Кейбір майларды сипаттамасы мен рамы

 

4.3. Кмірсулар. Биологиялы ролі. Кмірсулар, таамны негізгі массасын райды. Олар моносахаридтер (глюкоза, фруктоза, галактоза), дисахаридтер (лактоза, сахароза, мальтоза) жне таамды (гликоген, крахмал) жне таамды емес (жасны, пектин заттары) полисахаридтер.

Кмірсулар, негізгі энергия кзі, азаа энергия ажеттілігін 50-60 % дейін амтамасыз етеді 8.2.,8.3.-кестелер). Азада 1 г кмірсулар тотыуы кезінде 4,1 ккал (16,7 кДж) энергия пайда болады. Дене ебегі кезінде, бірінші кезекте кмірсулар шыыны болады, олдарды оры біткеннен кейін, аза майларды пайдалана бастайды. Кмірсулар ауыздарды сатайды. Орталы жйке жйесі мен аа еттері ызметтерін алыпты атаруы шін, кмірсуларды лкен маызы бар, себебі, олар тез тотыады жне жеткілікті дегейде энергиялы потенциалды амтамасыз етеді. Кмірсуларды майлар мен ауыздардан айырмашылыы, оларды ми ыртысын тыныштандыратын сері бар.

Кмірсулара белгілі бір пластикалы роль тн: олар глюкопротейдтерді (муцинні жне баса да мукойдтарды, нуклеопротейдтерді (пентозаларды), цереброзидтерді (галактоза), ферменттерді, друмендерді, сондай-а, кейбір гормондарды (фоликулостимулдеуші, тиреотропты, эритропоэтин т.б.) рамына кіреді.

Кмірсуларды антитоксикалы ызметіні де маызы лкен: гиалурон ышылыны рамында, олар жасуша абыралары арылы бактерияларды енуіне кедергі жасайды. Лактоза ішекте шіру рдісін жргізетін микрофлораларды дамуын тежейтін ст ышылды бактерияларыны дамуына ыпал етеді. Ккністер мен жемістерді рамындаы пектин заттары мен жасны сияты таамды емес кмірсуларды да детоксикациялаушы асиеттері бар. Пектин заттары, химиялы табиаты жаынан гликополисахаридтерге, азаа сіетін еритін заттара жатады. Олар улы заттарды сорбциялайды, орасыннан, т.б. металдардан улануды алдын алуда олданылады, сондай-а, ішектегі патогенді шіріткіш микроорганизмдеріні суін тотатады.

Жасны сімдік жасушаларыны абышаларыны рамына кіреді, ішек микроорганизмдеріні ферменттерімен ыдырауа тсіп, бірлі-жарымы сігенімен де, айтарлытай оректік маызы жо. Жасны пен пектин заттары ішек перистальтикасын жне секрециясын жасартады, сйтіп оны тезірек босауына ыпал етеді жне іш атуыны, шіру жне ашу рдістеріні кшеюіні, атерлі ісіктер пайда болуыны алдын алады. Мнымен оса, оларды гипохолестеринемиялы сері бар, себебі, арты холестеринді байланыстырып, оны сііуіне кедергі жасайды.

Жасныты санына байланысты, барлы кмірсулы азытарды рамында “оралан” кмірсулары бар (крахмалы басым жне жасныы 0,4%-дан арты) азытара жне “оралмаан” немесе тазартылан (жасныы 0,4%-дан кем) азытара бледі. оралан кмірсуларды жасныы, кмірсуларды сіуін жне оларды майа айналуын тмендетеді.

Кмірсуларды жетіспеушілігі, денсаулы жадайына теріс сер етеді. Гипогликемия, энергиялы метериаларды тез жеткізіп отыруды бірінші кезекте ажет ететін ми мен еттерді энергиямен амтамасыз етілуіні бзылуына кеп соады. Бл жадай жалпы лсіздікпен, йышылдыпен, есте сатауды нашарлауымен, бас ауруы, ой ебегі мен дене ебегіне абілетіні тмендеуімен білінеді. Кмірсуларды жеткіліксіздігі кезінде, майлар мен ауыздарды тотыуыны бзылуы нтижесінде, анда оларды толы тотыпаан німдері - кетон осылыстарыны жиналуы жне ацидоз пайда болуы ммкін. Азаны инфекциялара арсылы кші тмендейді, кптеген друмендер мен минералды заттарды азаа тсуі азаяды, ауыздарды, таы да баса таамды заттарды сіуі нашарлайды.

