Тама німдері рамындаы В1, В2, РР, В6, В12, жне фолацинны млшері

 

 

В₂ друменіні серінен орталы жне шеткі жйке жйелерді, бауырды, асазан-ішек жолдарыны ызмет атару жадайы жасарады.

В₂ друменіні азаа жеткіліксіз тсуі кезінде арибофлавиноз дамиды. Оан тн симптомдар: дене массасы артуы, бойыны суіні тмендеуі, лсіздік, тез ажу, еріндерінде тігінен тран жарылулар, ісінулер, гиперемия, жараа айналуы (хейлоз), езуінде эрозия, жарылулар (ангулярлы стоматит) пайда болуы. Терісі ра, абыршатанан, мрныны анаттарында жне латарыны артында себореялы экзема тріндегі теріні згерістері, тілі ара ошыл-ызыл тсті, ісінген, тіліні беті майда тйіршікті «географиялы тіл» болып крінеді. рі арай, кзінде згерістер дамиды: жарыа арай алмау, жас ау, кз тамырларыны кеейіп ызаруы, аса абыыны блыырлануы (конъюнктивит, блефарит), жарыа жне трлі-тстерге сезімталдыыны тмендеуі пайда болады. Гипохромды анемия дамуы, инфекцияа арсылы кшіні тмендеуі ммкін.

В₂ друменіні азаа ажеттілігі, емшек еметін жастаы балалара тулігіне 0,4-0,6 мг-нан, 11-17 жастаылара -1,5-1,8 мг/тулік, лкен адамдара – 1,5-2,4 мг/тулік. В₂ друмені едуір млшерде жануар текті азытарды рамында – етте, бауырда, жмыртаада, стте жне ст німдерінде, ашытыларда, сондай-а днді даылдарда, брша тымдастарда, глді орамжапырата, кк пиязда, брышта едуір млшерде болады (8.11.- кесте).

Ниацин (В₃-, РР- друмені, никотин ышылы). Тотыу – тоысыздану реакцияларында маызды роль атарады. Жасушалы зат алмасуы шін мірлік маызы бар, себебі, тіндік тыныс алуда лкен маызы бар НАД жне НАДФ ферменттеріні рамына кіреді.

Азада ниацин триптофаннан синтезделеді, триптофанны никотин ышылымен бірге жеткіліксіздігі пеллагра дамуына кеп соады. Пеллагра теріде, шырышты абышаларда, орталы нерв жйесінде, асазан-ішек жолдарыында пайда болатын симптомдармен сипатталады. Айын аздрумендікті толы синдромы стоматитті жне глосситті, іш туді, дерматиттерді жне психикалы бзылыстарды (ш «Д» - дерматит, деменция, диарея) амтиды.

Ниацинні емшек еметін жастаы балаа ажеттілігі – тулігіне 6-7 мг, 1-6 жастаылара – 10-13 мг/тулік, 7-17 жастаылара – 16-20 мг/тулік, лкен адамдара – 16-28 мг (8.2.,8.3.- кестелер).

детте, таам рационы днді даылдар, брша тымдастар, ет, балы, сорпалы німдер, жмырта, ккністер есебінен РР- друменімен жеткілікті амтамасыз етілген (8.11.- кесте).

Пеллагра біржаты жгерімен таматану кезінде пайда болуы ммкін, оны рамындаы ниацин, асазан-ішек жолдарында нашар сіетін трінде болады. Амин ышылдарыны дисбалансы да белгілі бір роль атаруы ммкін. Мысалы, Индияда рамында лейцині кп тарымен таматанатын адамдарды арасында кп таралан.

В₆- друмені (пиридоксин). осылыстарды жаын тектес тобын – пиридоксин, пиридоксаль жне пиридоксаминді біріктіреді. Оларды брі азада пиридоксальфосфат тзіп, фосфорланады. Пиридоксальфосфат трансаминазаларды жне баса да амин ышылы алмасуын іске асыратын, атап айтанда, амин ышылдарын декарбоксильдеуді жне айта аминдеуді, оксиаминышылыны жне цистейіні дезаминделуін, триптофанны ниацинге айналуын жне глютамин ышылыны алмасуын іске асыратын ферменттерді коферменті ызметін атарады.

