Кестені жаласы 2 страница

· Азы-тліктерді жне малды жемдерін микологиялы баылауа алуды;

· Таамды азытарда микотоксиндерді нормалауды;

· Баса елдерден келінетін азытара микологиялы баылау жргізуді, бірінші кезекте, азы-тлікті негізгі ндіретін жне микроскопиялы саыраулатармен жиі ластанатын елдерден келінетін азытара, мысалы, жер жааыны 70% дейінгі блігі Азия жне Африка елдерінде, крішті 90 % дейінгі блігі Отстік-Шыыс Азияда, жгеріні 40% дейінгі блігі АШ-та ндіріледі;

· Микотоксиндерді ШРЕК-тен асатын азытарды жне де кгерген азытарды абылдауа тиым салуды;

· Халы арасында микотоксикоздар аныталса, кдікті азытарды конфискелеуді.

9.2. Табиаты микробты емес таматан уланулар.Бл уланулардыулы асиеттері бар, белгілі бір жадайларда улылы асиет пайда болатын азытар жне р трлі химиялы оспалар тудырады. зіні табиатынан улы азытарды тобына улы саыраулатардан, кейбір жабайы жне олдан сетін сімдіктерден, балытар мен жануарларды жеке трлеріні тіндері мен мшелерінен уланулар жатады.

Саыраулатан улануларды е ауіптісіне, боз улатан, тіліклатан, шыбынжттан уланулар жатады.

Боз ула -е улы саыраулатарды атарына жатады. Одан уланулар 50-90% жадайда ліммен аяталады. Улануды себебі, боз улаты озыйрыа (шампиньон) жне сазатпаны кейбір трлеріне састыында. Олардан боз улаты айырмашылыы, сабаыны (ножки) асты тйнек трізді жуан жне а жаасы болады. Боз улаты сері, рамында улылыы жоары, ас орытатын ферменттерді серіне траты жне жоары температура серінен кейін зіні белсенділігін сатап алатын -, -, - аманитиндер мен фаллоидин болуына байланысты. Саыраулаты абылдааннан 10-12 саат ткеннен со, іші атты ауырады, толассыз су, тырыса ауруындаы сияты іш туі пайда болады, содан со азаны сусыздану белгілері, денені сараюы, анурия осылып, одан рі дей тседі. Ауру 2-3 кннен кейін, сирегірек 9-10 кндері леді.

Шыбынжт. зіне тн трі бар – басы ашы - ызыл, стінде а лпектері бар, сондытан да олардан улану сирек кездеседі, негізінен балалар уланады, оларды тсі ызытырады.

Шыбынжттан улану, орталы жйке жйесіне улы сер ететін, рамындаы мускарин жне мускаридин алкалоидтарынан пайда болады. Инкубациялы кезеі ыса 1-6 саат, клиникалы белгілері ауызынан сілекей ауымен, сумен, іш туімен, кзді арашыыны кішіреюімен, ауыр жадайында – елес, сандыратау, сіір тартылуымен сипатталады. Боз улатан уланан кездегідей жиі болмаса да ауруды ліммен аяталуы ммкін.

Шартты трде жеуге жарамды саыраулатарды ішінен тіліклатарды айта кеткен жн. Олардан уланулар, сырты трі сас жеуге жарамды тыржылатарды орнына жаылысып жинау нтижесінде пайда болады. Тіліклаты рамында бауырды айын заымдайтын сері бар те улы осылыстар – гирометрин алколойды жне бауыра тигізетін серінен баса гемолитикалы сері бар гельвел ышылы болады.

Гельвел ышылы суда жасы ериді жне саыраулаты алдымен айнатып пісірген кезде, айнатан суа теді. Ал гиромитрин болса, жоары температураа траты жне суда айнатаннан кейін де саыраулата алады. Сондытан да, алдымен айнатып, айнатан суды тгіп тастамай сорпа, уырылан саыраула, т.б. трінде абылдаан кезде улануды ауырыра трлері байалады. Улануды бірінші белгілері саыраулаты абылдааннан со 3-20 сааттан кейін, орта есеппен 8-10 сааттан со пайда болады. Асазанны тсында асазан толып кеткен сезім, жрек айну, толассыз су, сирек - диарея байалады. Улануды 2-3 тулігінде теріні сараюы, лсіздік, субфибрильді температура, жрек ызметін бзылуы пайда болады, 20-25% жадайда комаа жне лімге кеп соады.

