Леуметтік жас кезедеріне блу

 

Сонымен, леуметтік жас кезедеріне блу биологиялы жас кезедеріне блумен кп жерлері сас бола тра, ол оамны леуметтік жадайларымен байланысты аспектілерін де ескереді.

1. Балаларды р трлі жас кезедеріндегі суі жне даму ерекшеліктері. Бала азасыны даму рдісі немі жріп отыратын санды жне сапалы згерістермен сипатталады. Санды згерістері - суі деп жеке мшелер мен тіндерді жне бкіл азаны лшемі мен массасыны лкеюін тсінеді. Сапалы згерістері - дамуы деп, тіндер мен мшелерді рылымды дифференциялдануын жне оларды ызметтеріні кееюі мен жетілуін айтады. су мен даму р трлі жас кезедерінде біркелкі жрмесе де, олар даму рдісіні бір-бірінен блінбейтін екі жаы болып табылады. Бл кезде бір тіндерде немесе бір мшелерде санды жне сапалы згерістер бір мезгілде арынды жре алмайды, себебі ол азаны энергиямен амтамасыз етілу ерекшеліктеріне байланысты,. су рдістері кшейген кезде, дифференциялдануы баяулайды, керісінше, дифференциялдану кшейген кезде, су баяулайды.

су мен даму рдістері бала мір сруіні алашы жылдарында арындыра жреді. 1 жаса толан кезді зінде баланы дене зындыы 1,5 есеге, (23-25 см), ал массасы - 3 есеге лкейеді (6 кг). 2-3 жастаы балаларды бойы мен массасыны жыл сайыны сімі біраз тмендейді. Бойыны зындыы орташа есеппен 8-10 см, массасы 4-6 кг артады. 4-7 жаста дене зындыыны р жыл сайыны сімі одан да тмен - 5-8 см болады. Дене массасыны осылу арындылыы да тмендейді - орта есеппен р жыл сайын 2 кг ана осылады. 8-10 жастаы балаларды бойлары бір жылда 4 -5 см, ал массасы 2-3 кг седі.

Пубертатты кезеде (11-15 жас) бойны зындыы мен дене массасыны су арындылыы айтадан жоарылайды, жылды дене зындыыны сімі 7,5 см, ал дене массасыны сімі 3-5 кг дейін жетеді. Ал 16-18 жаста, жынысты жетілуді аяталан кезеінде, бойыны зындыы мен дене массасыны сімі крт тмендейді.

Балалар азасыны жеке жйелеріні суі мен дамуы да біркелкі жрмейді. міріні алашы жылдарында тірек-имыл аппаратыны морфологиялы-функционалды алыптасуы те арынды жреді. Жаа туан нресте сйектеріні тыыздыы тмен, серпілімді, созылыш болып келеді жне рамында кальций мен фосфорды млшері аз болады. Ттікшелі сйектерді диафиздері ана атайып, сйектенген болып табылады. Сйектену нктелері омырталар денелерінде жне сінділерінде болады. Жамбас сйегіні басы, білек жне омыртаны 39 %-ы шеміршек тінінен трады. міріні бірінші жылында сіресе бас сйектері арынды седі, оны клемі 2,5 есеге, ал абыраларыны алыдыы 3 есеге артады. 3 жаса келгенні зінде-а, бас сйегіндегі ми блігіні клемі лкен адамны бас сйегі клеміні 80% шамасын райды.

Омыртаны сйектенуі бала азасы дамуыны барлы кезедерінде, жйелі трде жреді. 3-4 жаса арай омырталарында айын, біра бекімеген бел жне мойын иілімдері болады. Ерте жастаы балалар сйегіні иілгіштігі, оларда кеуде торыны деформациясы мен омырта исаюыны дамуына алдын ала жасалатын жадай болып табылады. Бны себептері баланы тсекке дрыс жатызбау, биік жастытар, немі бір олда немесе «рюкзакта» ктеріп жру, бір олынан ана стап, жргізу жне т.б. болуы ммкін. 7-10 жаста, омырта денелері мен сінділеріні сйектенуі жаласып жатанына арамастан, омырта лі де иілгіш жне р трлі серлерден жеіл згеретіні болып ала береді. 11-14 жаста омыртаны барлы блімдерінде арынды су байалады, біра сйектену лі аяталмаан. 15-16 жаста омырталарды жоары жне тменгі беттеріні сйектенуі жреді, ал 20-21 жаста омыртаны жалпа пластинкалары мен денесі ттасып бітеді. Жасспірімдік жне бозбалалы кезедерде омырта баанасы сйектенуіні толы аяталмауы саба кезінде за уаыт денені мжбр алыпында болуы, ауыр жк ктеру жне т.б. кезінде, омыртаны исаюы жне кеуде торыны деформациясы дамуына себепші болуы ммкін. Сондай-а, ерте жастан ауыр атлетикамен айналысу, суді тоталуына да келуі ммкін.