В₆ друмені линоль ышылынан биологиялы трыдан белсенділігі жоары арахидон ышылыны тзілуіне атысады, липотропты сер етеді жне склероза арсы белсенділік асиеті бар.

ан тзілу рдісінде пиридоксин лкен роль атарады. Оны жетіспеушілігі кезінде, лейкопоэзді тмендеуі мен анемия дамуы ммкін.

В₆ друменіне туліктік ажеттілігі ауыза байланысты. Емізулі балаларда - 0,4 мг, 14-17 жаста - 2 мг дейін, лкен адамдар шін - 2 мг райды (8.11.- кесте).

Пиридоксин р трлі таамдарда ке тараландытан, бл друменні толы жеткіліксіздігі те сирек кездеседі. Гиподрумендік белгілері балаларды жасанды тамапен таматандыранда, ызба мен инфекциясы бар науастарда, асазан-ішек жолдарыны созылмалы ауруларында, пиридоксин-антогонистерімен (фтивазид, тубазид, т.б.) емдегенде байалады.

Пиридоксинні жетіспеушілігі, орталы жйке жйесіні бзылуын (ашушады, йышылды, полиневрит), тері мен шырышты абытарды заымдануын (себореялы дерматит, ангулярлы стоматит, глоссит, хейлоз, конъюнктивит) тудырады, балаларда сіір тартылуы, эпилептикалы конвульсия, гипохромды анемия болуы ммкін.

Пиридоксинні кздері -сімдік жне жануар німдері болып табылады, оларда бл друменні млшері кп болмаса да, азаа ажеттілігін амтамасыз етуге жеткілікті (8.11.- кесте).

Фолацин (фоль ышылы). Тетрагидрофоль ышылы гистидин, метионин, т.б. амин ышылдарыны айналулара тсуі кезінде, пуриндік жне пиримидиндік нуклеотидтерді биосинтезі кезіндегі біркміртекті топтарды тасымалдау рдістерінде кофермент ретінде атысады. Ол гем мен порфиринні тзілуін реттейді жне белсенді етеді.

Фолацин жетіспегенде, балаларда мегалобласты анемия, алиментарлы макроцитарлы анемия, тропикалы спрудамуы ммкін. Кбінесе, оны жетіспеушілігіні себебі, тама рамында аз кездесуі мен сіірілуіні бзылуынан болады. Сонымен оса, бндай жадайлар фолацинні сіірілуін тмендететін дрі-дрмекті (бисептол, метотрексат, т.б.) кп олдананда, друменні эндогенді синтезіні белсенділігін тмендететін бауыр ауруларында, фолацинні ажеттілігі жоары болатын сби жасындаы балаларда жне атерлі ісіктер кезінде пайда болады.

Балаларда туліктік ажеттілік- 40-200 мкг, ересектер шін - 200 мкг райды (8.11.- кесте). Фоль ышылы салыстырмалы трде жапыраты даылдарда (петрушкада- 117 мкг%, шпинатта - 53 мг%, бауырда -160 мг%, ашытыда - 1470 мкг% кп, ал баса німдерде оны лесі аз. за кулинариялы деу фолацинні бзылуына келеді.

Кобаламиндер (В₁₂ друмендер). В₁₂ друменіні барлы белгілі биохимиялы асиеттері кофермент ызметін атаратын метилкобаламин жне аденозинкобаламин арылы жзеге асады.

Біріншісі, нуклеин ышылдарыны метаболизміне, екіншісі пропионатты алдыны німіні ыдырау жйесіне атысады.

В₁₂ друменіні аш ішекте сіірілуі шін Кастл деп аталатын ішкі факторды болуы керек. Оны асазанны шырышты абышасыны париетальді жасушалары бледі, ол друменді ішекті шырышты абышасы арылы тасымалдайды.