Саыраулатардан улануды алдын алу шін:

· Жеуге жарамды саыраулаты біліп жинау ажет, жинаушылардан тек срыпталан саыраулатарды абылдап алу керек, срыпталмаан саыраулатарды, сондай-а, сабаы (аяы) жо атпарлы саыраулатарды, саыраулатардан жасалан салаттарды, уылдырытарды жне майдаланан тріндегі баса да німдерді сатуа тиым салу керек;

· атпарлы саыраулатарды, алдымен тздалан суда 5-7 минут айнатып аып тран суда жуаннан кейін, тек тздалан немесе маринадталан трінде абылдау керек;

· Ксіпорындарда саыраула німдерін дайындау кезінде, оны атал бекітілген гигиеналы талаптара сйкес жргізу ажет, халы арасында санитарлы-аарту жмысын жргізу керек;

Улы сімдіктерден улану. Мндай уланулар,негізінен жасы кіші балаларда байалады, олар білмегендіктен улы сімдіктерді жидектерін, тамырын, сабатарын жне баса да бліктерін жаылысып жеуге жарамды деп абылдауы ммкін. Кейде, осы сімдіктерден жасалан тндырмаларды жне айнатпаны зін зі емдеу масатымен олдану кезінде де, уланулар болуы ммкін. Жиі улану себебі болатын, жабайы жне мдени сімдіктерге жататындар медуана, сасы медуана, итжидек, сасы урай, тебіл убалдыран, ит ажелек, асыр жидек, жабайы ккнр, майкене, сйелшп, т.б.

Медуана (белена), итжидек (красавка), сасы медуананы (дурман) улы сер ететін заттары бірдей деп айтуа болады, олар гиосциамин, атропин, скополамин жне баса да атропин тобындаы алколоидтар. Медуананы жапыраы алаботаа, тамыры ажелекті (петрушка) тамырына, ал рыы тарыа сас. Итжидекті жидегі шиеге сас ашы тсті жне дмі тттілеу. Улануды инкубациялы кезеі те ыса- 10-20 минуттан 1 саата дейін. Ауызы жне тамаы рау, дауысы арлыу, беті ызару, кзді арашыы лкею, круіні бзылуы, психикалы озу, мазасыздану, тыныс алуы жне жрек ызметіні нашарлауы, есі шатасу, сандыратау, елестеу, дене температурасыны ктерілуі, еріксіз лкен жне кіші дреттеріні шыып кетуі іспеттес, атропинні серіне тн симптомдар байалады. Бірнеше сааттардан кейін тыныс алуды салдануынан (семіп алуынан) лімге кеп соады.

Сасы урай (вех ядовитый, цикута-утамыр, су убалдыран-водяной болиголов). сімдікті барлы блігі улы, біра е ауіптісі, сасы урайды тамыры, ол ажелек пен балдыр ккті тамырына сас жне иісі де солардай. Сасы урайды рамында те улы цикутотоксин бар, оны улылыын ботулотоксинмен салыстыруа болады. Тама ретінде абылдааннан со 20-30 минуттан кейін асазан ауырады, жрек айниды, су, іш ту, талып алу, суы тер шыу, тыныс алуыны иындауы пайда болады, кбіршікті кейде ан араласан сілекей шыады. Содан кейін стамалы трде сіір тартылуы, тыныс алуы мен жрек ызметіні бзылуы пайда болады, ан ысымы тмендейді. 1,5-3 сааттан кейін тыныс алуды салдануынан лімге кеп соады.

асыр жидек (ягоды волчьего лыка), аюбадам (бузина), матаны рыы мен кнжара, т.б. жиі улануды себебі болады. Матаны рыы мен кнжараны рамында улы зат - госсипол бар, осыан байланысты мата майын тек тазартаннан кейін (рафиндегеннен) кейін олдану ажет. Тазарту кезінде бл осылыс жойылады.