Ая-олдары мен жамбас сйектеріндегі сйектену рдісі де біркелкі жрмейді. Балалар міріні бірінші жылында сйектену нктелері білезікті кейбір сйектерінде, иы басы, сан сйегіні басы мен эпифиздерінде, ал екінші, шінші жылдарында - иы жне шынта сйектеріні эпифиздерінде, бунатарды негізінде, алаан жне табан сйектеріні бастарында пайда болады. 7 жаста сйектену ядросы білезікті кптеген сйектерінде, сан сйегіні ршыында, крі жілік сйегіні басында болады жне осы кезде жамбас сйектеріні ттасып бітуі басталады. 15-16 жаста тс сйегіні сйектенуі жне оны абыралармен ттасып бітуі аяталады. 17-18 жаста зын ттікшелі сйектерді, табан жне сауса сйектеріні суі мен сйектенуі, сонымен атар, жамбас сйектеріні бітуі аяталады.

Жамбас сйектеріні толыымен сйектенуі кешірек – 20-25 жаста бітеді. Жамбас сйектеріні ттасып біту рдісіні заа созылуыны зіндік теріс жатары бар. Биіктіктен секіру, «шпагата» отыру лі бірігіп бітпеген жамбас сйектеріні ажырап кетуіне келуі ммкін. Биік кшелі ая киімдерді кию ауырлы тсетін нктені алдына арай жылжытады, соны салдарынан асаа сйектері сегізкзге арай жылжып, кіші жамбас астауы кішірейеді. Бойжеткен кезде жамбасты осындай деформациясы бала ктеру мен босануды иындатуы ммкін.

Жаа туан нрестелерді блшыет тіні, ядролар саны кп, жіішке блшы ет талшытарынан трады. Жекелеген блшы ет топтарыны суі мен дамуы, оларды ызмет ету рдісіне кірісуінен бастап кшейеді. Мысалы, міріні бірінші жылында денені тік жне отыран алыпта, жрген кезде стауды амтамасыз ететін тла мен аятарды блшы еттері арынды трде седі жне дамиды. Одан кейін ол мен денені баса бліктеріні блшы еттері дами бастайды. Блшы еттерді иннервациялы аппаратыны дамуы атар жреді. Ол кптеген блшы еттер жмысыны йлесімділігі біртіндеп суін амтамасыз етеді. Нтижесінде, бала 3 жасында емін-еркін жруге немесе жгіруге абілетті болады. Сонымен бірге, осы жастаы балаларды блшы еттеріні кші аз, бгуші блшы еттер тонусы жазушы блшы еттер тонусына араанда, басымыра, ішті алдыы бетіндегі блшы еттерді жетілуі лі де лсіз. Соан байланысты балалар за уаыт тік тру алпында тра алмайды немесе арасын тзу стай алмайды, ал ауыр зат ктеру іш жарыы дамуына келуі ммкін.

7 жаста балалар дене шынытыру трбиесіні р трлі жаттыуларын жасай алады, кейбір иындытармен болса да, сурет салу, жабыстыру, тоу істерімен шылданады, сондай-а жазу жазып йренеді. Бл жмыс трлерін мегеруде кездесетін иындытар, ол шыны са блшы еттеріні жеткіліксіз дамуына жне білезікті толы сйектенбеуіне байланысты. Дегенмен, 8-10 жаста блшы еттерді жйке аппараты одан рі дамуына байланысты, балалар тез жазуа дадылануды да мегере бастайды. Біра олар, ара блшыеттеріні лі де лсіз жетілуі нтижесінде, за уаыт статикалы жктемені ктере алмайды, сондытан омырта баанасыны исаюы дамуы ммкін.

12-15 жаста блшы етті кші мен тзімділігі едуір жоарылайды, блшыеттерді жуандыы суі есебінен, оларды жалпы массасы арта бастайды. имыл анализаторыны жетілуі мен жйке-блшы ет аппаратыны алыптасуы аяталады. Балалар нзік имылдарды да орындауа абілетті бола бастайды. Біра, бл кезде, блшы етті кші мен тзімділігі лі де толы жеткіліксіз боландытан, олара тсетін дене ебегіні жктемесі де аса жоары болмауы керек. Жасы се келе, 17-18 жаста, блшы ет салмаыны суіне байланысты жне шыныу жаттыуларыны нтижесінде, ауырыра жне заа созылатын дене жмыстарын атару ммкін бола бастайды. имыл йлесімділігіні жетілуі жаласа береді

