Кестені жаласы 3 страница

Сынапорганикалы осылыстар (СО). Тратылыы айын жне азада жиналатын абілеті жоары, улылыы жоары заттар. Оларды кпшілігі (гранозан, меркуран, меркурексан, меркурбензол) шыштыына байланысты, жмыс істеген кезде едуір ауіпті, себебі азаа тыныс жолымен тсуі ммкін. Улану, сондай-а, тері жне асазан-ішек жолдары арылы тсуі кезінде де болуы ммкін. Ауыр уланулар уландырылан днді даылдардан жасалан таамдарды абылдаан кезде жиі байалады.

СО сер ету механизмі, сынапты негізгі ферменттік жйелерді SH-топтарымен серлесуімен байланысты. Ол ферменттерді атаратын ызметтеріні бзылуына кеп соады. СО гемато-энцефальды кедергілерден жеіл теді, соны нтижесінде олармен улану кезінде ми тіндеріні тадамалы заымдануы байалады. Улануды патогенезінде СО капиллярлара улы сер етеді жне олар тін ауыздарымен байланыса тсіп, кешенді антиген жасайды. Осыан байланысты, СО-мен уланулар кезінде аллергиялы реакциялар болуы ммкін.

Жеіл дрежелі уланулар кезінде гингивит, гастроэнтероколит, астено-вегетативті бзылыстар байалады. Улануды ауыр трлерінде жйке жйесінде айтымсыз таралан заымданулар пайда болады. Мишыты (атаксия, дизартрия, тремор), аралы миды (анорексия, ждеу, адинамия, антты емес сусамыр) атаратын ызметтері бзылады. Улану рдісі барлы бас сйек-ми жйкелерін амтиды, шала салдану, салдану дамиды, кру жне есту елестері, сандыратау, шизофрения сияты синдромдар пайда болады. Сондай-а, уланудан немесе уланудан-аллергиялы миокардит, бауырды, бйректерді заымдануы да кездеседі.

СО-тан созылмалы улануларды бастапы сатысына, эретизм элементтері бар астено-вегетативтік синдром дамуы, стоматиттер, гингивиттер тн. Улану рдісіні рі арай кшейе беруіне байланысты, жйке жйесіні таралан заымдануы басты орын ала бастайды. Уланудан энцефалопатия немесе энцефалополиневрит дамиды. Жйке жйесіні патологиясына, детте, миокард дистрофиясы, бауырды уланудан заымдануы, гипохромды анемия осылады. СО улылыы жоары жне ауіпті болуына байланысты, оны егістік шін олданылатын тымды днді даылдарды деу шін пайдалануа русат етіледі. Уландыран днді дакылдарды таама пайдалануа ата тыйым салынады.

Карбамин ышылыны туындылары. Карбоматтар (байгон, дикрезил, севин, карбин, пиримор), тиокарбоматтар (ронит, тиллам, эптам, ялан) жне дитиокарбоматтар (карботион, купрозан, полимарцин, ТМТД, цинеб, цирам) инсектицидтер, акарацидтер, бактерицидтер, гербицидтер, фунгицидтер, т.б. ретінде ауыл шаруашылыында кеінен олданылады. Себебі, сер спектрі лкен жне оршаан ортада тратылыы салыстырмалы трде тмен. Бл пестицидтерді азаа сері р трлі, ол оны физико - химиялы асиеттерімен байланысты. Мысалы, метил- жне диметилкарбоматтарды (дикрезил, севин) холинэстеразаа арсы сері бар, біра ФО-мен улануа араанда, айындылыы азыра. Тио- жне дитиокарбоматтара тиолды ферменттерді белсенділігін тмендету, тотыу рдістеріні бзылуына кеп соу тн, бл осы пестицидтерді азадаы ыдырау німдері – этилентиомочевинаны жне ккіртті кміртекті улы серімен байланысты. Карбоматтарды кбіне аллергендік, эмбрио – жне гонадотоксикалы, канцерогендік жне мутагендік (дитиокарбоматтар), тератогенді (севин) серлер тн. Кейбір карбоматтар (фенилкарбоматтар) метгемоглобин тзуші болып табылады. Карбоматтардан улануды клиникалы кріністерінде орталык жйке жиесіні жне паренхимотозды мшелерді заымдануы басты орын алады.

