Мектепке дейінгі жастаы балаларды кн тртібі мен оу–трбиелеу рдісіні гигиеналы негіздері.
Мектепке дейінгі жастаы балаларды кн тртібінде де, мектепке дейінгіні алдындаы жастаы балаларды кн тртібіндегі сияты, жоары жйке ызметіні ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Оларды да жоары жйке ызметіне бас ми ыртысы жасушаларыны жеіл лсіреуі жне озу рдісіні тежелу рдісінен басым болып ала беруі тн. озу иррадиациясы, брынысынша концентрациядан басым, біра, оан оса, баланы кіл тотату абілетін жоарылататын теріс индукция рдістері де дамиды. Жоары жйке жйесі ызметіні ерекшелігімен атар, кн тртібін ру кезінде азаны баса да мшелерімен жйелеріні суі мен даму ерекшеліктерін ескеру ажет (1 тарауды ара), яни мектепке дейінгі жастаы балаларды кн тртібінде жру, жгіру, рмелеу, крделі орану дадыларын мегеруге, сйлеуді алыптасуы мен жетілуіне, кптеген бйымдармен жне кріністермен танысуа, логикалы ойлауды дамуына гигиеналы жне андай да бір ебек дадыларын бойа сііруге ерекше кіл аударылуы ажет.
Мектепке дейінгі жаста кн тртібіне келесі 6 рамдас бліктері кіреді (9.6.- кесте): з бетінше істейтін іс–рекеті (ойындар, ебек, сабаа дайындалу, серуендеу, жеке басыны гигиенасы жне т.б.), тама абылдау, сабатар, зілістерді оса, серуендер, кндізгі жне тнгі йы. Жасына байланысты кн тртібі 4 топа жіктеледі: кіші (3–4 жастаы балалар), орта (4–5 жастаы балалар), лкен (5–6 жастаы балалар) жне мектепке дайындайтын (6–7 жастаы балалар) топтара. Кн тртібіні рамдас бліктеріні рылымы, реттілігі мен кезектесіп келуі сас, біра затыы мен мазмнында айырмашылы болады.
Кесте
Мектепке дейінгі топтардаы (жылды салын кезеі) балаларды кн тртібіні р трлі рамдас бліктеріні затыы (саат).
| Кн тртібіні рамдас бліктері | Балаларды жасы | |||
| 3–4 жас | 4–5 жас | 5–6 кг | 6–7 кг | |
| з бетінше істейтін іс–рекеті (ойындар, ебек жне т.б.) | 4,5 | 4,5 | ||
| Тама абылдау | 1,5 | 1,5 | 1,5 | |
| Сабатар (зілісті оса) | 40 мин | 45 мин | 1–1,5 | |
| Серуендер | 4–4,5 | |||
| Кндізгі йы | 1,5 | |||
| Тнгі йы | 10,5 | 10,5 |
Кн тртібінде йы брынысынша маызды орын алады. Оны жалпы затыы кіші жне орта топтарда 12,5 сааттан, ал лкен жне мектепке дайындайтынтоптарда – 12–11,5 сааттан кем болмауы ерек. Тнгі йыа жасына сйкес 10,5 жне 10 саат блінеді. Кндізгі йы кн тртібінде ала береді, йткені мектепке дейінгі жастаы балалар зіліссіз сергу жадайында 5–6 сааттан арты бола алмайды, себебі за уаыт сергу орталы жйке жйесі шін шамадан арты жктеме болып, астенияа жне невротикалы бзылыстарды дамуына келуі ммкін.