Кмірсуларды ажеттілік нормалары. Ауыздар мен майларды ажеттілігімен салыстыранда, кмірсуларды ажеттілігі 4-5 есе арты. Жмыса абілетті жастаы ер адамдар шін, ол орта есеппен 303-586 г/тулік (4,3-8,4 г/кг массасына), йелдер шін – 257-462 г/тулік (4,3-7,7 г/кг массасына).

Ауыздар мен майлар сияты, кмірсуларды ажеттілік нормалары да, ауыр дене ебегін орындайтын адамдар мен жас адамдар шін жоары (8.2.-кесте). арт жне егде жаста, ажеттілігі біраз тмендейді. Бала емізетін жне жкті йелдерді рационына дене жмысына белсенділігі мен жасы бойынша, ажеттілік нормаларына осымша, 30-40 г кмірсулар енгізіледі.

Кмірсуларды абылдау, ауыздар мен майларды абылдаумен балансталан болуы жне оны стіне, кмірсуларды зіні де рамы балансталан болуы ажет. Оларды келесі ара атынастары оптималды деп есептеледі: крахмал – 75 %, жай анттар – 20 %, пектин заттары - 3 %, жасны – 2 %. анттарды абылдау, оларды оректік ндылыынан баса, азаа ттті дм сезілу ажеттілігін анааттандырады жне орталы жйке жйесіні жадайына олайлы сер етеді. Дегенмен, кмірсуларды кбі азаа полисахаридтер трінде тсуі ажет, олар ыдырауа тсуі барысында, ана біртіндеп аз млшерімен теді, бл глюкозаны алмасуын жасартады, андаы антты траты дегейіні саталуына ыпал етеді жне йы безі мен бауырды зорлануына кеп сопайды. Оны стіне, азаа анттарды кп млшерін енгізген кезде (200 г жне одан да арты), глюкозаны ассимиляциялы табалдырыынан асып кетіп, антты бір блігі бйрек арылы шыады.

Кмірсуларды балалара ажеттілігі жоары (8.3.-кесте), себебі, оларды азасында гликолиз рдісі арынды жреді. 1 жаса дейінгі балалар шін орта есеппен 1 кг дене массасына 13 г райды, 1-3 жаста 20-15 г/кг, 4-5 жаста – 14-16 г/кг, 14-17 жаста 8,5-6,2 г/кг. Бл жадайда, жеіл сіетін анттарды млшері рационны рамындаы жалпы кмірсуларды 20 %-нан аспауы керек жне негізінен, сімдік текті азытарды есебінен амтамасыз етілуі ажет.

Кмірсуларды кзі - азытар. Кмірсуларды негізгі кздері -нан жне баса да ннан жасалан таамды заттар, жармалар, брша тымдастар, ст жне кейбір ст таамдары, ккністер, жемістер, жидектер, ант, бал жне басалар.

Стті рамында 4,7 % дейін анты бар, ол жеіл сіетін кмірсу -лактоза трінде. Лактоза Са, Мg, Р жасы сіуіне жне В тобындаы друмендерді синтезделуіне ыпал етеді. Ішекте шіру рдістеріне жне патогенді микроазаларды дамуына кедергі жасайтын микрофлораларды (бифидум бактерияларды) дамуына ыпал етеді, яни асазан-ішек жолдарындаы шіру рдістеріні алдын алады.

Нан- жоары концентрацияланан таамды азытарды бірі. рамында 45-50 % кмірсулары бар, негізінен крахмал, жасны трінде. Нан арылы рационны энергиялы ндылыыны 1/3 блігі теледі. Наннан шыпайды, жасы тоты сезім береді, таматы ндылыы жоары, жоары срыпты ннан жасалан таамды заттарда кмірсулар кп. Олар жеіл орытылады, емдік емдмні рамына жне балаларды рационына жиі енгізіледі. Жармалар - р трлі днді даылдарды дндерінен жасалады. Оларды рамында 60-70 % дейін крахмал жне жасны трінде кмірсулар бар.

