыыныны бірдей емес суі. Негізгі алмасуды е кп суі - 30-40 % дейін белоктарды абылдаан кезде байалады, майлар мен кмірсуларды абылдаан кезде азыра кбейеді: 14 % дейін - майларды, 4-7 % дейін - кмірсуларды абылдаан кезде. Белок, май, кмірсулары аралас таамдарды абылдаан кезде, энергия шыыны тулігіне, орта есеппен 15 % артады. Таамны спецификалы-динамикалы серін азада таамды заттарды айналымы (алмасуы) шін ажетті, тотыу рдістеріні кшеюімен байланыстырады. Реттелінетін энергия шыыны балалар мен жасспірімдерде, лкен адамдара араанда, негізгі алмасу сияты, жоарылау. Егер, лкен адамдарда энергия шыыны орта есеппен 45 ккал/кг болса, ол 1-5 жастаы балаларда 80-100 ккал, 13-16 жастаы жасспірімдерде - 50-60 ккал райды. Мндай едуір энергия шыыны зат алмасу рдістеріні арындылыы жоары, жылу берілуі жне балаларды имылдарыны кбірек болуымен, ал ересек жаста, айтыландара осымша жмыс жктемелерімен, спортпен, дене шынытырумен шылдануларымен байланысты.

Энергиялы баланс, азаны энергия шыыны мен таам рационыны энергиялы ндылыын салыстыру арылы аныталады. Егер, рационны энергиялы ндылыы туліктік энергия шыынын жаппайтын болса, теріс энергиялы баланс пайда болады, егер, энергиялы ндылыы энергия шыынынан едуір асатын болса, онда о энергиялы баланс байалады. О да, теріс те, энергиялы баланс адамны денсаулыына зиян. Ол зат алмасуыны бзылуына, р трлі жйелер мен мшелерде функционалды жне морфологиялы згерістерді пайда болуына кеп соады.

Халыты наты топтары шін немесе жеке алынан адам шін, ажетті энергия млшерін (санын) анытауды физиологиялы критерийі ретінде дене жмысына белсенділік коэффициенті алынан.

Дене жмысына белсенділік коэффициенті – бл, жалпы энергия шыыныны негізгі алмасу млшеріне атынасы.

Бір маманды трінде жмыс істейтін адамдарды бріні энергия шыыны бірдей бола бермейді, себебі, энергия шыыны орындалатын жмыс операцияларыны ауырлыына жне ксібіне атысы жо, іс-рекет жадайына байланысты згеріп отыруы ммкін, яни энергия шыыны бірдей адамдар тобына ксібі р трлі адамдарды жатызуы ммкін. Сондытан, азіргі «Нормаларда», (1991) БДД (ВОЗ) сынысы бойынша, энергия мен таамды заттарды ажеттілігін анытауа арналан критерийі ретінде дене жмысына белсенділік коэффициенті алынан.

Осы аиданы ескеріп, жасы 18-ден 60 жаса дейінгі жмыса абілетті адамдар дене жмысына белсенділік коэффициентіне байланысты, ер адамдар бес топа жне йел адамдар трт топа блінген. рбір топтаы адамдар таы да ш жас санаттарына блінген: 18-29, 30-39 жне 40-59 (8.2, 8.3 - кестелер). 60 жастан асан халыты 2 жас топтарына блген: 60-74 жастаы жне 75 жастан асан адамдар тобына. Балалар мен жасспірімдер 11 жас санаттарына блінген: 1-3 ай, 4-6 ай, 7-10 ай, 1-3 жастаылар, 4-5 жастаылар, 6 жастаылар (оушылар), 7-10 жастаылар, 11-13 жастаылар, л балалар жне ыз балалар жеке санаттара, 14-17 жастаы л балалар жне ыз балалар жеке санаттара блінген (8.3- кесте).

Кесте