В₁₂ друмені жетіспеушілігі кезінде, пернициозды анемия жне жлынны арты бйір бааналарыны склерозы жне дегенерациясымен байланысты неврологиялы бзылыстар дамиды.

В₁₂ друмені тапшылыы, кбінесе ащы (жіішке) ішек ауруларында ( целиакия, спру, атерлі ісіктер) сіірілуді бзылуымен, рт (гельминт) ауруларында ішкі факторды бзылуымен, эндокринопатия мен гастроэктомия кезіндегі ішкі фактор блінуі тмендеуімен, т.б. байланысты. В₁₂ друменіні жетіспеушілігі, вегетерианецтерде кп кездеседі, себебі, бл друмен тек жануар німдерінде ана кездеседі.

В₁₂ друменіні туліктік ажеттілігі, емізулі жаста -0,3-0,5 мкг, 11-17 жаста- 3 мкг дейін, лкен адамдарда ажеттілігі - 3 мкг.

В₁₂ друмені рамында кп болуымен ерекшеленетіндер, сиыр бауыры (60 мкг%), бйрек (25 мкг%), шоша бауыры (30 мкг%). Баса німдерде оны лесі аз: етте 2-6 мкг%, балыта 1-3 мкг%, стте 0,4 мкг%, сзбеде 1-2 мкг%.

Майда еритін друмендер. А друмені. А друмені тобына ретинол, ретинил-ацетат, ретиналь, ретиной ышылы, т.б осылыстар жатады (8.9. -кесте). А друмені ретиналь трінде трлі-тсті, кндізгі жне тнгі круді амтамасыз ететін торлы абыты кру пигменттеріні простетикалы тобы болып табылады. А друменіні баса трі – ретинильфосфат жасуша мембраналарыны гликопротеидтеріні тзілуі кезінде ант алдытарын тасымалдаушысыны коферменті ызметін атарады.

А друмені жас азаларды алыпты суі мен дамуы шін, эпителий тіндеріні алыпты жадайын сатап тру шін, кру актісін реттеу шін жне жасушалрды антигендік рамыны тратылыын иммунды баылау шін керек.

А друменіні біріншілік жетіспеушілігі, детте, рамында А друмені мен каротиндері бар тама німдерін аз абылдау салдарынан тамата за уаыт болмау себебінен жне А друменіні сорылуын амтамасыз ететін рациондаы ауызды, майды, Е друмені мен жне баса нутриенттерді жетіспеушілігі нтижесінде дамиды.

А друменіні екіншілік жетіспеушілігі, ауыз-энергия жетіспеушілігі, йы безі, бауыр, асазан ішек жолдарыны аурулары кезінде А друменіні тасымалдануы, ора жиналуы жне сіірілуіні бзылуы кезінде пайда болады.

А друменіні жетіспеуі немесе сіірілуіні бзылуы, трлі тс абылдауыны, араы жадайа бейімделуіні бзылуына - гемералопияны (тауы соырлыы) дамуына келеді. Сонымен атар, тері, тыныс жолдарыны, кзді, асорыту, зр шыару жолдарыны шырышты абышаларыны эпителийлеріні метаплазиясын, яни алыпты эпителийді кпабатты жалпа мйізденетін эпителийге айналуын дамытады. Бл конъюктиваны ксерозын, ал ауыр жадайда, кзді аса абыыны абынуын тудырады, тері райды, шаш фоликулаларыны мйізденуі жне гиперкератозы дамиды. Эпителий метаплазиясы нтижесінде, тіндерді инфекцияа тзімділігі тмендейді, жоары тыныс жолдарыны, кпені, бйректі, асорыту жйесіні абыну аурулары жиілейді.

А друменіні жеткіліксіздігі салдарынан, азаны р трлі антигендерге иммунды жауабы лсірейді, йткені, ретинойдтарды сер ететін жері Т-хелпер жйесі. Соны салдарынан А друменіні жетіспеушілігі, антибластомды резистенттілікті тмендетіп, атерлі ісіктерді дамуына ммкіндік тудырады. Эпидемиологиялы зерттеулер крсеткендей, ретинолмен жне -каротинмен аз амтамасыз етілген кезде, то ішекті атерлі ісіктері кбейеді.