Таамды азытарды ластаушы пестицидтерден улануларды алдын алу шін келесі шаралар іске асырылуы ажет:

· оршаан ортада тратылыы тмен, улылыы жне салдары серінен біраз уаыт ткеннен кейін пайда болатын абілеті тмен пестицидтерді олдану керек.

· Пестицидтерді олдану жніндегі нсауды ата орындау жне азытарды пестицид алдытарынан тазаруы шін ажетті уаытты сатау керек.

· Таамды азытарды пестицидтермен ластану денгейіне траты трде гигиеналы баылау жргізу керек: таамды азытарды рамындаы пестицидтерді алдытары немесе оларды метаболиттері рсат етілген млшерден аспауы керек, рамында сырты ортада траты жне кумулятивтік асиеті айын пестицидтерді алдыы бар азытарды олдануа рсат етілмейді.

Егер, таамды азытарды рамында пестицидтер рсат етілген млшерден арты болса, онда оан рамында пестициді жо таза азыты (днді даылдар, сйы німдер) осу арылы рамындаы пестицидтері рсат етілген дегейге дейін жеткізуге болады. ойылту жне рату рдістерінде ст, пестицидтерден тиімді тазарады, бл кезде рамы бзылмаан стке араанда, майсыз ст пестицидтерден толыыра тазарады, себебі, пестицидтерді брі де майда жасы ериді. Сондай-а, ст майларын сімдік майларымен жарым-жартылай алмастырып, майы аз ст німдерін ндіру арылы таамда (азытарда) пестицидтерді концентрациясын азайтуа болады.

Нитриттерден, нитраттардан, нитрозоосылыстардан уланулар. Азот рамды тыайтыштарды баылаусыз олдану, топырата нитраттар дегейіні шыл суіне кеп соты, нтижесінде, азы-тлік жне ауылшаруашылы жем-шп даылдарында да кбейді. сімдіктерде зат алмасуын бзатын кейбір пестицидтер жне ауыр металдар, нитраттарды сімдік німдерінде жиналуын ондаан есеге кшейтеді. Нитраттарды е лкен концентрациясы таамды кк сімдіктерде, ккністерде, сіресе оларды жапыратарында жне тамыр жемістерінде, баша даылдарында байалады. Парникте (кшетханада) сетін таамды кк сімдіктерді рамында да нитраттар кп, ол топыраты тыайтыштармен деуді арынды жргізілуіне жне жарыты жеткіліксіздігіне байланысты. Микрофлораларды алпына келтіретін рекетінен, нитраттар нитриттерге айналады, сол себепті азытарды сатау кезінде, оларды рамында нитриттер кбейеді.

Нитраттар мен нитриттер азаа еттен жасалан таамдармен тседі (шжытар, ысталан ет німдері, сырлар, т.б.), бл таамдара оларды консерванттар немесе тс (ре) беретін зат ретінде осады. Нитраттарды азаа негізгі тсіріп отыратындар, кпшілігінде сімдік текті таамдар, ал нитриттер негізінен (60% дейін) ет таамдарымен бірге тседі.

Кулинарлы деу таамны рамындаы нитраттар мен нитриттерді азаюына кеп соады. Мысалы, тазалау, жуу, суа, салып ою кезінде бл заттарды млшері 5 – 15% азаяды, айнатып пісіру кезінде – айнатан суа шыуы жне нираттарды нитриттерге айналдыратын ферменттерді белсенділігі жойылуы нтижесінде, 80%-а тмендейді. Асазан-ішек жолдарына тскен нитриттер мен нитраттарды бір блігін асазан жне ішек микрофлорасы зат алмасуына тсіреді, сйтіп нитраттар нитриттерге айналады. Пайда болан нитриттер асазан-ішек жолдарынан жеіл сіеді, ана тіп гемоглобинмен серлеседі де, метгемоглобин тзеді, осыан байланысты азаны оттегімен амтамасыз етілуі бзылады да, айын білінетін гипоксия пайда болады. Нитриттер мен нитраттарды серіне жас балаларды сезімталдыы жоары, себебі, оларды асазан-ішек жолдарындаы микрофлорасы нитраттрады нитриттерге белсенді айналдыратын абілеттілігімен ерекшеленеді, ал метгемоглобинді брыны алпына айта келтіретін (гемоглобинге) метгемоглобинредуктаза ферментіні белсенділігі лі жеткіліксіз.

