Балалар мен жасспірімдерді денсаулыы жне оан себепші факторлар.

Балалар мен жасспірімдерді денсаулыы - бл тек мемлекетті жне лтты ана емес, сонымен атар бкіл азіргі адамзатты мір сруге абілетілігіні негізі, себебі дені сау сіп келе жатан рпа болашатаы халы денсаулыын крсететін леует болып табылады. Денсаулы – кп ырлы жне динамикалы ым. Кпшілікке млім болан БДД анытамасы бойынша, «денсаулы - бл аурулар мен дене аауларыны болмауы ана емес, тн (дене) мен жан дниесіні жне леуметтік трыдан толы саулы жадайы» (БДД Жарысы,1946 ж.). Біра бл концепция белгілі дрежеде дерексіз болып табылады, себебі денсаулы жадайын баалауды объективті критерийлерін крсете алмайды жне денсаулыты динамикасында емес, статикасында арастырады. Оны стіне, «саулы» жадайы тсінігіні зі субьективті, ал леуметтік саулы жадайы – денсаулыты белгісі емес, оан сер ететін фактор болып табылады

Екінші жаынан, толы «саулы жадайы» денсаулыты мнін крсетпей, азаны тзімділік абілетін тмендетіп, сыраттануды алы шарты болуы да ммкін. Сондытан БДД- 1968 жылы басылымында «денсаулы – бл адамны, аурулары мен ааулары жо жадайда згермелі ортада, шамадан арты жктеме тскенде зіні биолеуметтік ызметін шыынсыз орындайтын асиеті» деп беріледі. Денсаулыты санды баалау ажеттілігі крсетілген, аны жне ыса анытамасын Н.М. Амосов берген: «Денсаулы - бл мшелерді ызмет атаруыны сапалы шегі саталан кездегі, оларды е жоары жмыс німділігі» (1987).

здіксіз су жне даму рдістері бала азасыны ерекше айырмашылыы болып табылады.

Сондытан, балалар мен жасспірімдер денсаулыы деп, оларда ауруларыны болмауы ана емес, сонымен атар, дене дамуыны биологиялы жасына сйкес келетін жне дене мен ой рісі сипаттамаларыны йлесімді бірлікте болуымен, жне азаны су мен жетілу рдістеріндегі бейімделу мен алпына келу реакцияларыны тебе-те алыптасуымен крсетілетін, азаны тіршілік ету жадайын айтады (Ю.Е. Вельтищев,2002).

азіргі уаытта ылыми зерттеулер мен емдеу-алдын алу жмыстарында С.М. Громбах (1973ж) сынан, балалар мен жасспірімдерді денсаулыын баалауа арналан кпшілікке танымал критерийлер кеінен олданылады:

· тексеру кезінде созылмалы ауруларды болуы немесе болмауы;

· баланы дене дамуы мен жйкелік-психикалы дамуыны жеткен дегейі жне оны йлесімділік дрежесі;

· азаны мшелері мен жйелеріні ызмет атару дегейі;

· олайсыз факторлар серіне азаны тзімділік дрежесі.

Баланы денсаулы жадайы кптеген факторлармен аныталады, оларды шартты трде келесі топтара блуге болады:

· биологиялы

· леуметтік

· экологиялы

· медициналы амтамасыз ету.

БДД мліметтері бойынша, биологиялы факторларды адам денсаулыын алыптастыруа атысу дрежесі 15-20%, экологиялы - 20-25%, леуметтік - 50-55% жне медициналы амтамасыз етілуіні атысу дрежесі - 10-15% райды. лбетте, бл мліметтер жинаталып орытылан болып табылады жне сіп келе жатан азаны барлы жас кезедерінде бірдей бола бермейді. Ерте балалы шата, детте, биологиялы факторлар басым болады. Олара генетикалы факторларды, ата-анасыны жасы жне оларды денсаулыын, жктілік кезіндегі анасыны ауруларын, жктілік жне босану аымыны асынуларын, баланы жынысын т.б. жатызады.