Арамшп токсикозы деп аталатын ауыр уланулар, сйелжазар (гелиотроп), есекмия (софора), арамыша (кукол), аср триходесма, есіртпе йбидайы (плевел опьяняющий), т.б. арамшптерді улы рытарымен ластанан астытан жасалан таамдарды абылдаан кезде пайда болады. рамында нейро- жне гепатотропты сер ететін улы алколоидтарды біратар кешені бар. Тбітжидекті сйелжазарды улы рыымен ластанан астытан жасалан таамды абылдау кезінде уланудан дамитын іш шемені осылатын бауыр абынуы пайда болады. Ауру заа созылады (бірнеше айлара) бауырды ызметі баяу алпына келеді, жиі (20-30%) лімге кеп соады.

Аср триходесма рыымен ластанан астытан жасалан таамды абылдау, триходесманы рамында болатын нейротропты сері бар инканин, триходесмин, т.б. алколоидтарды себебінен энцефалиттер жне менингоэнцефалиттер дамуына кеп соады. Кейіннен, бауырда згерістер, емдеуі иын гипохромды анемия, жрек-тамыр ызметі жеткіліксіздігіні белгілері аныталады. Ауыр жадайларда лім 30-35% дейін жетеді.

Алдын алу халы арасында санитарлы-аарту жмыстарын жргізуден, матаны деу кезінде талаптарды саталуын, санитарлы баылаудан, астыты ластануыны алдын алудан жне жеке арамшпті рыымен ластанан астыты таама абылдауа жібермеуден трады.

Кейбір балы трлеріні тіндері мен мшелеріні таматан улану дамуына кеп соатын улы асиеттері бар. Мысалы, Орта Азияны тщы суаттарында кп таралан шармай балыты уылдырыы, сті, ішастары улы, ал еті болса млде зиянсыз. Кейбір баса балы трлеріні (севан хромулиіні, иязды, иглобрюха, т.б.) уылдырыы мен сті улы. Сондай-а, тунец, пеламида, ставрида, макрель сияты скумбриялы балытардан да, уланулар болуы ммкін. Оларды еттерінде гистидин кп, сатау жадайы мен мерзімі бзылан кезде гистамин трізді асиеті бар заурин деп аталатын улы осылыса айналады. Улы балытан уланулар нді жне Тыны мхиттарды тропикалы блігіндегі аралдарда орналасан мемлекеттерді (Шри-ланка, Индонезия, Филлипин) трындарында жиі таралан. Бл айматы суларындаы тек кейбір балы трлері ана улы мес, сонымен атар тропикалы моллюскалар жне теіз тасбаасыны еттері де улы.

Жануар тіндерінен уланулар. Сойылан малды бйрек сті бездерінен жне йы безінен дайындалан таамды абылдаан кезде байалады. Улану бл бездерді рамында биологиялы белсенді осылыстарды жоары дегейде болуымен байланысты. Сол мезгілде ры бездері жне аланша без, т.б эндокринді бездер ауіпсіз жне жеуге жарамды азытар болып табылады.

Белгілі бір жадайларда улы болатын сімдік жне жануар текті азытардан уланулар. Бл топа жататын уланулар сирек кездеседі, олар сімдік текті (шикі рме бршаты фазині, картопты соланині, жеміс сйектеріні ішіндегі дндері, бук жааыны фагині) жне жануар текті (балы тіндері, мидии, улы сімдік глінен жиналан ара балы) азытардан улануларды амтиды.

Фазин. Шикі рме бршаты рамында болады, анды агглютинациялаушы асиеті бар. Жоары температураны сері кезінде жойылады, сондытан рме бршатан жасалан таам ауіпсіз, себебі, оларды дайындау шін за уаыт айнатуды ажет етеді. Улану жеткілікті жоары температура серіне шырамаан рме брша нынан немесе таамды концентраттардан жасалан таамдарды абылдау кезінде пайда болуы ммкін. Фазиннен улану кезінде жрек айну, су, арындылы дрежесі р трлі іш ту байалады. Фазиннен улануды алдын алу потенциалды ауіпті азытарды жоары температурада сенімді деуге саяды.