Брша тымдастарды рамында 55 % дейін крахмал жне жасны трінде кмірсулар бар. Егер асты тымдастар мен брша тымдастарды рамында, кмірсулар крахмал трінде болса, ккністерде крахмал (картоп) жне анттар (сбіз, ызылша т.б.) трінде, ал жеміс-жидектерде, тек анттар трінде болады.

Ккністер- азаа кмірсуларды жеткізіп отыратын негізгі азытарды бірі. Картопты рамында 15-16 % дейін крахмал трінде кмірсулар бар. Крахмалды жоары клейстерлеуші асиеті бар, жеіл сіеді, соан байланысты ас орыту жолдарындаы абыну рдістері кезінде оларды бркеп алатын зат ретінде олданылады. Сбіз, ызылша, арбыз, ауын, анта (глюкоза, фруктоза, сахароза) бай (8-10 %), рамында жасны жне пектин заттары да бар. Кмірсулара цитрус жемістері де бай - 8-10 %, апельсинде фруктоза мен глюкоза басым, мандаринде анттар басым. Оларды рамында жасны бар: мандаринде – 0,6 %, апельсинде - 1,4 % дейін. Алманы рамындаы кмірсулар (11 % дейін глюкоза, фруктоза жне сахароза трінде, табиаттан балансталан, сахароза е азы (1,5 %), сондытан гипергликемия тудырмайды жне гиперхолестеринемиялы сері жо. рамында едуір млшерде пектин заттары мен жасны бар.

Жеіл сіетін кмірсуларды - глюкозалар (36 %) мен фруктозаларды (39 %) табии кзі – бал. Оны ндылыыны себебі, рамында аз млшерде барлы друмендер, минералды заттар, органикалы ышылдар, ферменттер кездеседі жне туберкулез, ан азайан кездерде, лсіреген аурулара, бауыр жне кпе ауруларына емдік зат.

Жеіл сіетін кмірсуларды, сімдік текті азытардан баса кзі - ант (тек сахароза трінде) мраппа (варенье), джемдер (60-70 % анттар), шоколад (50-60 % анттар), кондитерлік заттар.

Минералды заттар.

Биологиялы ролі.Минералды заттар, таматануды алмастырылмайтын рам бліктеріне жатады. Адам азасыны тіндері мен сйытарында алпыса жуы минералды элементтер табылан. Тіндерді рамындаы млшеріне байланысты, олар макроэлементтерге - (рамында 1 мг% арты Са, Mg, P, S, R, Na, Cl т.б.) жне микроэлементтерге - (рамында 1 мг% кем І, Cu, Zn, F, Mn, Co, Fe т.б.) блінеді.

Минералды заттар азада жретін барлы биохимиялы рдістерге атысады, р трлі тіндерді рылысына, сіресе, сйекті рылысына атысып, пластикалы ызмет атарады, протоплазманы коллойдты жадайын амтамасыз етеді, осмосты ысымды жне сутегі иондарыны концентрациясын ажетті дегейде сатайды, сонымен атар аралы алмасу реакцияларыны катализаторы болып табылады. Кптеген минералды заттар ферменттерді, гормондарды, друмендерді таы да баса биологиялы белсенді осылыстарды рамына кіреді, жасуша мембраналары арылы химиялы заттарды тасымалдау рдісіне, ет пен жйке тіндеріні озу рдістеріне, анны юына, т.б. атысады.

Натрий жне хлор.анда жне тін сйытарында осмосты ысымды сатауа, ышылды-сілтілік тепе тедікті амтамасыз етуге, жйке-ет озуына, жасуша ішілік жне тін аралы алмасу рдістеріне атысады. Натрий хлориді, сондай-а, таамны дмін жасартады жне тамаа тбетті оздырады.

Таамда натрий хлориді жетіспеуі кезінде немесе термен, су, іш ту, кйік кездерінде, натрий хлориді кп жоалан жадайда, тіндерді сусыздануы жреді, белоктарды ыдырауы кшейеді, асазан сліні ышылдыы тмендейді. Натрий мен хлор тздарыны кп болуы, азада суды сталуына ыпал етеді, сйтіп, жрек пен бйрекке ауырлы тсуіне кеп соады.