Адам жас болан сайын А друменіні жетіспеушілігіні салдары ауыр болады. Балалардаы алашы белгілері - кз бен теріні заымдануы, инфекцияа арсылыты тмендеуі, кейін су жне даму рдістері баяулайды. Ауыр жадайларда лімге келіп соуы ммкін.

А друменін кп олдану, жедел немесе созылмалы гипердрумендікке келуі ммкін. сіресе, оны жедел трі емдеу масатында таайындалан А друменіні лкен млшерін (100000 мкг дейін) олдананда, балаларда жиі байалады жне ол бас ми ысымыны ктерілуі, су белгісімен крінеді.

рамында А друмені кп су жануарларыны - а аю, кит, тюленьні бауырын тамаа олдану А друменіні гипердрумендігін дамытады жне ол бас айналумен, йышылдыпен, сумен, диплопиямен, есі шатасуымен, бауырды заымдануымен сипатталады.

Созылмалы гипердрумендік, детте, емізулі жастаы балаларда тулігіне 6000-20000 мкг, абылдаанда бірнеше жетіден кейін, ал жасы лкендеу балаларда тулігіне 33000 мкг дейін бірнеше ай бойына олдананда байалады. Оны алашы белгілері - теріні рауы, мйізденуі, ерні жарылуы, шашты тсуі. Кейін, бас сйек ішілік гипертензия дамиды, кк бауыр мен бауыр лкейеді, кортикальды гиперостоз бен артралгия байалады.

А друменіне ажеттілік, тек ретинолмен ана амтамасыз етіліп оймай, сонымен атар бауыр мен жіішке (ащы) ішекті шырышты абышасында А друменіне айналатын, продрумен А - сімдіктердегі каротиноидтарды (a-, b- каротиноидтары, криптоксатин, т.б.) азаа тсуіні есебінен де амтамасыз етіледі. Каротиноидтарды А друмендік белсенділігі, ретинола араанда тмен. Е баалысы -b-каротин, белсенділігі баса каротиндерден екі есе арты, ретинола араанда алты есе тмен, яни 1 мкг ретинолды белсенділігі 6 мкг каротиноид белсенділігіне те.

Азаа А друменіні ажеттілігі, ретинолмен атар каротиноидпен де амтамасыз етілетіндіктен, А друменіне физиологиялы ажеттілік ретинолды эквивалентпен сипатталады, оны 1 мкг-сі ретинолды 1 мкг-не немесе каротинні 6 мкг-не те.

А друменіні емізулі жастаы балалара ажеттілігі, лкен адамдара араанда 6-7 есе жоары, орта есеппен 70-100 мкг/кг дене массасына (400 мкг/тулік), лкен адамдара - 14-15 мкг/кг. Балаларды келесі жас шатарында оны ажеттілігі, емізулі жастаыа араанда тмендегенімен, лкен адамдара араанда жоары болып алады.

А друмені, тек жануар текті німдерде ана кездеседі. Бл друменні оры азада жиналады, негізінен бауырда. Бауыр оры ересектерде 1-2 жыла жетеді, сондытан олардаы жетіспеушілік онша байалмайды, ал балалар бауыры А друменін кп млшерде жинай алмайтындыынан, оны жетіспеушілігі тез дамиды. А друменіні негізгі кздері- балы майы (19 мг%), жануарларды жне теіз балытарыны бауыры (4-8 мг%); ал сары майда (0,4-0,5 мг%), жмыртада (0,4 мг%) жне стте (0,025 мг%) ол азыра.

Жасыл жапыраты жне сары ккністер каротиноидтара бай: сбіз (2-7 мг%), ызыл брыш (2 мг%), шпинат (4-5 мг), салат (1,8 мг%), ызана (0,7-1 мг%) жне т.б. Олар тамата оай еритін сімдік майлары болан жадайда тез сіеді.

