Мндаы: А-кез келген алмастырылмайтын амин ышылы

Идеалды (стандартты) ауызда рбір алмастырылмайтын амин ышылды скоры 100 %-деп абылданады. Скорыны мні, е тмен А ауызды биологиялы ндылыын лимиттеуші болып табылаы.

Ауыздарды амин ышылды рамыны баланстанандыы, яни амин ышылдарды оптимальды ара атынаста болуыны те лкен маызы бар.

Рационны рамында жеке амин ышылдарыны кп болуы, ауызды сіімділігін тмендететіні, ал азаа жекелеп енгізілген амин ышылдар улы сер ету ммкіндігі немесе баса амин ышылдарыны сіуін иындататыны, зерттеулерде крсетілген.

Жануар текті ауыздарды биологиялы ндылыы жоары, оларды рамында барлы алмастырылмайтын амин ышылдары бар жне оларды ара атынастары оптимальды. Бл - тауы жмыртасыны, етті, балыты, стті жне ст німдеріні ауыздары.

Кпшілік сімдік текті таамдарды рамындаы (нанда, жгеріде, брша, жармаларда т.б.) ауыздар нды емес (сапасы тмен).

Дегенмен, сімдік ауыздары жануар текті ауыздармен араласан кезде, биологиялы трыдан те белсенді (активті) амин ышылдарды кешенін жасайды, олар синтез рдістерінде толы пайдаа асады жне оны стіне сімдік текті ауыздар азаны азотпен амтамасыз етуде жне о азот балансын сатауда негізгі роль атарады. Сондытан, таам рационында жануар текті де, жне сімдік текті де ауыздарды болуы ажет.

Ауызды биологиялы ндылыы, сондай-а, жеке амин ышылдарыны жеіл орытылып, сіуімен (ас орыту жйесіндегі сіімділігімен) аныталады. Оларды орытылуы жне сіімділігі протеолитикалы ферменттерді ингибиторлары болан кезде (мысалы, брша тымдастарда) тмендейді жне кулинарлы деу рдістерінде - за уаыт, жоары температурамен атты сер еткенде, ауыздар кмірсулармен таы баса таамны рам бліктерімен серлесіп, азаа сібейтін меланоидтарды, таы баса да осылыстарды пайда болуына кеп соады.

Ауыздарды ажеттілік нормалары.Дииежзілік денсаулы сатау йымыны ФАО сарапшылары комитетіні сынысы бойынша, рационда ауызды нормалау кезінде, оларды азада жойылу млшерін негізге алады. лкен адамдар ашыанда немесе ауызсыз таматананда, тулігіне несеппен, нжіспен, термен 7-9 г, дене тіндері ауыздарыны ыдырауы нтижесінде пайда болатын азотты шыарады, оны ауыза айналдыранда 56 г ауыз болады. Демек, азаны з ауыздары шыыныны алдын алу шін, тулігіне 55-60 г кем емес ауыз енгізу ажет. Бл млшер ауыз абылдауды сенімді ауіпсіз дегейі деп аталады. Ол азот тепе-тендігі деп аталатын, азаа тскен азот млшеріні, одан шыатын азотты млшеріне те жадайын амтамасыз етеді. Біра ауызды мндай млшері, минимальды ажетті млшер болып табылады, себебі, ол стресс жадайына, аурулара, дене ебегіні ауырлытарына, т.б. кететін ауыз шыынын ескермейді.

Сондытан, адама ауыз ажеттілігіні оптимальды нормасы, ауыз минимумынан, орта есеппен 1,5 есе арты, ал ер адамдар шін 72-117 г/тулік (0,9-1,7 г/кг массасына), йел адамдар шін 61-97 г/тулік (0,9-1,6 г/кг массасына). Бл кезде жас адамдара арналан нормалар жоары жне жмыс ауырлыы скен сайын да жоарылайды (8.2. -кесте). Сондай-а, жкті жне бала емізетін йелдер шін де, ауыздарды ажеттілік млшері лаяды. Туліктік рацион ауызыны 55 % кем емес блігі, жануар текті ауыздармен амтамасыз етілуі ажет. Балалара ауыздарды ажеттілігі, лкен адамдара араанда, су жне даму рдістеріні арындылыына байланысты, едуір жоары (8.3.-кесте).

Кіші жаста, ол кп жоары, жасы скен сайын біртіндеп тмендей береді, дегенмен де, 14-17 жаста лкен адамдармен салыстыранда, біраз жоары. Бір жаса дейінгі балалара, оны ажеттілігі 2,2-2,9 г/кг дене массасына, 1-ден 3 жаса дейін – 4-5 г/кг, 4-7 жаста – 4-3,5 г/кг, 7-10 жаста – 3,5-2,5, 11-13 жаста – 2,5-2 г/кг, 14-17 жаста – 1,9-1,3 г/кг. Жануар текті ауыздарды лесі 60-тан 90 %-а дейін болуы ажет. Бл кезде, міріні бірінші 6 айында ауыздарды ажеттілігі 100 % жануар текті ауыздармен амтамасыз етілуі ажет (ана стімен таматанады), 7 айдан 12 айа дейінгі жасында – 80 %, 1 жастан 6 жаса дейін – 65-70 %, мектеп жасында – 60 %. Кез келген рационда (емдік диеталардан басасында, мысалы, бйрек ызметіні созылмалы жеткіліксіздігінде, ауызды млшерін тмендетуге болмайды, себебі, жасушаларды жааруы зіліссіз жріп жатады. Туліктік таам рационыны энергиялы ндылыыны 11-12 % ауыздарды есебінен амтамасыз етілуі ажет. Энергиясы аз рациондарды рамында ауыздар кбірек болуы ажет, себебі, гипокинезия жадайында ауыздарды ыдырауы жне азадан шыуы кшейеді.

Адама ауыздарды ажеттілігі, тек санымен ана емес, сондай-а сапасымен де аныталады. Алмастырылмайтын амин ышылдарыны азаа сіуі, оларды белгілі бір ара атынастары саталан кезінде оптимальды жреді (8.4.- кесте).

 

Кесте