Нитраттарды нитриттерден айырмашылыы, ол, метгемоглобин тзуші емес жне соншалыты улы да емес. Егер, нитриттерден жедел уланулар 200-300 мг, ліммен аяталуы 300-2500 мг дозасында байалатын болса, онда нитраттармен улану кезінде бл дозалар -1-4 г жне 8-14 г сйкес келеді. Бл кезде улы сері нитраттардан пайда болатын нитриттермен байланысты. Дегенмен, нитраттарды лкен дозалары гепатоцидтерді ядроларына жне нуклеиндерді алмасуына сер етуі ммкін, оларды эмбриотоксикалы жне мутагенді сері осымен тсіндіріледі. Нитриттерді рсат етілген туіліктік дозасы 0,2 мг/кг дене массасына, ал емшек еметін жастаы балалар шін – 0,05 мг/кг, нитраттар шін – 5 мг/кг сйкес.

Нитриттер мен нитраттарды тааммен азаа кп тсуіні ауптілігі, оларды серінен тек созылмалы нитриттік-нитратты метгемоглабинемия пайда болуымен ана байланысты емес, сонымен атар, канцерогенді белсенділігі жоары, мутагенді, тератогенді, жне эмбриотоксикалы асиеттері бар нитрозоаминдерді эндогенді синтезделуіне атысуымен де ауіпті.

Нитрозоаминдер оршаан ортада кп таралан, оны ішінде р трлі таамды азытарда да кездеседі. Таамды азытар, нитрозоаминдерді азаа экзогенді тсетін кзі ретінде, е басты орын алады. Мысалы, адам туіліктік рационмен орта есеппен 1 мкг нитрозоосылыстар абылдайды, ал ауыз сумен -0,01 мкг, тыныс алатын ауамен - 0,3 мкг тседі. Бл таамды азытарды рамында нитрозоосылыстарды алдыы німдеріні болатындыымен жне олардан ауыл шаруашылы шикізаттарды, жартылай дайын німдерді деуді барлы дістерінде, пісіру, уыру, ыстау, тздау, за уаыт сатау кездерінде нитроздану нтижесінде нитрозаминдерді пайда болатындыымен тсіндіріледі. Тама дайындау техналогиясында олданылатын нитриттерді, сондай-а, ыстайтын ттінні рамына кіретін азот оксидіні нитроздаушы абілеттілігі жоары. Адам, барлы нитрозоосылыстарды жартысын тздалан-ысталан таамдардан алады.

Нитриттерді нитраттарды жне нитрозоаминдерді зиянды серлеріні алдын алу келесі баытта жргізілетін шараларды амтиды.

· Азотты тыайтыштарды топыраты трін, оны рамындаы азотты, даылдарды нитрозоосылыстарды бойына жинау дрежесін ескеріп олдануды.

· Азотты тыайтыштарды бойына белсенді жинайтын даылдарды атап айтанда, баша даылдарын, иярларды, кділерді (кабачок), патиссондарды сіру кезінде азотты тыайтыштарды жне суару шін аынды суларды олдануды шектеу немесе тыйым салуды. Тыайтыш енгізуді регламенттелген мерзімен жне препараттарды регламенттелген дозаларын сатауды.

· Шжы, ысталан таам ндіруде таамны рамында нитрозоаминдерді азайтуа ммкіндік беретін жаа технологияларды енгізу.

· Рационда жне таамды азытарда рсат етілетін концентрацияларын нормалау.