Натрий хлоридіні туліктік ажеттілігі - 10-15 г, бл ажеттілігі таамды азытарды (3-5), нанны (3-5 г) рамындаы тздарды жне тама дайындау шін олданатын, сондай-а, тама ішу кезінде дміне байланысты осылатын ас тзыны есебінен амтамасыз етіледі.

Бйрек ауруы, гипертония ауруы, ісіктер, абыну рдістері, семіру, стеройд гормондарымен емдеу кездерінде тз абылдауды шектеген жн. Ысты климат жадайында, ысты цехтарда жмыс істегенде, термен натрий хлоридіні жоалуыны кбеюіне кеп соатын интенсивті дене жмысы кезінде, азаа тз енгізуді кбейту сынылады.

Кальций - сйек жйесіндегі басты рылымды элемент, анны ю рдісіне атысады, біратар ферменттерді активтілігін арттырады, абынуа арсы сері бар. Сондай-а, кальцийді жрек еттеріні алыпты ызметі мен жйке жйесіні алыпты озышты ызметі шін маызы лкен.

Таамда кальцийді жеткіліксіздігі, брінен брын балаларда рахит, лкен адамдарда остеомаляция трінде білінетін сйектену рдісіні бзылуына кеп соады. Халы арасында тіс жегі ауруы жиілейді.

Кальцийді туліктік ажеттілігі 8.2., 8.3. - кестелерде келтірілген. лкен адамдар тулігіне 800 мг-нан (11,4-13,3 мг/кг массасына) кем абылдамауы ажет. Жкті жне бала емізетін йелдер, осымша таы 300-400 мг алуы ажет.

Балалар шін кальцийді ажеттілігі жоары (8.3. кесте). Дене массасыны бірлігіне есептеген кезде, лкен адамдара ажеттілігімен салыстыранда, 0-3 айлы жасында 10 есе, 4-6 айлы жасында 5 есе, 1-3 жаста 4 есе, 4-6 жаста 3-3,5 есе, 7-0 жне 11-13 жаста 2-2,5 есе, 14-17 жаста 1,4-1,5 есе арты.

Таамны рамында фосфор, магний, калий, ымызды жне инозитфосфор ышылдары кп кезде кальцийді сіуі нашарлайды, олар кальциймен ерімейтін осылыстар тзеді, ішектен нашар сіеді. Сондытан, таамдаы кальцийді, фосфорды, магнийді санды ара атынастарыны маызы лкен. Кальций мен фосфорды ара атынастары 1:1,5 жне кальций мен магнийді - 1:0,5 болса олайлы деп есептеледі. Балалар шін кальций мен фосфорды оптимальды ара атынастары ретінде 1-6 айлы жасында 1,5:1, 6-12 айлы жасында 1,3:1, 1 жаста жне одан кейінгі жастарында 1:1 атынасы сынылады.

Кальцийді сіімділігіне, сондай-а, рационда майларды кп болуы немесе жеткіліксіздігі де елеулі сер етеді.

Кальцийді негізгі кздері ст, сзбе, брынза, ашытылан айма, йыан ст, жмырта, уылдыры (икра). Кальцийді азаа туліктік ажеттілігін 500 мл ст жне 100 г сыр толы амтамасыз ете алады. Брша тымдастар, тары жне жармалары, капуста, рік, грек жааы , миндаль да салыстырмалы трде кальцийге бай. Стте жне ст німдерінде, орамжапырата, алмада кальций мен фосфорды ара атынастары олайлы. Баса азытарда фосфор едуір басым.

Фосфор - азада кптеген алмасу рдістеріне атысатын р трлі осылыстарды (АТФ, АДФ, АМФ т.б.), биологиялы тотыу рдісінде пайда болатын, энергияны аккумуляторы. Фосфор сйек, ет, жйке тіндеріні рамында кп, ол кальциймен бірге сйек тініні негізін райды. Фосфор жйке жне ет тіндерінде жретін алмасу рдістерінде айрыша роль атарады.

лкен адамдар шін фосфорды ажеттілігі 1200 мг, балалар шін ол жасына байланысты (8.2., 8.3. - кестелер).

рамында фосфоры е кп таамды азытар: сыр, сзбе, жмырта, уылдыры, арамы жне слы жармалары, брша тымдастар, балы. Фосфорды сіімділігі, таамны рамындаы кальций мен ауыза байланысты. Асты тымдастарды рамындаы фосфорды сіімділігі нашар, себебі, ол оларды рамында нашар сіетін фитин ышылы трінде болады.