Сондытан, кн тртібінде кіші жастаы балалар шін бір рет 2 саатты жне лкен жастаы балалар шін 1,5 саатты кндізгі йы арастырылады. Мектепке дейінгі жастаы балаларды белсенді сергу уаыты 10–12 саата дейін лаяды, ол, баран сайын трлері кбейетін, ойындармен, оу сабатары жне серуендеумен, арапайым ебек міндеттерімен толытырылады. Ойын рекеті– трбиелеу жне оытудаы р–трлі тапсырмаларды шешуде аса маызды. Ойындарды имылды жне тыныш (рлдік желідегі, дидактикалы, музыкалы, рылыс материалдарымен), жеке жне жымды жне т.б. деп бледі. имылды ойындарда имыл-озалыстар жетіледі жне ептілік, батырлы, шыдамдылы, реакцияны жылдамдыы, баланы кеістікте жне кездойсо жадайлара йрену абілеті дадыланады, азаны суі мен дамуы ынталандырылады
Одан баса, имылды ойындар баланы сабатан, йыдан кейін жмыс істеуге абілетін алпына келуіне ыпал етеді. Ойынны баса трлері (дидактикалы, рлдік желідегі, музыкалы–дидактикалы жне т.б.) оршаан лемді тануа, сезім мшелеріні дамуына, назар аударуды, ойлауды, сйлеуді, тануды, есте сатауды, кз алдына елестету дамуына ыпалетеді, біра аз озалысты болып табылады. Сондытан, кн бойына р трлі сипаттаы ойындар тиімді трде кезектестірілуі ажет.
арапайым озалмалы ойындарды (ол стасып жріп айтылатын н мен билейтін би, доппен ойнау, жгіру, жне т.б.) оянаннан кейін, таертегі сааттарда, сонымен атар, статикалы рекеті басым сабатара дейін жне оларды арасында ткізу ажет. Спортты сипаттаы ойындарды (жгіру, секіру, бадминтон, теннис, шанамен, конькимен сыранау, велосипед тебу жне т.б.) серуендеу кезінде ткізген дрыс. имылды эмоционалды ойындар йытау жне тама абылдау алдында сынылмайды, себебі олар, бірінші жадайда, йытауды иындатады жне тере толы йыа кедергі болады, екінші жадайда, ас орыту бездеріні слін тежеп, тбетті тмендетеді жне таамны сіірілуі мен орытылуын бзады.
Ойындара міндетті трде ойыншытарды (доп, шебер, рылыс жиынтыы, секіртпе жне т.б.) олданады, ол имылдарды жаттытыруа, тапырлыа дадылануа,ынталылыын жоарылатуа ммкіндік береді.
Ойындармен атар, балалар азасыны денсаулыын кшейту мен тзімділігін жоарылату шін таза ауада серуендеу тиімді рал болып табылады. Кнделікті жне дрыс йымдастырылан, затыы 4 сааттан кем емес серуендеу, осы жастаы балаларды имыл белсенділігініажеттілігін жартылай амтамасыз етіп, гипокинезия белгілерін тмендетеді. Сонымен бірге, таза ауа жне кн радиациясы азаны алмасу рдісін ынталандырып ана оймай, кіл-кйге де олайлы сер етеді. Серуендеуді кнні бірінші де, екінші де жартысында ткізу ажет. Оны рамына тек ана жріп серуендеу ана емес, сонымен атар, з бетінше орындайтын рекеттерді р трлі трлерін:тыныш жне имылды ойындарды, дене жаттыуларын, табиатты баылауды, жмыс істеуді (сімдіктерге су ю, ардан жолды тазарту жне т.б.) кіргізу ажет.
Мекептке дейінгі жастаы балаларды трбиелеуді маызды міндеттеріні бірі – келесі жас топтарындаы оу бадарламаларын мегеру шін жне мектепте оу шін ажетті ой жмысын, жйке–психикалы статусын жне арапайым білім мен дадыларын дамыту болып табылады. Осы масатта ана тілі, математика, оршаан леммен жне табиатпен танысу, музыка, бейнелеу іс–рекеті, дене шынытыру, сенсорлы абылдауды жасарту бойынша сабатар жргізіледі. Кіші жне орта топтарда кніне, кнні бірінші жне екінші жартысында, затыы 15–20 минуттан, 2 саба ткізіледі.
