Балаларды дене дамуын зерттеу жне баалау дістері.
Дене дамуы баланы денсаулы жадайыны е апаратты жне сезімтал критерийлеріні бірі болып табылады. Дене дамуы деп рбір наты жас кезеінде, баланы су жне даму рдістерін крсететін, азаны морфологиялы жне функционалды сипаттамаларыны жиынтыын айтады. Дене дамуын зерттеу шін екі зерттеу дісі олданылады: жекелендірілген жне жалпыландырылан. Жекелендірілгензерттеу дісі жеке бір баланы дене дамуын зерттеу мен баалау шін жргізіледі. Ол баланы туан кнінен 18 жаса толана дейінгі дене дамуын жйелі трде жне за уаыт баылаудан трады. рбір жас кезеінде баланы биологиялы даму дегейіні кнтізбелік жасына сйкес келуі жне оны йлесімділігі аныталады, азаа олайсыз сер ететін факторлар белгіленеді жне ажетті сауытыру шаралары жргізіледі.
Жалпыландырылан зерттеу дісі р трлі жас-жыныс топтарындаы балаларды дене дамуын зерттеу жне баалау масатында, балаларды лкен контингенттерін бір мезгілдік жаппай тексеруден трады. Осы дісті кмегімен балалар мен жасспірімдерді су жне дамуыны жалпы задылытары аныталады, дене дамуы крсеткіштеріні айматы жне жергілікті лгілері (стандарттары) дайындалады, оршаан орта факторларыны балалар денсаулыына тигізетін сері зерттеледі, тіршілік ету жадайларына, оу, дене шынытыру трбиесі жне ебекке баулуды йымдастыруа ойылатын гигиеналы талаптар негізделеді.
Балаларды дене дамуын зерттеу шін крсеткіштерді ш тобы олданылады: соматоскопиялы, соматометриялы жне физиометриялы. Соматоскопиялы крсеткіштерге баланы арау кезінде бааланатын крсеткіштер: дене бітіміні трі, май басу дрежесі, блшы етті тонусы мен дамуы, аа сйегіні, омыртаны, кеуде торыны, аятарды, табанны пішіндері, екіншілік жыныс белгілеріні дамуы жатады. Соматометриялы крсеткіштерді денені р трлі параметрлерін: дене, тла, ая-олдарды зындытарын, дене массасын, ккірек торыны, бас, иы, сан шеберлерін лшеу жне тістеріні санын санау жолдарымен анытайды. Физиометриялы крсеткіштер азаны функционалды жадайын сипаттайды. детте, кпені тіршілік сыйымдылыын, олды жне аяблшы еттеріні кшін, артериалды ан ысымын жне жректі соу жиілігін анытауды олданады.
Алынан млеметтерді баалауды жасына байланысты, наты айматара арналып дайындалан стандарттармен салыстырып, жргізеді, себебі р трлі климатты-географиялы жерлерде тратын балаларды дене дамуыны зіндік ерекшеліктері болады. Дене дамуын баалау шін р трлі дістер олданылады: индекстер, сигмалы ауытулар, Z – score шкаласы бойынша, регрессия шкалалары бойынша, кешендік, центильдік жне басалар. Индекстер дісі дене дамуын баалауды е алашы дістеріні бірі, ол р трлі соматометриялы крсеткіштерді, кбінесе дене массасы мен зындыы шамаларыны арасындаы араатынасы болып табылатын индекстерді санауа негізделген. Индекстерді 100-ден астамы белгілі, соларды ішінде кеінен тараландары Брок индексі мен Кетле-2 индексі. Кетле-2 индексі дене дамуын баалау шін баса крсеткіштермен бірге кеінен олданылады жне кптеген елдерде абылданан. Ол келесі формула бойынша аныталады: BMI (body mass index) = дене салмаы/ дене зындыы2 (кг/м 2). Баса индекстерге араанда, Кетле-2 индексі р трлі жастаы балаларды дене зындыы мен дене массасыны араатынасын жеткілікті дрежеде дл крсетеді, ал баса индекстерді олданылуын шектейтін негізгі кемшілігі, р трлі жас кезедеріндегі дене лшемдеріні згеруі пропорционалды болмайды деген фактіні елемеу болып табылады. Бл жаынан сигмалы ауытулар дісі бір адам ала басанды болып табылады. Дене дамуын бл діспен баалауды баланы дене дамуыны крсеткіштерін (массасын, дене зындыын, ккірек торыны шеберін жне басаларын) енді жас-жыныс топтарына тиісті стандартпен (М) салыстырып жргізеді. Бл крсеткіштер стандарттан (лгіден) анша s-а (s - орташа квадратты ауыту) ауытыанын анытайды да, ауыту млшеріне байланысты дамуды 5 дрежеге бледі: орташа (М±1s); орташадан жоары (1s<М£+2s); жоары (М>2s); орташадан тмен (-1s<М£-2s) жне тмен (М>-2s).