Соланин. Кп емес млшерде (0,002-0,02%), негізінен картопты абыында болады. Картоп ніп кеткен немесе кгерген кезде, рамындаы соланині ондаан есе седі (шыан бршіктернде 0,42-0,73%). Соланинні гемолитикалы асиеті бар, біра улылыы салыстырмалы трде лкен емес, уланулар тек ніп кеткен картопты абыымен айнатып абылдаан жадайда немесе езбе жасау шін оны айнатан суын пайдаланан кезде байалады. Ауызда ащы дм, тамаын ырнаан сезім, диспепсиялы згерістер байалады.

Амигдалин. Ащы бадамны, рікті, шабдалыны, шиені, т.б. жемістер сйегіні ащы дміні рамына кіретін гликозид. Амигдалинні (ас орыту ферменттеріні серінен) гидролизденуі кезінде, зіні улылы асиетін крсететін кгерткіш ышылы пайда болады. лімге келтіретін кшті уланулар, 60-80 г рікті тазартылан ащы дндерін жеген кезде байалады. Амигдалиннен улануды алдын алу шін рік, шабдалы сйектерін сатуа тыйым салынады, ащы бадамды кондитерлік ндірісте олдануды жне де алькогольдік сусындар алу кезінде жеміс сйектері дндерін тндыру уаытын млшерлейді. Сйек днді жемістерден жасалан мраппа ауіпті емес, себебі, айнату рдісінде амигдалин белсенділігін жоалтады.

Фагин - шикі бук жааыны рамында болатын улы зат. ыздыран кезде фагин зіні белсенділігін жоалтады, сондытан улану тек пісірілмеген жааты абылдаан кезде пайда болады, ал уырылан жаатар жне жоары температурада делген кондитер ндірісінде олданылатын жаатарды ауіптілігі жо. Улану бас аурумен, жрек айнумен, ішек ызметіні бзылыстарымен білінеді.

Жануар текті азытардан уланулар. Кейбір балы трлеріні (шортан, алаба, лаа, скумбрия жне т.б.) уылдырыы, сті жне бауыры уылдыры шашатын кезеінде улы болады, оларды таам ретінде абылдаанда, жрек айну, су, іш ауруы, іш туі пайда болады. Кейде ол, тырыса ауруына сас теді. Жаз уаытында, планктон микроазалары (динофлагеллаттар) арынды кбейе бастаан кезде, олармен оректетенетін мидийлерде(моллюскаларда) улы асиет пайда болады. Бл кезеде мидийлерде нейротоксикалы сер ететін улы зат жиналады. Уланып ауырандарда жалпы лсіздік, жрек айнуы, бас айналуы, беті, ерні, тілді йып алуы, тыныс алуыны иындауы байалады, шала салдану дамиды, тыныс орталыыны салдануынан лімге кеп соуы ммкін. Сауыу баяу жреді. Мидилизмні алдын алу масатында, планктондарды те кп кбеюі кезіндегі планктондарды кптігі, теізді ызыл тске боялуымен жне тнгі люминисценциясымен аныталатын жерлерде мидийлерді аулауа тиым салады.

Улы сімдіктерден сасы мендуана, медуана, лпеншек, азалия, т.б. жиналан араны балы, жиі улану себебі болуы ммкін. Улануды белгілері р трлі, бл, бал шырыны жиналатын сімдіктерді улылы асиеттеріне байланысты. Алдын алу шін, ара ясын улы сімдіктері жо жерге орналастыру ажет.

Таамды азытара тсетін оспалардан уланулар. Таамды азытарды ластайтын химиялы заттарды кп блігі табиаты антропогендік немесе табии бгде заттар. абылданан атаулар жиынтыына сйкес, оларды контаминаттар, ксенобиотиктер немесе бгде химиялы заттар деп атайды.