Жрек-ан тамырлар жйесі су жне даму рдісі барысында елеулі згерістерге шырайды. Жаа туан нрестелерде жректі массасы лкен емес (небрі орташа есеппен 25г), сол жа арыншаны алыдыы о жа арыншаны алыдыынан 1,4 есеге ана арты болады. Блшы ет талшытары жіішке, ядролары кп, днекер тіні нашар дамыан. Жрек блшы еті ан тамырларына бай, кп нерв бааналары бар. Артериялар мен капиллярларды саылаулары ке, ан ау жолы ыса. Осы ерекшеліктері, жректі жмысын жеілдете отырып, лкен адамдара араанда, 2 есе тез ан айналымын амтамасыз етеді. . міріні бірінші 2 жылында тіндерді дифференциялануы болмаса да, жректі арынды суі байалады. Жрек массасы мен клеміні суі брыныдай арынды болмаса да, 3-10 жаста да басым жре береді, Осы кезеіні соында жректі жйке аппаратыны алыптасуы аяталады. Миокардты анмен амтамасыз ететін ан тамырларыны саылауы лаяды, ірі ан тамыры бааналары тзіледі. Сонымен бірге, жректі днекертіндік негізіні жеткіліксіздігі жне блшыет тініні бос болуы, сондай-а ан тамырлары мен лимфа тамырлары лі де мол болып ала беруі, патогенді микрофлораны кедергісіз еніп, таралуына, инфекциялы-абыну рдістеріні дамуына жадай жасайды.

Бала міріні алашы айларында жректі соу жиілігі минутына 120-140 реттен 7-10 жаста 85-90 дейін тмендейді, біра жиырылу ыраы брынысындай трасыз болып ала береді. Жректі суімен атар, біра сл кешуілдеп, ан тамырларыны суі жне оларды саылауларыны салыстырмалы трде тарылуы жреді. Систолалы артериялы ан ысымы седі, 7-10 жаста ол 100-105 мм сынап баанасын райды.

Пубертатты кезеде жректі суі айтадан кшее бастайды, біра, енді ол блшыет тіні рылымыны белсенді трде згеріп жатан фонында жреді. Блшыет талшытары диаметріні се бастаандыы миокардты алындауы мен сол арыншаны бозбалалы гипертрофиясыны дамуынан байалады. Жректі арынды суі бозбалалы жас басталан кезде де жаласа береді. Алайда, миокардты ызмет атару ммкіншіліктері артериялы жйені суінен біршама артта алады. Сонымен атар, жынысты жетілу кезеіндегі белсенді эндокриндік згерістерге байланысты, жрек-ан тамырлары жйке орталытарыны озыштыы жоарылайды. Осыан байланысты, артериялы ан ысымыны жоарылуы, жрек жиырылуы ыраыны бзылулары, функционалды шуды пайда болуы сияты, жрек ызметіні бзылыстары байалуы ммкін. Бл бзылыстар біраз уаыттан кейін жойылады, біра жктемелерді шектеуді, жмыс жне демалыс режимін, дене шынытыру трбиесін тымды йымдастыруды, спортпен шылдану трлері мен болаша ксібін дрыс тадауды ажет етеді..

Жас балаларды тыныс мшелері жйесіні, лкен адамдарды тыныс алу жйесіне араанда, айтарлытай айырмашылытары бар. Жоары тыныс жолдары, кеірдек пен бронхтары тар, оларды шырышты абытары ан-тамырларымен мол амтамасыздалан. кпе кпіршіктері жетілмеген, ацинусы бір ана камерадан трады. кпе кпіршіктеріні жалпы беті, лкендердікіне араанда, 30 есе аз. кпедегі ан аысыны арыны жоарыра.

Біра, тыныс алуыны тере болмауы нтижесінде кпеде, сіресе тменгі блігінде, ауа алмасуы жеткіліксіз. Тыныс алуыны тере болмауы кеуде торыны жоары блігіні тарлыынан, абыраларыны клдене дерлік орналасуынан жне диафрагманы биік труынан, кпені тыныс алу кезінде озалысыны шектелеуіне байланысты. кпеде ажетті ауа алмасуы жиі тыныс алуымен амтамасыз етіледі, ол жаа туан нрестелерде минутына 40-60 ретке дейін, 2-3 жастаы балаларда минутына 25-30 ретке дейін жетеді. Бл жаста лі де тыныс алуды ыраы дрыс емес. Жоарыда аталан анатомиялы-физиологиялы ерекшеліктеріне байланысты, бл жас кезеінде дамитын кпені абыну аурулары, кпе тіндеріні кп бліктеріне тез таралуымен сипатталады.