Ыдыстардан, буып-тйетін пленкалардан, жабдытардан миграцияланатын оспалардан уланулар. Таамды азытар асхана ыдыстарынан, жабдытардан, азы-тлік салатын ыдыстардан, буып-тйетін материалдардан тетін (тсетін) химиялы оспалармен ластануы ммкін. азіргі кезде таамды азытарды буып-тю шін р трлі синтетикалы жне табии материалдарды олданады, олара жататындар поливинилхлорид, полистирол жне оларды сополимерлері, акрил тріндегі органикалы шыны, каучук негізінде жасалан резина, стиролмен бірге метилметакрилатты сополимерлері, полиамидтер, фторопластар, полиолефиндер (полиэтилен, полипропилен, т.б.), полиуретандар, целлофандар, р трлі лактар мен эмальдар, коррозияа арсы жапыштар жне басаларды олданады. детте, крсетілген осылыстарды таза трінде емес, р трлі араласан трінде олданады. Полимерлерге р трлі асиеттер беру шін ол затты рамына атайтатын заттар, пластификаторлар, толтырыштар, бояйтын заттар жне баса да рам блігі болатын заттарды енгізеді, олар полимерлермен химиялы байланыста емес, сондытан да белгілі бір жадайларда таамды азытара жеіл тіп олайсыз ср етуі ммкін.

Пайдалану рдісінде полимерлік материалдар «ескіреді», оларда алыпты рылысыны бзылуы (деструкция) реакциясы жреді, улы асиеттері бар р трлі осылыстар пайда болады. Мысалы, полиэтиленні алыпты рылысыны бзылуы кезінде формальдегид, ацетальдегид пайда болады, полипропиленні рылысы бзылуы кезінде, крсетілген осылыстырдан баса, ацетон, метил жне баса да спирттер пайда болады. Поливинилхлоридті ескіруі, альдегидтер, спирттер, хлорланан кмірсутектер жне басалар блуімен журеді.

азіргі кезде тама нерксібіне жабдытарды дайындау, майда ыдыстарды, бырларды, майларды салатын бшкелерді, с еттерін, еттерді жне баса да азытарды вакуумдеп орауа арналан пленкаларды, шжы аптайтын абышаларды, сырларды орайтын заттарды жне басаларды дайындауда поливинилхлоридтен (ПВХ) жасалан заттарды кеінен олданады. ПВХ - канцерогенді асиеттері те айын осылыстан – винилхлоридтен синтезделеді. Сондытан, бл мономерді азытара рсат етілген млшерден арты тпеуіне жне поливинилхлоридтерге (ПВХ) осымша енгізілетін заттарды рсат етілген млшерден аспауына ата баылау жргізіледі. Орайтын (буып-тйетін) материалдарда табылан винилхлоридті алды млшері, таамды азытара, негізінен буып-тйетін заттарды арналуы бойынша дрыс олданбаан жадайда теді. Мысалы, су шін арналан ПВХ жасалан ыдысты айтадан сімдік майларын, жеміс шырындарын, сірке ышылын, т.б. сатау шін олданады.

Полиэтилен, полипропилен, лавсан жне баса да полиолефиндерді олдану ортасы р трлі. Бл материалдар жоары химиялы тратылыымен, су ткізбейтіндігімен, суыа беріктігімен, жасы газ тгізгіштігімен, сипатталады. Сонымен атар, оларды сімдік майына жне жануар текті майлара тратылыы (беріктігі) жоары емес жне олар кн сулесіні, ауаны рамындаы оттегіні серінен тез ескіреді. олдану шарттарын сатамаан кезде таамды азытара полиолефиндерді деструкция німдері - р трлі спирттер, оны ішінде метил спирті жне осымша зат ретінде олданылатын еріткіштер - бензин, гептан, гексан, ацетон, этилацетат, т.б. туі ммкін.