Таамды азытарды бгде химиялы заттармен ластайтын кздерді спектрі те ке. Олар:

1. сімдік шаруашылыында жне мал дрігерлік практиксында пестицидтерді олдану.

2. Тыайтыштарды орынсыз олдану, малдаудан тпеген немесе рсат етілмеген тыайтыштарды олдану.

3. сімдік шаруашылыында ндірістік жне коммуналды-трмысты аынды суларды, мал шаруашылыыны атты жне сйы алдытарын, т.б гигиеналы талаптарды сатамай, пайдалану.

4. Мал шаруашылыында жне с шарашылыында рсат етілмеген заттарды немесе рсат етілген, жемге осатын, суін жасартатын заттарды, жануарларды ауруларын емдеу жне оларды алдын алу шін (антибиотиктерді, антигельминттік заттарды, т.б) пайдаланатын заттарды лкен дозада олдану.

5. Рсат етілмеген таамды оспаларды немесе рсат етілгендерді зін, рсат етілген млшерден асатын дозаларда пайдалану.

6. Таамды азытарды ндіруді жаа дстрлік емес технологиясын, оны ішінде, химиялы жне микробиологиялы синтез німдерін олдану.

7. Улы заттарды рсат етілмеген материалдан жасалан таамды жабдытардан, ыдыстардан, азы салатын ыдыстардан, буып тйетін заттардан таама немесе таамды азытара туі.

8. Технологиялы деу рдісінде (айнату, уыру, сулемен сер ету, т.б.) таамда, таамды азытарда эндогенді улы заттарды пайда болуы.

9. Азытара бгде химиялы заттарды оршаан ортаны ластанан нысандарынан: ауадан, топыратан, судан туі (миграциялануы).

Азы-тлік шикізаттары мен таамды азытарды негізгі жне е ауіпті контиминанттарына жататындар: ауыр металлдар, антибиотиктер, пестицидтер, нитраттар, нитриттер, нитрозоосылыстар, диоксиндер жне диоксин трізді заттар, канцерогенді заттар, таамды оспалар, микроазаларды токсиндері, радионуклидтер. Таамды азытарды рамындаы бгде химиялы заттарды (БХЗ) зиянды сер сипаты р трлі. БХЗ жалпы уландыратын, сенсибилизациялаушы, канцерогенді, мутагенді, гонадотропты, эмбриотропты жне тератогенді, кардиоуландырыш сер етуі, кбею функциясыны бзылуына, артаю рдісін жеделдетуге, азаны иммунды кшіні тмендеуіне, таамды заттарды сіуіні бзылуына, т.б. кеп соуы ммкін.

Пестицидтерден уланулар. Пестицидтер- арамшптерді, жндіктерді, кеміргіштерді, сімдік ауруларыны оздырыштарын жою шін, сімдіктерді жапыратарын тсіру, оларды кептіру шін олданылатын табиаты химиялы немесе биологиялы заттар. азіргі уаытта химиялы осылыстарды р трлі топтарына жататын, 300 сер ететін заттарды негізінде жасалан пестицидтерді 600-ден арты препараттары олданылады. Химиялы рамы бойынша, пестицидтер хлорорганикалы, фосфорорганикалы, сынапорганикалы, корбамин, тио- жне дитиокорбамин ышылдарыны туындыларына, рамында мыс бар тріне, синтетикалы пиретроидтара, т.б. блінеді.

Пестицидтер -улылыы жоары жне ауіпті заттар. Азаа негізгі тсетін жолдары- тыныс мшелері, асазан-ішек жолдары жне тері. Халы шін е ауіптісі, азаа таамды азытармен бірге тсуі, себебі, пестицидтерді мал жемінде, азы-тлік шикізаттарында, сімдік текті жне жануар текті азытарда жиналуы баран сайын суіне байланысты, азаа тсуіні бл жолы негізгі жне траты жолы болып табылады.

Пестицидтерді кпшілігіне тн асиет: улылыы жоары, оршаан ортада траты, оларды ыдырауы кезінде пайда болатын осылыстарыны улылыы жоары, кумулятивтік асиеті айын жеке мшелер мен тіндерде за уаыт жиналуа абілеттілігі, бала емізетін аналарды стімен блінетіндігі.