Даму дрежесін анытайтын негізгі критерийі дене зындыы болып табылады. Даму дрежесінен анытаудан баса, дене массасы мен кеуде торы шеберіні згеруі бой зындыына пропорционалдыын сипаттайтын йлесімділігі де аныталады. Бл діс бойынша, егер стандартты ауытуларымен берілген дене дамуы крсеткіштеріні бір – бірінен айырмашылыы бір сигмадан аспайтын болса, онда дамуы йлесімді болып саналады. Біра, бл дісті де кемшілігі бар: ол крсеткіштерді зара байланысын есепке алмайды, рбір крсеткіш жеке бааланады. Сондытан, азіргі кезде сигмалы ауытулар дісі млдем олданылмайды.
Z – score шкаласы – 10 жаса дейінгі балаларды таматану статусын сипаттау шін БДД сынан, баланы дене дамуын баалау дісі. Бл дісте зерттелінетін крсеткіш стандартты популяция медианасынан анша сигмаа айырмашылыы бар екенін анытайды.
Регрессия шкалалары бойынша денені дамуын баалау дісіні сигмалы ауытулар дісінен айырмашылыы, дене зындыы мен дене массасы арасындаы, дене зындыы мен кеуде торыны шебері арасындаы корреляциялы байланыстылыты есепке алады. Регрессия шкалалары - бл р трлі жастаы балаларды дене зындыыны рбір мніні тсында, осы зындыа сйкес болуы тиіс салмаы мен кеуде торы шеберіні крсеткіштері берілген баалау кестелері болып табылады. Денені даму дегейін дене зындыы бойынша: орташа, орташадан жоары, биік, орташадан тмен жне тмен деп бледі. Даму йлесімділігін анытау шін, белгілі бір жастаы баланы берілген бойыны зындыы кезіндегі іс жзіндегі массасы мен кеуде торы шеберіні осы крсеткіштерді бойыны зындыына сйкес болуы тиіс млшерінен, анша регрессия сигмасына (s R) айырмашылытары бар екенін есептейді. sR – бл, рбір параметрге есептеліп ойылан статистикалы крсеткіш. Оны баса белгіге (бойыны зындыына) байланысты жеке адам белгісіні (массасы, кеуде торыны шеберіні) тиісті млшерден ауытуыны лшемі ретінде олданады.. Егер масса мен кеуде торы шеберіні крсеткіштері ±1 sR мнінен аспаса, онда денені дамуы йлесімді болып саналады. Сондай-а, май басу немесе баса себептерден емес, блшы етті жасы дамуы мен аа сйектеріні ауырлыынан, дене массасы мен кеуде торыны шебері тиісті болуы керек млшерден 1sR арты болса да, даму йлесімді деп санау керек. Егер дене массасы мен кеуде торыны шебері тиісті млшерден 1,1-2,0 sR аз немесе арты болса, онда морфологиялы-функционалды жадай йлесімді емес болып есептеледі.