Магний - жйке озуыны берілуіне жне жйке жйесіні озыштыын реттеуге атысады, кальцийді антогонисі, азаа кп тскен кезде кальцийді осылыстарынан ыыстырып шыарады, ал магнийді таамда жеткіліксіздігі, кальцийді артерия абырасына, жрекке, еттерге кбірек жиналуына ыпал етеді.

Магнийді туліктік ажеттілігі 400 мг, бл жадайдаы кальций мен магнийді е олайлы араатынастары 1:0,5. Магнийді негізгі кзі -нан, брша, рме брша, р трлі жармалар.

Темір - е маызды минералды элемент. Ол гемоглобинні жне рамында гемі бар ауыздар мен ферменттерді рамына кіреді. Азада темірді жеткіліксіздігі, темір тапшылы анемия пайда болуына жне оттегін тасымалдаумен жне пайдаланумен байланысты ферменттік рдістерді бзылуына кеп соады. Темірді туліктік ажеттілігі, ер адамдар шін - 10 мг, йел адамдар шін - 15 мг. Темірді йел адамдара ажеттілігіні жоарыра болуы, жктілік, босануы, бала емізуі жне етеккір кездерінде темірді едуір млшерін жоалтуына байланысты.

Темірді балалара ажеттілігі, жас кезедеріне байланысты, р трлі (8.3. - кесте) бірінші 6 айында 4-7 мг-нан, 14-17 жасында 15 мг дейін, бл жадайда темірді балалара салыстырмалы трде ажеттілігіні е жоарысы, емізулі жасында (1,0-0,9 мг/кг), мектеп жасына дейінгілерді алдындаы жасында (0,7-0,8 мг/кг массасына), мектепке дейінгі жастарында (0,5-0,6 мг/кг массасына), ал лкен адамдар шін ол 0,14-0,25 мг/кг.

Темір, р трлі таамды азытарда кездеседі: етте, бауырда, бйректе, жмыртада, нанда, брша тымдастарда, слы жармасында, шабдалыда, алмада, ара рікте, укропта, салатта, петрушкада, т.б.

Дегенмен, рамындаы темір жасы сіетін азытарды ескерген жн, бл трыдан, жануар текті азытара бай таамдар ерекшеленеді. Мысалы, еттен темірді 12-18 % сіеді, бауырдан 5-11 %, ал сімдік текті азытардан, бар боланы 1-2 % сіеді. Темірді ішекте сіуін фосфаттар жне фитаттар азайтады. Таам рационында темірді кбейту ажет болан кезде, крсетілгендерді ескеру ажет.

Мырыш. Мырышты биологиялы белсенділігі, ол р трлі зат алмасу рдістеріне атысатын, оны ішінде кмірсуларды, майларды, ауыздарды жне нуклеин ышылдарыны синтезі мен ыдырауына атысатын маызды ферменттерді: сілтілі фосфатазаны, карбоангидразаны, нуклеотидилтрансферазаларды, карбоксилпептидазаларды, альдолазаны жне басаларды рамына кіреді. рамында мырышы бар ферментер, барлы алты белгілі кластарына жатады, біра кбірек млшерде гидролазалар класында.

Мырыш су, даму, жынысты жетілу рдістері, репродукция функциясын, иммунды жауапты, алыпты ан тзілуін, дмді жне иісті сезуін, жараны жазылуын амтамасыз ету шін ажетті фактор болып табылады. Таамда мырышты жеткіліксіздігімен байланысты, мырыш – жеткіліксіздік жадайлар салыстырмалы трде сирек кездеседі жне ол, негізінен ттас бидайдан дайындалан ашытысыз наннан тратын басым кмірсулы таматану кезінде пайда болады. Бл кезде бидайды фитин заттары мен жасныынан ерімейтін кешен пайда болуы салдарынан, мырышты сіуі бзылады. Сондай-а, мырышты сіуі рационда кальций, мыс, кадмий, фосфаттар арты болан кезде де тмендейді.

Екіншілік мырыш жеткіліксіздік, патология мальабсорбция синдромы кезіндегі жне сусамырмен, гестоздармен, ауыр кйіктермен жне басалармен байланысты мырышты ащы ішектен сорылуыны (сіуіні) бзылуымен байланысты.