Генетикалы факторлар денсаулыты ішкі биологиялы леуеті болып табылады. Генетикалы аппараттаы ааулар - гендік жне хромосомды мутациялар - тым уалайтын ауруларды дамуына келеді, мндай аурулармен мірге балаларды 1-2% келеді. Атеросклероз, гипертония ауруы, шизофрения, подагра, миопия сияты жне баса да тым уалаушылыы бойынша бейімділік бар ауруларды дамуында да генетикалы факторларды рлі зор. БДД мліметтері бойынша, тым уалайтын аурулар балалар аурушадыыны 4-8 % райды.

Бала денсаулыыны алыптасуында, оларды ата-аналарыны денсаулы жадайы маызды орын алады. Созылмалы аурулар, рыталу жне жктілік кезеіндегі жедел аурулар да, маскнемдік, нашаорлы, темекі шегу, трмыс алпыны бейберекетсіздігі, дрыс таматанбау жне т.б. ры дамуыны бзылуна жне балаларды ааулармен жне р трлі дрежедегі аурулармен туылуына себепші болады. Жеке жадайларда іштегі нрестені ана рсаындаы лімі немесе тіршілік етуге абілетсіз балаларды мірге келуі орын алады. Баланы келешектегі денсаулыына перинатальды факторлар да з лесін осады. Мысалы, босануыны жне сусыз кезеіні заа созылуы, жкті йел жамбасыны тар болуы жне т.б. баланы асфиксия жне жарааттануларына, бас сйегіішілік ысымны жоарылауына жне т.б. кеп соады.

Бала скен сайын биологиялы факторларды рлі бседейді, леуметтік жне экологиялы факторлар басымдай тседі. Бала денсаулыыны алыптасуында леуметтік факторлар басты мн алады, оларды атарына ата-аналарды леуметтік-экономикалы ахуалы, оларды жасы мен білімі, трын й жадайы, балаларыны мір сру салты, оларды таматану сипаты, апаратты, оу жне ебек жктемесі жне т.б. жатады.

Материалды молшылыа кбінесе баса да леуметтік факторларды, бірінші кезекте, таматануды, сер ету дрежесі тікелей байланысты болады. Барлы леуметтік факторларды ішінде таматануа негізгі рл беріледі. уат пен таматы заттарды азаа ажеттілігін толытыра отырып, таматану, сонымен атар, р трлі ауруларды даму аупі мен себептері ретінде болуы да ммкін.

Кезінде Гиппократ «егер ауруды кесі кейде белгісіз болса, онда оны анасы – тама» деген. Трмыс жадайлары нашар отбасыларында жеткіліксіз жне рамында кмірсулары кп, балансталмаан таматану, балаларды суі мен даму рдістеріні баяулауына, дене массасыны жетіспеушілігіне, сондай-а ас орыту, ан жне ан тзу мшелеріні, эндокриндік жйені ауруларымен, зат алмасу бзылыстарына, туберкулез жне т.б. аурулармен аурушандыты суіне ыпал етеді.

Сондай-а, материалды жадайы жоары отбасыларында жиі кездесетін, арты млшерде таматану да, аса олайсыз болып табылады. Тазартылан таам німдерін кп пайдалану, арыны ашан сезім пайда боланда емес, тбеті тартан кезде тама жеу, таматану рационына жануар текті німдерді кп млшерде енгізу, рамында анты кп ішімдіктер мен кондитерлік німдерге уестену, ерте жасты зінде-а семіздік, ант диабеті, т тасы ауруы, гипертониялы ауру, аллергиялы ауруларды жне т.б. дамуына келеді.Санды жне сапалы жаынан талапа сйкес келмейтін таматану, азіргі заманы балаларды мір сру салтын сипаттайтын ерекшеліктерді бірі болып табылады.

