Кн тртібі мен оу–трбие рдісіні гигиеналы негіздері.

6.1 Кн тртібіні физиологиялы негіздері. Балалар мен жасспірімдерді дамуы жне оларды трбиелеу мен оыту, оларды р трлі рекет трлерін орындау нтижесінде жзеге асырылады. скен сайын ол рекеттерді мазмны, крделілігі, р трлілігі жне затыы кеейеді. Кез келген жмысты орындау барысында, зады трде, субьективті шаршау сезімімен, жмыса абілеттілігіні жне азаны негізгі жйелеріні функционалды белсенділігіні тмендеуімен сипатталатын, уаытша айтымды рдіс – ажу дамиды. И.М. Сеченов пен И.П. Павлов пікірі бойынша, ажу – жмыс істеп тран мшелерден импульстарды здіксіз тсуінен, ми ыртысы жасушаларыны функционалды лсіреуіне байланысты. азіргі кзарастар бойынша, ажуды дамуы жйке орталытарыны функционалды згерістеріне де жне ыртыс пен ыртыс астылы блімдер арасындаы зара рекет етуіні бзылыстарына да, сондай–а, шеткі мшелерді, мысалы, шамадан арты жктемені орындаандаы, клдене жолаты блшыетті, біріншілік функционалды лсіреуіне де байланысты болуы ммкін. ажудан пайда болатын, азаны функционалды жадайындаы згерістер йыдан жне жеткілікті демалудан кейін тез алпына келеді.

Біра, жктемені кп болуы, жеткіліксіз демалу, адамда андай да бір ауруды болуы кезінде, ажудан пайда болан згерістер алпына келу кезеінде коменсацияланбай, жиналады да, зорыуа келеді. Зорыу, ажумен салыстаранда, жйкелік–психикалы жне вегетативтік бзылыстармен, азаны резистенттілігімен жмыс абілеттілігіні айын жне за тмендеуімен сипатталатын, физиологиялы емес, патологиялы рдіс.

Зорыу деттегі демалу немесе йыдан кейін алпына келмейді, оны жою шін тиісті емдеу жргізу ажет болады. Сондытан, зорыу дамуыны алдын алу шараларыны маызы те зор. Ауруларды, сонымен атар, ажу мен зорыуды алдын алу шаралары жйесінде балалар мен жасспірімдерді кн тртібі жетекші рл атарады.

Кн тртібі деп, негізгі тіршілік рдістеріне: йы, тама абылдау, р трлі іс–рекеттерге тулік ішінде блінген уаытты жне оларды затыы мен мазмнын тсінеді. немі кн тртібін сатау, азаны осы тртіптегі тіршілік ету бадарламасын іске асыратын, шартты рефлекстер жйесіні, яни, динамикалы стереотипті, пайда болуына жне бекітілуіне келеді.Атап айтанда, таам абылдау, йы, жмыса кірісу жне таы басалара блінген уаыта шартты рефлекстер алыптасады, олар белгілі кезектілік пен осы уаыт аралыындаы физиологиялы рдістерді жру дегейін амтамасыз ете отырып, азаны орындалатын іс–рекетке алдын ала дайындайды. Сондай–а, кн тртібіні жеке сттеріні жйелілігі мен оларды кезектесіп келуіне де шартты рефлекстер алыптасады, соан байланысты алдыы іс–рекет келесіге шартты тітіркендіргіш болады. Осылайша динамикалы стереотипті тзілуі барлы мшелер мен жйелерді немділеу ызмет атаруын амтамасыз етеді жне ажуды да алдын алады, себебі аза, кн тртібіне сйкес алыптасан жмыс жйесі ретінде, жмыс істейді. алыптасан динамикалы стереотипті арасында бала жылдам жне жеіл, ыырлысыз йытайды, белгілі уаытта тбетпен таматанады, р трлі іс–рекеттерге оай кірісіп кетеді, кез-келген тапсырманы орындаанда аз ажиды, уаытын дрыс жне тиімді пайдалануды йренеді. Дрыс йымдастырылан кн тртібі, сонымен атар, отайлы дене дамуы мен жйке–психикалы жетілу шін, алыпты эмоционалды кйді, мінез– лыты статусты сатау шін, оу мен шыармашылы ызметке ызыушылыты дамыту шін ажетті жадай болып табылады. алыптасан стереотипті алмасуы, мысалы, балаларды й жадайынан мектепке дейінгі мекемелер жадайына туі, белгілі бір уаытты ажет етеді жне жиі жйке бзылыстарын туызады. Балалар нерлым жас болган сайын, олар йреншікті тртіпті згеруіне сорлым сезімтал болады. Бл дамып келе жатан миды салыстырмалы трде тмен функционалды ммкіншіліктерімен тсіндіріледі, себебі дамып келе жатан миа жйке рдістеріні тепе-тедікте болмауы жне жылдамдыы аз болуы, белсенді ішкі тежелу рдісістеріні салыстырмалы трде лсіз кезінде, иррадиациялануа бейім озуды басым болуы тн.

Соны нтижесінде, брын алыптасан шартты рефлекстерді тежелуі иын, ал жаа рефлекстерді алыптасуы баяу жреді. Сондытан, кн тртібін растыруда келесі аидалара сйенеді:

1. Кн тртібі азаны биологиялы ыраын ескере отырып растырылуы керек.

2. Кн тртібіні мазмны мен туліктік уаыт бюджеті, балалар азасыны жасына байланысты ерекшеліктері мен ммкіншіліктерін ескеруі ажет, жмыса абілеттіліктеріні рсат етілген шегінен асырмауы жне демалу кезінде мшелер мен жйелерді толы алпына келуін амтамасыз етуі тиіс.

3. Іс–рекет трлеріні кезектесуі, рбір келесі іс–рекетті трі, алдыы іс–рекет трінен туындаан ажуды жоятындай болуы керек.

4. Кн тртіптеріні ауысып отыруы жиі болмау керек.

5. Жаа кн тртібіне кшу біртіндеп жргізілуі ажет.

Кн тртібіне келесі негізгі компоненттер кіреді: йы, таматану, таза ауада болу, оу, з алауы бойынша ойын жне демалу, жеке басты гигиенасы. Осы компоненттерді ішіндегі райсысыны затыы мен мазмны, сондай–а, оларды бала азасы шін маызы р трлі жас кезедерінде бірдей емес, бл рбір жастаы балаларды суі мен дамуыны ерекшеліктеріне байланысты.