Мырышты алиментарлы жеткіліксіздігі, бой суіні шыл баяулауына, гепатоспленомегалияа, бойыны спеуіне, жынысты жеткіліксіз даму жадайына кеп соады. Жасушалы иммунитет бзылады, жараларды жазылуы баяулайды, иіс жне дм сезуі тмендейді жне брмаланады. Жкті йелдерде мырышты жеткіліксіздігі, рыты жне жаа туан балаларды дамуындаы ааулара: гидроцефалияа, микро- жне анофтальмияа, тадайы блінуі, жары пайда болуына кеп соуы ммкін.

Мырышты ажеттілігі, емшек еметін балалара тулігіне 3-4 мг, 14-15 жастаы балалара – 12-15 мг, лкен адамдара тулігіне 15 мг (8.2.,8.3. - кестелер). Баса оректік заттарды ажеттілігі сияты, жаа туан жне 1 жаса дейінгі балалара мырышты ажеттілігі де жоары болып келеді. Мырыш кптеген сімдік жне жануар текті азытарды рамында болады. рамында е кп азытар днді даылдар, брша тымдастар (10 мг% дейін), кебек. Мал німдеріні ішінде, рамында мырышы кбі -ет (орта есеппен 2,5 мг%), балы (1 мг %), жмырта (1,1 мг%).

Йод - тиреоидты гормондарды рамына кіреді. Йодты азада жетіспеушілігі, аланша безді ызметіне ауырлы тсуіне, тироксинні биосинтезі бзылуына, эндемиялы зоб дамуына кеп соады. Йодты за уаыт жетіспеушілігі, аланша жне ст безінде обыр (рак) дамуыны, ал бала жасында – меіреулікті ауіп-атер факторы болуы ммкін. Йод бойынша эндемиялы аудандарда тратын балаларда, дене дамуы мен аыл-ойы дамуында ауытулар, сйектену жне жынысты жетілу рдістерінде бзылыстар байалады.

Балалара йодты физиологиялы ажеттілігі: емшек еметін жаста 0,04 - 0,05 мг/тулік, 14-17 жаста – 0,13 мг/тулік (8.3.-кесте). лкен адамдара ажеттілігіні абсолюттік млшері (0,15 мг/тулік), балалара ажеттілігіне араанда жоары, біра кг дене массасына есептеген кезде тмен болады – 0,021 мг/кг массасына.

Йода бай кздері - теіз балыы, су сімдіктері жне баса теіз німдері. ра ламинарияда йодты млшері 800 мг% дейін, ра теіз капустасында – 220 мг% дейін. Балы майында йод кп – 770 мг% дейін. Біра бл німдер кнделікті абылдайтын таамдар емес, сондытан йод ажеттілігіні 90 % дейінгі млшері сімдік таамдарыны (днді даылдар, ккністер, картоп, жемістер) жне жануар текті таамдарды (ет, ст, жмырта) есебінен анааттандырылады. (8.7.-кесте). Йодты сумен тсуіні айтарлытай маызы жо. Йод жетіспейтін айматарда, йод осылан німдерді (басым ас тзын) олданады.

Мыс - те маызды микроэлементтерді бірі. Ол тотыу-тотысыздану реакциясын, жасушалы тыныс алуды реттеуге, лизинні тотыуына, липидтерді асын тотыуына, катехоламиндерді синтезіне, гемоглобин тзілу рдісіне атысатын, она жуы рамында мыс бар, ферменттерді рамына кіреді. Бл ферментті ішіндегілер церуолоплазмин, оны атысуымен темірді, биогендік аминдерді тотыуы жне мысты тасымалдануы жреді; дофамин – – гидроксилаза катехоламиндерді бастапы німі – дофаминді гидроксилдейді; цитохром–с–оксидаза, ол тіндік тыныс алуды соы реакциясын катализдейді; біріншілік аминдерді жне басаларды тотытыратын аминооксидазалар.

Адам, мысты тааммен тулігіне 2-5 мг млшерінде абылдайды, бл оны физиологиялы ажеттілігінен едуір арты (8.8.-кесте), біра бл млшеріні жартысына жуыы ана сіеді, алан блігі нжіспен шыады, яни дені сау адамда мысты алмасуы «мыс» тепе-тедігімен сипатталады.