ркениет оларды мір сру салтыны баса да ырларыны: гипокинезия жне гиподинамия, апаратты жктемені кптігі, шамадан арты психоэмоционалды кш тсу, дрілік препараттарды кп пайдалану, аутоагрессивті деттер – темекі шегу, маскнемдік, нашаорлы, толы жетілмеген жастаы жынысты атынастар жне соны салдарынан болатын ЖИТС, В жне С гепатиттері, венерологиялы аурулар, ерте жастаы жктілік жне т.б. пайда болуына себеп болды

имыл белсенділігіні созылмалы жеткіліксіздігі балалар денесіні алыпты суін тежейді, мір сруінамтамасыз ететін барлы жйелерді жаттыуына кедергі келтіреді жне азаны кйзеліс жадайлара жне оршаан ортаны олайсыз факторларыны серіне тзімділігін тмендетеді. Гипокинезия сіресе мектеп жасындаы балаларда кп таралан, оларда ол 50% дейін жетеді. Біра, гипокинезия жалыз ана «мектептік фактор» емес. 19-шы жзжылдыты зінде-а, міндетті трде оудан пайда болатын «мектеп аурулары» деп аталатын аурулар: алыстан крмеушілік, мсінні бзылуы, омыртаны исаюы жне т.б. белгілі болан. азіргі кезде «мектептік факторларды» спектрі шексіз сті жне оларды сапасы да згерді. Бірінші орына, шамадан арты оу жне апаратты жктемелер, сонымен атар, имыл белсенділігіні едуір шектелуі, кн тртібіні бзылуы, мірді компьютерленуі жне онымен байланысты мселелер шыады.

Сонымен бірге, оыту жне трбиелеу жадайларыны: блмелерді сыйымдылыы мен жоспарлануы, жарыпен амтамасыз етілуі, микроклиматты комфорт, жиаздар йлесімділігі жне т.б. сияты факторлар да зекті болып алып отыр. Мектептік факторлардан бастауыш сыныптардаы балалар аурушадыыны 12 % жуыы алыптасады, ал мектеп бітірер кезде бл шама 2 есеге дейін дерлік седі.

Балалар мен жасспірімдер денсаулыына табии жне антропогендік текті экологиялы факторлар да айын сер етеді, соны ішінде балалар аурушаыыны 20%-а жуыы антропогендік факторлармен аныталса, табии-климатты факторлармен тек 10% ана аныталады. оршаан ортаны антропогендік факторлары тарапынан адама тсетін ысым, бгінгі тада, адамны бейімделу ммкіншіліктерінен лдеайда жоары, себебі адама брын-соды табии жйеде кездеспеген, бір емес, бірнеше факторлар бір уаытта сер етеді. оршаан орта сапасыны крт нашарлауы, тазалау аудандармен салыстыранда, ластанан аудандарда балаларды дене дамуыны кешеуілдеуіне жне жалпы аурушадыты 40-60% жоарылауына келеді. Жекелеген нерксіпті аудандарда оршаан орта нысандарыны жоары ластану дегейі, р трлі ластаыштарды зіне тн эффектілерді пайда болу себебіне айналады. Мысалы, азастанны отстік аудандарында алыптасан техногенді фторлы провинцияларда тратын кптеген балаларда флюорозды белгілері, ал оршаан ортаны ауыр металдармен ластану дегейі жоары Шыыс азастан облысында, орасынны созылмалы серіні белгілері байалады. лі толы зерттелмеген, біра, оларды дамуы оршаан ортаны ластануына байланыстырылатын: балалар алопециясы, «сары балалар», «балаларда уаытынан ерте пайда болатын крілік», «созылмалы ажу синдромы» жне баса да балаларды жаа аурулары тіркелген. оршаан ортаны ластаыштары мутацияны салмаын арттырады. Семей ядролы полигоны, Арал маына жаын орналасан экологиялы апат айматарында тратын балаларда, ластанбаан аудандарда тратын балалара араанда, хромосомды аберрациялар мен кп мшелі созылмалы аурулар 3 есе жиі кездеседі (Чой С.В., 2003). рбір оныншы бала генетикалы кемістікпен мірге келеді.

Сонымен, балаларды денсаулы жадайына, лесі біркелкі емес, кптеген факторлар сер етеді. Біра, оларды серлеріні жиынтыы азіргі уаыттаы балаларды денсаулы леуетіні едуір жне ауіпті трде тмендеуіне келеді, сондытан денсаулы бзылыстарыны алдын алу балалар мен жасспірімдер гигиенасыны негізгі міндеттеріні бірі болып табылады.