Буып-тйетін зат ретінде олданылатын табии полимерлік материлдарды ішінен целлюлоза негізінде жасалан материалдарды – пленка трінде тама ндірісінде олданылатын целлофан, целлулойд, целлонды айтуа болады. Бл материалдарды полимерлік негізіні зі ауіпті емес, біра оан осылатын осымша зат олайсыз сер етуі ммкін. Мысалы, беті полиэтиленмен апталан (жабылан) целлюлозадан жасалан пакетке лшеніп йылан стте канцерогенді белсенділігі жоары заттар - диоксиндер жне диурендер аныталан жадайлар байалды,оларды пайда болуы целлюлозаны дайындау кезінде, оны хлормен аартуа байланысты болды.

Полимерлік буып-тйетін материалдардан тсетін заттарды адам азасына олайсыз серлеріні алдын алуды негізгі шаралары: полимерлік материалдардан жасалан заттарды олдануа ойылатын талаптарды сатау, таамды азытармен байланыста болатын материалдарды гигиеналы сараптау, оларды таамды азытара миграцияналуыны рсат етілген млшерден аспауын баылау.

Асхана ыдыстары, аппаратуралар, азы салатын ыдыстар жне орайтын пленкаларда таамды азытарды ауыр металл тздарымен - мыс, мырыш, орасын жне басалармен ластайтын кздері болуы ммкін. Таамдарды (мраппаларды, маринадтарды, тздалан таамдарды жне басаларды) дайындау жне сатау шін сапасыз немесе алайыланан ыдыстарды олдану, ыштан жасалан ыдыстарды бетін жылтырату шін, рамында орасыны кп затты (глазурьді) олдану, сапасы тмен эмальдар мен сырларды пайдалану, орасынны таама туіне (миграциясына) жне созылмалы орасыннан улану дамуына кеп соады.

Таамдарды дайындау жне сатау шін мырышпен апталан ыдыстарды олданан кезде, мырыш тздары таамды азытара туі ммкін, ал мыс тздары таамды бетіне алайы жаылмаан мыстан жасалан ыдыста сатаан кезде немесе таамды азытар жабдытарды мыстан жасалан блшектеріне жанасуы кезінде туі ммкін. Мыс пен мырыш осылыстары азаа ауыз арылы тсіп, жедел гастроэнтерит трінде тетін уланулар тудырады.

алайы аылтырды бетін жабу шін жне ыдыстарды алайылау шін олданылады, соан байланысты ол таамды азытара консерві банкілерінен, тылардан, темірден жне мыстан жасалан асханалы азандардан, алайыланан ыдыстардан, жабдытардан теді. Улы сері, азаа алайыны лкен дозасы - 300 мг дейін тскен кезде байалады, олар жедел гастроэнтерит дамуына жне ас орыту ферменттеріні белсенділігі тмендеуіне кеп соады. алайыдан улануды ауіптілігі, оны рамында траты трде орасынны біраз млшері болуына байланысты кшейеді.

Ыдыстардан, жабдытардан тсетін ауыр метал тздарынан улануларды алдын алу, мндай ыдыстарды олдану кезінде тиісті талаптарды сатаудан, таамды азытарды рамындаы металлдарды баылаудан, коррозияа тзімді ыдысты ішкі бетін аптайтын заттарды пайдаланудан трады.

Гигиеналы талаптара е сйкес келетіні, тот баспайтын болаттан жне баса да хромникель корытпаларынан жасалан ыдыстар, себебі, ол коррозияа арсы асиеттерімен, химиялы тратылыымен, орытпа рамына кіретін заттарды таама те аз миграциялануымен ерекшеленеді.

Беті апталмаан темір мен шойын, тек аылтыр таба жне таба жасау шін рсат етіледі, оларды пайдаланан кезде, бетін жауып тран майлары металлды коррозияа щырауын шектейді. Темір мен шойын тотыуа шыраыштыына, лсіз ышыл ортада жеіл еритіндігіне жне таама тс беретіндігіне байланысты, ыдыстарды баса трлері шін жарамсыз.

Эмальданан ыдыстар, олданылатын бетін жабатын заттары (эмаль, глазурь, т.б.) температураа траты, берік, зиянсыз болан жадайда гигиеналы талаптара толы сай келеді.