Генетикалы бзылыстар жо жадайда, клиникалы трыдан маызы бар мысты жеткіліксіздігі сирек байалады – ол квашиоркор кезінде, тек ана ст таамдарын абылдаумен байланысты, балаларда болатын траты іш ту кезінде, толыымен парентеральды таматану кезінде, мырыш тздарын арты абылдау кезінде байалады.

Мысты азаа арты тсуі, мыстан жасалан ыдыста саталан ышыл таамдарды абылдаан кезде, мысты тіс протезіне олданан кезде, сондай-а ндірісте рамында мысы бар осылыстармен байланыста болан кезде байалуы ммкін. Бл кезде жиі ас орытуды бзылуы, ал ксібіне байланысты сер етуі кезінде – «мыс» ызбасы, пневмокониоз дамуы байалады.

Балалара мг/кг массасына берілген мысты ажеттілігі, баса микроэлементтерді ажеттіліктері сияты, е жоарысы емшек еметін жаста – лкен адамдармен салыстыранда 4-5 есе арты. Содан со, ол біртіндеп тмендейді, біра жасты шаты зінде лкен адамдармен салыстыранда, жоары болып алады, ажеттілігі тулігіне 1,5-3 мг (8.8.-кесте).

Мыс кздері - жануар текті де, сімдік текті азытар, оларда ол кп млшерде болмайды: етте – 96-238 мкг%, жмыртада – 83-140 мкг%, стте – 12-20 мкг%, днді даылдарда – 290-600 мкг% , ккністе – 97-150 мкг% (8.7.- кесте).

Марганец - тірі азалар шін мірлік маызы бар элемент. Ол аргиназаны, пируваткарбоксилазаны жне Mn–супероксиддисмутазаны рамына кіреді жне біратар ферменттерді: лимон жне алма ышылдарыны дегидрогеназасын, фосфатазаны, РНК- нуклеотидилтрансферазаны, жне ДНК- нуклеотидилтрансферазаны жне басаларды белсенді етеді.

Марганец, сйек жне днекер тіндерді жасалуына атысады, ол марганецті атысуымен фосфатазаларды белсенді етілуімен жне сйек матрицасындаы ышыл гликозаминдерді синтезделуімен байланысты. Адам азасында марганецті е жоары концентрациясы, ттікшелі сйектерде жне абыраларда байалады. Марганец азаа арты тскен кезде, оны концентрациясы сйекте жоарылайды жне оларда рахитке сас – «марганец рахиті» дамиды. стар мен жануарларда марганецті жетіспеушілігі, сйек тзілуіні бзылуына кеп соады.

Марганецке айын липотропты асиет тн, бл асиеті холинні млшері аз кезде е лкен дрежеде байалады. Марганецті липидтерді алмасуына атысуы, оны холестеринні алдындаы німдеріні синтезделу рдісін катализдейтін ферментті белсенді етуімен байланысты.

Марганец, сондай-а инсулинні алыпты секрециясы шін де ажет, себебі, глюконеогенез рдістері, простетикалы топтарыны рамына марганец кіретін, пируваткарбоксилазамен катализденеді. Марганецті жеткіліксіздігі, диабетогенді фактор болуы ммкін.

Марганецті катехоламиндерді алмасуына сері де маызды. Марганецті, негізінен ксібіне байланысты, азаа арты тсуі, катехоламиндерді алдыы німдеріні синтезіні бзылуы есебінен, марганец паркинсонизмі дамуына кеп соуы ммкін. Марганецті жеткіліксіздігі кезінде сіір тартылуына бейімділік байалады. Марганец ан тзілу рдісіне де, сондай-а жыныс бездеріне де жне оларды ызметімен байланысты жынысты жетілу рдісіне, репродукцияа, потенцияа сер етеді. Мысалы, марганеці аз таам абылдаан жануарларда репродукциялы ызметіні тмендеуі, су рдісіні баяулауы, анемия дамуы байалады, ал ндіріс жадайында марганецті жоары концентрациясыны серіне шыраан адамдарда, жыныс бездеріні гипофункциясы, потенциясыны тмендеуі, туана дейінгі жктілік кезеде бзылуы жне басалар дамиды.

 

Кесте