лкен топтарда сабаты саны мен затыы лаяды. Аптасына 4 рет, кніне жалпы затыы (зілісті оса) 1 саат 25 минуттан, 3 саба ткізіледі, ал, аптаны аяталатын кнінде, жалпы затыы 1 сааттан, 2 саба ткізіледі. Дайынды тобында лкен топтаы саба санына аптаны рбір кнінде 1 саба осылып отырады, ал жалпы затыы 1 саат 50 минута дейін (зілісті оса) зартылады. иын сабатар (математика, сйлеуді дамуы, сауаттану, табиаттану) кн бойына жеіл (сурет салу, растыру, мсіндеу) жне динамикалы (дене шынытыру, музыка) сабатармен кезектестірілуі ажет.
Бір кнде екі динамикалы сабаты, жне дене шынытыруды бірінші сабата ткізу дрыс емес, себебі дене жктемесінен пайда болатын ажу дене шынытырудан кейінгі иын сабаты ткізу кезінде кшеюі ммкін. Азаны функционалды жадайыны крсеткіштері аптаны басында тмен болып, сейсенбі жне срсенбі кндері шыына жетеді, ал содан кейін айтадан тмендейді, осы деректі ескере отырып, жоары оу жктемесі аптаны сейсенбі жне срсенбі кндері беріледі. Балаларды жмыса абілеттілігіні динамикасы сабаты жргізу кезінде де ескерілуі ажет.
Сабата крнекті ралдарды, дидактикалы ойындарды олдану, сімдіктерді, жануарларды жне т.б. баылау, осы рдіс кезіндегі екі дабыл жйесіні зара серлесуі нтижесінде, белсенді абылдауды жне материалды есте сатауды амтамасыз етеді.
Мектепке дейінгі жастаы балалара й тапсырмасы берілмейді. Жылына екі рет балалара демалыс беріледі, онда балалар сабатан босатылады, біра мектепке дейінгі мекемеге баруын жаластырады.
Мектепке дейінгі жастаы кіші топтаы балаларды ебекке трбиелеу, негізінен зіне - зі ызмет етуді арапайым дадыларын алыптастырудан трады: з беттерімен киініп-шешіну, жуыну жне тісін тазалау, ыпты таматанудан. Дегенмен, оларды одан да крделі іс–рекетке тарту ажет: сімдіктерді ктуге кмектесу, дастархан дайындау, еденді сыпыру, зіні заттарын жинау жне басалара. Мектепке дейінгі жастаы лкен топтаы балаларды зіні тсегін жинауа, заттарын, ойыншытарын жууа, ая-киімін тазалауа, зіні шкафын жне блмесін жинауа йретеді. Сонымен атар, олар сімдіктер мен жануарларды кту, жерді опсыту, кшеттерді отырызу, суару мен шабу сияты іс-рекеттерді орындау ммкін.
Саусатарды блшы етіні функционалды дамуына ыпал ететін, ол ебегі сабатарыны да – р трлі са–тйектерді дайындау, іс тігу, тоу жне т.б. пайдалы.Сонымен атар, жмысты затыы кш жетерлік болуы керек: жеіл шаруашылыты-трмысты жмыстарды орындау кезінде – кніне 25–30 минута дейін болып, арынды іс–рекеттер кезінде орта топтаы балалар шін 7–10 минуттан жне лкен топтаы балалар шін 15 минуттан аспау керек.
Таам абылдау атал бекітілген сааттарда жргізілуі тиіс, себебі ол таамды стереотипті алыптасуына ыпал етеді жне ас орыту мшелеріні ауруларын алдын алу шін маызды болып табылады. Таматы абылдау аралыыны затыы 4 сааттан аспау керек, ал барлы таматарды абылдауды жалпы затыы – кіші топтарда 2 сааттан, лкен жне дайынды топтарында 1,5 сааттан аспау керек. Тама абылдау уаытыны заруы за уаыт отыру себебінен статикалы шаршауды туызады, жне нейрогенді анорексияны дамуына ыпал етуі ммкін.