Таамды азытарды оршаан ортадан тсетін химиялы заттармен ластануы. оршаан ортаны р трлі нысандарынан таамды азытара те кп р трлі химиялы заттар тсуі ммкін, оларды негізгі кздері, нерксіп ксіпорындарыны, автоклікті, жылу энергетикасы ксіпорындарыны, пайдалы азбалар шыаратын жерлерді пайдалануды, т.б. ауаа шатын шыарындылары мен алдытары.

Бл топтаы таамды азытарды ластаушыларды атарына кадмий, сынап, орасын, берилий, таллий жне басалар сияты улы осылыстарда жне мір сру шін ажетті (эссенциалды) жне шартты трде эссенциалды болып табылатын микроэлементтер де кіреді. мір сру шін маызды рдістерге атысуына арамастан, биомикроэлементтерді азаа физиологиялы ажеттілігінен едуір асатын млшерде тсуі те олайсыз сер етуі ммкін.

Бгде химиялы заттарды (БХЗ) азаа алиментарлы жолмен тсуі, кпшілік жадайларда негізгі тсетін жолы болып табылады. Осыан байланысты, азіргі кезде БДД-ны ФАО азы-тлік кодексі жніндегі біріккен комиссиясыны шешіміне сйкес, таамды азы-тліктерге халыаралы сауда жасау кезінде оларды рамындаы е ауіпті ластаушы заттара: сынапа, кадмийге, орасына, мышьяка, мыса, мырыша, темірге, стронцийге міндетті трде баылау жргізеді.

орасын. БХЗ ішінде, е кп таралан жне ауіпті тріне жатады. Адам кн сайын тааммен бірге 0,1-0,5 мг, ал сумен 0,02 мг шамасында орасын абылдайды. Тскен орасын, балалар азасында белсенді сіеді 30-40% дейін, лкен адамны азасында тек 10% шамасында сіеді.

орасын политропты улара жатады, оны улы сер ететін негізгі нысана мшесі, орталы жне шеткі жйке жйесі, жрек-тамыр жне асорыту жйелері, ан тзуші мшелер жне бйрек. орасынны серіне е сезімтал келетіндер -балалар, ересектерден айырмашылыы, оларда орасын тек сйекте ана жиналып оймай, сонымен атар 30-40% дейін ішкі мшелер мен ми тіндерінде де жиналады. Сондытан, улануды тіпті айын белгілері болмаанны зінде, лкен емес дозада (андаы орасын 10-25мкг/л) сер етуі оуа абілетіні тмендеуіне, назар аударудаы шоырлану рдісіні згеруіне, гипербелсенділікке, мектепте оуа лгеріміні тмендеуіне, т.б. кеп соады. Жкті йелдерде тсік, мезгілінен брын босанулар болуы ммкін. орасынны рсат етілген туліктік дозасы, ФАО мліметі бойынша, шамамен 0,007 мг/кг дене массасына, ал таамды азытарда рсат етілген млшері – 0,1- 05 мг/кг.

Кадмий. те улы элемент. Табии млшері кп емес, сондытан кадмийді оршаан ортаа тсетін жне таамды азытарды ластайтын негізгі кздері антропогендік болып табылады. Олара жататындар: тас кмір жау, химиялы тыайтыш, сіресе фосфорлы тыайтыштарды ндіру, тсті металлургия ксіпорындарыны алдытары, сондай-а пластмассаларды алдытары жне оларды ртеу німдері.

Адам азасына кадмийді 80% дейінгі млшері тааммен тседі, ересек адам тулігіне, орта есеппен 1 кг дене массасына 150 мкг дейін кадмий абылдайды. Кадмийге жне оны осылыстарына тн асиет, биологиялы тіндерде жоары дрежеде жиналуы. Сондытан, кадмийди за уаыт тіпті те аз млшері тааммен азаа тсуіні зі де, кадмийден улануды дамуына кеп соады. Бірінші рет кадмий остеомаляциясы («итай-итай» ауруы) металлургия ксіпорындарыны аынды суларымен ластанан сумен суарылан жерде скен крішті таама олданан трындарда (халыта) пайда боланы туралы 1946 жылы Жапонияда жазылды. Жаппай ауыру сипатында болды, ліммен аяталан жадайлар да байалды.