Д друмені (кальциферолдар). Д друменіні негізгі кілдері адам терісіне ультраклгін сулелері сер еткенде 7-дегидрохолестериннен тзілетін эргокальциферол (Д₂ др.) мен холекальциферол (Д₃ др.). Д друмені прогормон болып табылады. Одан азада гормонды асиеті бар р трлі белсенді метаболиттер тзіледі: 1,25-диоксихолекальциферол жне 24,25- диоксихолекальциферол. Д друменіні атаратын ызметі, на осы осылыстармен байланысты: ішекте сорылу, бйрек ттікшелеріндегі кері орылуы жне сйек тінінен шыарылуы рдісі кезінде жасушалы кедергілер арылы, Са⁺⁺ иондары мен бейорганикалы фосфатты тасымалдануы жреді.

Д друменіні жетіспеушілігі, кбінесе кн сулесіні жеткіліксіздігінен, рационда Са⁺⁺ иондарын байланыстыратын хелаты бар днді даылдары басым, друмендері аз болуынан жне стті аз олдану себебінен дамиды. Рахитті Д друменіне – туелді тым уалайтын трлері де кездеседі.

Д друмен тапшылыы кезінде, балаларда рахит, лкен адамдарда остеомаляция дамиды. Оларды патогенезі бір, ал клиникасы мен морфологиялы белгілері р трлі, ол сіп келе жатан жне алыптасан сйек тіндеріні арасындаы айырмашылыына байланысты.

Рахит, жас баланы атпаан ебегіні атаюы мен тіс шыуыны кешігуімен, сйек деформациясы жне жмсаруымен, ая сйектері мен омыртаны исаюымен сипатталады. Бл згерістерді барлыы, сіп келе жатан сйектерді кальцийленуіні бзылуымен жне эпифиз шеміршектерді гипертрофиясымен байланысты.

Д друменіні лкен млшері де улы сер етеді, Д гипердрумендікке кеп соады. Кальциферола сезімталдыы те жоары балаларда, улану былысы тулігіне 25-50 мкг олдананда дамуы ммкін. Д друменін олдануды барлы жадайында да, кальцийді андаы млшерін анытау керек, йткені оны дегейі друменді арты млшерде олдананда седі.

Д друменін кп олдану, гиперкальциемияа, Са-ды тжі тамырларында, жмса тіндерде, артерияны ішкі абатында, сйек тіндерінде жиналуына, бас сйегі мен ааны ерте атаюына, кардиосклероза, гипертонияа, бйректі солуына кеп соады. Гипердрумендікті бастапы симптомдары – тітіркенгіштік, лсіздік, йыны бзылуы, тбетті бзылуы, терлегіштік, кейде белсенді рахитті белгілері ретінде ате баалануы ммкін, сол себептен Д друменіні млшерін азайту орнына кбірек береді. Кальцификатты тзілуімен, бйрек патологиясыны басталуымен улануды салдары айтымсыз болуы ммкін.

Д друменіні ажеттілігі (1 МЕ=0,025мкг эргокальциферол) емізулі жастаы жне 1-3 жастаы балалара тулігіне -10 мкг, ал жасы лайан балалар мен лкен адамдара – 2,5 мкг дейін (8.2.,8.3.- кестелер). сімдік німдерінде Д друмені жо. Жануар німдеріні ішінде, е кбі балы майында 125 мкг%, треска бауырында – 100 мкг%, атлантикалы шабатарда – 30 мкг%, жмыртада – 4,7 мкг%, сары майда – 1,3-1,5 мкг%, сиыр бауырында – 2,5 мкг%, стте – 0,05 мкг%.

Е друмені (токоферол). Бл топа a,- b,- g,- d- токоферолдарды жатызуа болады, оларды ішіндегі е белсендісі -a-токоферол. Бл осылыстарды негізгі ызметі - антиоксиданттылы. Биологиялы мембраналарды аныпаан липидтерін, липидтерді бос радикалды асын тотыуы рдістерінен орап, жасуша мембраналарыны бтіндігін сатап трады.