Егер дене массасы мен кеуде торыны шебері тиісті болуы млшерден 2sR кем немесе арты болса, онда морфологиялы-функционалды жадайды йлесімділігі крт згерген деп анытайды. Даму дрежесі функционалды крсеткіштер - ТС, олды блшы етіні кші бойынша да бааланады. Денені дамуын жоарыда аталан дістермен баалау соматометриялы крсеткіштер бойынша ана жргізіледі жне олар толы та, атесіз де емес, йткені баса кемшіліктермен атар, биологиялы дамуды жеткен дегейі, яни баланы биологиялы жасы есепке алынбайды. Биологиялы жасы деп баланы азіргі стте жетікен морфологиялы - функционалды даму дегейіне сйкес жасын тсінеді. Биологиялы жасты баланы тл жатты жасынан, яни, туаннан бастап, мір срген жылдары, айлары, кндеріні сандарынан, біраз айырмашылытары болуы ммкін. Тл жатты жас биологиялы жастан озуы немесе артта алуы ммкін. Мысалы, 7 жастаы балаларды биологиялы жасы 4 жастан 10 жас ауытуы ммкін, яни оларды ішінде кейбір балаларды биологиялы даму дегейі 4-5 жаса немесе 9- 10 жаса сйкес келетіндері аныталады.
Биологиялы дамудан артта алуы немесе озып кетуі, р трлі аурулар дамуыны ауіп-атер факторлары немесе азадаы брыннан бар патологияны крінсітері болып табылады. Биологиялы дамуды айын артта алуы, сондай-а, азаны функционалды ммкіншілігіні, жмыса абілеттілігіні тмендеуімен, оыту, дене ебегі жктемелерін орындау, спортпен шылдану кезінде кездесетін иыншылытармен жреді.
Балаларды мндай жадайы диспансерлік баылауды жне ой ебегі мен дене ебегіні жктемелерін дифференциалды трде нормалауды ажет етеді. Жедел арынмен дамуы азаа жоары талаптар ойып, гипертониялы трдегі вегетативті-ан тамырлары реакцияларыны дамуына, неврозды реакциялара, аллергиялы реакциялара бейімділікке, азаны арсы тру абілетіні тмендеуіне, тез ажуа келуі ммкін.
Биологиялы жасты баалау шін, р трлі крсеткіштерді олданады, соны ішінде, практикада е жиі дене зындыы, дене зындыыны жыл сайыны осылуы, траты тістеріні саны, жынысты жетілу дрежесі сияты крсеткіштер олданылады. Биологиялы даму дрежесін анытауды е дрыс жне кпшілік птаан критерийі ааны р трлі сйектеріні сйектену (оссификация) дегейі (сйекті сйектенуіне сйкес жас) болып табылады. Біра, сйектену дрежесі рентгенографиялы зерттеулер кмегімен ана аныталатындытан, бл белгі медициналы крсетілімдері болан кезде ана олданылады.
Биологиялы дамуды жеке критерийлеріні маыздылыы р трлі жас кезедері шін бірдей емес. Мектепке дейінгі жне кіші мектеп жастарында денені зындыы, дене зындыыны жыл сайыны осылуы жне траты тістеріні саны биологиялы дамуды анытайтын крсеткіштер болып табылады. Орта жне лкен мектеп жастарында дене зындыы жне оны жыл сайыны осылуы зіні апараттылыын сатайды, біра жынысты жетілуді жеткен дегейі биологиялы дамуды басты белгісі болып табылады. Жынысты жетілу кезеі (пубертатты кезе) лдарда 10-нан 18 жаса дейінгі, ал ыздарда 9-дан 17 жаса дейінгі жас аралыын амтиды. Жынысты жетілу дрежесі лдарда олтыты (Ax ), асааны (P), бетті (F) тктенуі, дауысты згеруі (V) жне жтыншаты суі (L) сияты белгілермен бааланады.
ыздарда басталып келе жатан жынысты жетілуді бірінші белгісі ст бездеріні суі (Ма) болып табылады, одан кейін асаа мен олтыты тктенуі жне алашы етеккір (менархе -Ме) пайда болады. Белгілерді райсысы здеріні дамуында бірнеше сатылардан теді, сондытан пубертатты р трлі жас кезедеріне зіні жынысты формуласы тн (9.3.- кесте).
Кесте