Пестицидтерді сер етуі кезінде жедел, жеделдеу жне созылмалы уланулар байалуы ммкін. Улану дамуында аза жадайыны лкен маызы бар. Пестицидтерді серіне балаларды, жасспірімдерді жне арт адамдарды сезімталдылыы жоары. йелдерді жктілік кезеінде жне бала емізетін уаыттарында пестицидтермен байланыста болу айрыша ауіпті, себебі, пестицидтер бала жолдасы кедергісінен жеіл теді жне баланы азасына анасыны стімен тсуі ммкін.

Хлорорганикалы осылыстар (ХО). Инсектоакрицидтер, фунгицидтер ретінде, егін егу алдында тымды, т.б. деу шін кеінен олданылады. Олара циклопарафиндерді (гексахлорциклогександар), бензолды (хлорбензол), терпендер (полихлорпенин), диен атарындаы осылыстарды (алдрин, гептахлор) хлортуындылары жатады. ХО - улылыы жоары жне орташа, кумулятивтік асиеті айын, ана стімен блініп шыады, тадамалы трде май тіндерінде жиналады, сырты ортада тратылыы жоары. ХО асазан-ішек жолдары арылы тсуінен пайда болан, жедел уланулар кезінде жедел энтероколиттер байалады, олардан кейін ми ыртысы астындаы бліктеріні заымдануына келіп соатын уланудан дамитын энцефалит трінде орталы жйке жйесі заымдануыны белгілері пайда болады. Жиі токсико-аллергиялы миокардит, гепатит, нефропатия дамиды жне лімге кеп соуы ммкін. Кейде, жедел интоксикациядан кейін пестицидтермен айта байланыста болан кезде панмиелофтиз дамуы ммкін.

Созылмалы уланулара, астено-вегетативті згерістер, вегето-сенсорлы полиневрит тріндегі шеткі жйке жйесіні заымдануы, миокардты дистрофиясы, бауырды, бйректерді уланудан заымдануы, гипохромды анемия пайда болуы, лейкопоэзді нашарлауы тн. Ауыр созылмалы уланулар кезінде, майда ошаты органикалы симптомды энцефалополиневрит статико- йлесімдік бзылыстар тріндегі жйке жйесіні диффузиялы заымдануы байалады.

Фосфорорганикалы осылыстар(ФО). Пестицидтерді баса трімен салыстыранда, ФО кеінен олданылады, себебі, оларды инсектицидтік белсенділігі жоары жне салыстырмалы трде улылыы аз, оларды ыдырау німдеріні улылы асиеті жо дегу болады, сырты ортада белсенділігі тез жоалады, азада жиналатын асиеті жне ана стімен бірге шыу абілетіні айындылыы аздау. ФО тобына фосфор, тио- жне дитиофосфор, сондай-а, фосфон ышылдарыны эфирлеріне жататын октаметил, метафос, метилмеркаптофос, фосфамид, карбофос, хлорофос, шхлорметафос-3 жне баса да заттар жатады.

Кпшілік ФО-ды улылы сер механизмінде холинэстеразаларды белсенді орталытарыны фосфорлануы себебінен, оларды белсенділігіні нашарлауына басты роль беріледі. Нтижесінде, ацетилхолин медиаторы жиналып, жйкелік озуларды берілуі бзылады. Улануды негізгі белгілері, ацетилхолинні мускарин трізді, никотин трізді жне орталы серімен аныталады. Ауыр дрежелі жедел уланулар кезінде, асфиксия, жрек ызметіні лдырауы нтижесінде лімге дейін кеп соуы ммкін. ФО -мен созылмалы уланулар кезінде емдеуге арамастан, тотаусыз бас ауыру, бас айналу, есте сатау абілетіні тмендеуі, таама тбеті болмау, жрек айну, лсіздік байалады. Интеллект тмендеуі, petit mal ыса мерзімді есіні ауытуы, уланудан бауыр заымдануы, вегето-тамырлы згерістер болуы ммкін.