Токоферол ауызды, креатин мен креатининні алмасуына атысып, кейбір пептидазаларды белсенділігін тежеп, ауыз бзылуыны алдын алады. Бл друмендерді жыныс бездері мен блшы ет тіндеріні дамуы мен ызметіне лкен сері бар.

Е друменіні жетіспеушілігі кезінде, гемолиз, креатинурия, блшы еттерде цериодты шоырлануы байалады жне оны дистрофиясы дамиды. Е друменіні за уаыт жетіспеуі, сперматогенезді жне ры ттікшелеріні дегенеративті згеруіне кеп соады.

Токоферолдар таамды азытарды рамында кп кездесетіндіктен, оны біріншілік гипо-, аздрумендігі те сирек кездеседі. Ол емізулі жастаы балаларды аныпаан майлары кп оспалармен таматандыран кезде жне ауыз - энергия жеткіліксіздігі кезінде кездеседі. Екіншілік жетіспеушілік мальабсорбция синдромы кезінде дамуы ммкін.

Е друменіні ажеттілігі, емізулі жаста -3-4 мг токоферол эквивалентін (т.э) райды, 14-17 жаста-12-15 мг т.э., сонымен оса жынысты жетілу кезінде ер балалара (15мг) ажеттілігі ыздара (12 мг) араанда, жоары (3- кесте). Ер адамдара – 10, йелдер шін – 8 мг/тулік.

Токоферолдар жануар текті німдерде де, сімдік німдерінде де кездеседі. сіресе, онымен сімдік майлары бай: соя майында – 114 мг%, мата майында – 99 мг%, кнбаыс майында – 67 мг%. Нанда – 2-4 мг%, жармаларда – 2-9 мг%, кейбір ккніс, жемістерде Е друмені азыра кездеседі - 0,1-0,2 мг%. Жануар німдерінде ол сары майда - 1,5-2,5 мг%, жмыртада – 1-3 мг%, етте – 0,7-2 мг% кездеседі.

К тобыны друмендері (филлохинондар). Препротромбинні жне баса да ауыздарды молекуласындаы глютамин ышылыны алдытарын карбоксильдеу реакциясын жзеге асыратын ферменттер жйесіні простетикалы тобыны рамына кіреді, бл оан кальцийді байланыстыратын асиет береді. Сонымен, бауырда ан ю факторларыны: ІІ (протромбинні), VІІ (проконвертинні), ІХ (Кристмас факторыны), Х (Прауэр-Стюарт факторыны) пайда болуы К друменіне байланысты.

детте, К друменін азадаы ішек микрофлоралары синтездейді. Жаа туылан балаларда алашы 5 кнде біріншілік К – адрумендігі дамуы ммкін, себебі, ішекте оны тзетін микрофлора лі толыымен алыптаспаан. сімдік майларын кп млшерде абылдаан кезде, т жолдарыны механикалы бітелуінен он екі елі ішекке т тсуі тотауыны салдарынан, К-друмені жеткіліксіз сіуі себебінен, екіншілік К-адрумендігі жиі кезедседі. Сондай-а, антибиотиктерді ауыз арылы абылдаан кезде де, ішек микрофлораларыны К- друменін эндогенді синтездеуі тежелуі ммкін.

К друменіні жетіспеушілігі, ан юыны нашарлауымен, ан ауымен жне гипопротромбинемиямен байалады. К друменіні ажеттілік нормасы (1991 ж.) “Таматану нормаларында” нормаланбаан. АШ-та мынадай млшерлермен шектелген: 6 айа дейін - 5 мкг тулігіне, 6-12 айа дейін - 10 мкг, 1-3 жаста - 15 мкг, 4-6 жаста - 20, 7-10 жаста - 30, 11-14 жаста - 45, 15-18 жаста - 65 мкг (ер адамдара - 70-80 мкг, йелдерге - 65 мкг). К друмені сімдік, жануар таамдарында кездеседі: шпинатта – 4,5 мг%, томатта – 0,4 мг%, картопта – 0,08 мг%, тсті орамжапрата - 0,06 мг%, жмыртада - 0,02 мг%, етте – 0,15 мг%.