6-7 жаста кпе тіндеріні алыптасуы аяталады, бл тыныс алу тередігіні суіне жне жиілігіні азаюына, кпені тіршілік сыйымдылыыны біртіндеп лаюына ммкіндік тызады. Сонымен бірге, тыныс орталыыны озыштыы жоары алпында ала береді, соан байланысты, дене ебегі немесе эмоционалды жктемелер тыныс алу ыраы мен жиілігіні айтарлытай бзылыстарына келуі ммкін. Келесі жылдарда да кпе тініні суі жаласа береді, тыныс алу тередігі мен тыныс алуды минутты клемі, кпені тіршілік сыйымдылыы біртіндеп лая береді. Тыныс алу жиілігі минутына 18-22 дейін ысарады.

Жеке мшелер мен жйелерді де, бкіл азаны да бтіндей дамуында маызды орын алатын жйке жйесіні морфологиялы-функционалды алыптасуы бала міріні бірінші жылдарынан а басталады. Бала миыны массасы ыса мерзім ішінде – туан уаытынан 3 жаса дейін - 360-390 грамнан 1100 г дейін седі. 7 жаста ол 1250г жетіп, ересек адамны миыны массасына (1400г) жаындайды. Келесі кезедерде ми массасыны суі едуір баяулайды. Олармен бір уаытта рылымды згерістер арынды трде жріп жатады. Жйке жасушалары кбеймейтін болса да, аксондарды суі же оларды миелинденуі, дендриттерді суі мен тарматануы белсенді жреді, нейрон аралы байланыстарыны саны артады. Бл рдістер, сіресе миды лкен жарты шар ыртысында белсенді трде теді, соны нтижесінде ерте жастан-а те маызды шартты рефлекстер алыптаса бастайды, одан кейін екінші сигналды жйе - сйлеу дамиды. Пайда болатын шартты рефлекстер, оршаан орта факторларыны серіне бала азасыны бейімделуін жеілдететін стереотиптер трінде бекітіледі. Сондытан, бала міріні алашы кнінен бастап, кн тртібін сатауды маызы зор. Бала кнінде алыптасан стереотиптер те мыты жне оларды згерістерге шырату иын болады.

Жас балаларды ми ызметіні жетілуі лі жеткіліксіз боландытан, озу рдістері тежелу рдістеріне, ал иррадиация рдістері концентрация рдістеріне араанда, басым болады. Жйке жйесі рдістеріні осындай ара атынасы жне оларды трасыздыы 8-9 жаса дейін саталады. озу рдістеріні басым болуы мен ішкі тежелуді жеткіліксіздігі салдарынан, ми ыртысы жасушалары оай лсірейді де, ажу тез дамиды. озу мен тежелу рдістеріні иррадиациясы басым болуы жетілмеген имыл йлесімділігіні, шыдамсыздыты, бірдемеге белгілі бір уаыт бойына назар аударуы иындыыны жне дамыан ажуды салдарынан тез йытап алуды себебі болып табылады. Бала азасыны осы ерекшеліктері кн тртібін дрыс йымдастыруды, ой ебегі жктемелеріні арындылыы мен затыын нормалауды, жеткілікті йы мен демалуды амтамасыз етуді талап етеді.

Жынысты жетілу кезеінде орталы жйке жйесіні ыртыс асты блімдеріні озыштыы едуір артады жне ішкі тежелуді барлы трлері лсізденеді. Сондытан жасспірімдерге эмоционалды озышты, психикалы шалаты, вегетативті дисфункциялар, жоары дегейде ажу тн. Осы згерістер денсаулы жадайыны ауырыра бзылыстары дамуыны себептері болуы ммкін, оларды алдын-алуа отайлы гигиеналы жне олайлы психологиялы жадай жасау арылы ол жеткізуге болады.

Кру мшесі зіні даму барысында кптеген згерістерден теді. Аккомадация аппаратыны лсіздігінен кз тотатып арау бала міріні бірінші айыны соында ана траты болады, ал кз алмаларыны йлесімді имыла абілеттілігі (координация) тек алтыншы айды соында ана пайда болады. Кзді жарыты сындыратын кші кз алмасы осіні зындыына сйкес келмейді, сондытан емшектегі жне мектепке дейінгіні алдындаы жастаы балаларда жаыннан крмеушілік байалады, ол кптеген мектеп дейінгі жастаы балаларда да саталады. 7-10 жаста кзді рефракциясы млшерлес (эмметропиялы) болады, біра аккомодациялы аппаратты дамуы лі жеткіліксіз. Осыан байланысты за уаыт аккомодациямен жретін кру мшесіне тсекен едуір жктеме, жиі алыстан крмеушілік дамуына келеді, ол мектеп бітірер кезде оушыларды 28% артыында кездеседі.

Бала скен сайын оршаан ортаны зиянды факторларына азаны арсы тру абілеті артады.