Дене шынытыру трбиесіні гигиеналы негізі ретіндегі имыл белсенділігі. Дене шынытыру трбиесіні аидалары.

Дене шынытыру трбиесі – бл, балаларда имыл белсенділігіні ажеттілігі анааттандырылуын амтамасыз ететін жне оны дамуына, дене шынытыруды, спортты, ойындарды, табии факторларды р трлі дістері мен трлеріні сері арылы ммкіндік беретін, рдіс. Дене шынытыру трбиесіні масаты балалар мен жасспірімдерді денсаулыын сатау мен ныайту жне оларды отайлы дамуын амтамасыз ету болып табылады.

имыл белсенділігі деп белгілі бір уаыт – саат, тулік аралыындаы адамны имылдарыны жиынты млшерін айтады. имыл белсенділігі балалар дамуыны маызды факторларыны бірі болып табылады. Ол тек имыл анализаторыны жне оан тиісті имыл йлесімділігі, кш, жылдамды, ептілік, тзімділік сияты асиеттерді дамуына ана емес, сонымен атар, баса мшелер мен жйелерді дамуына жне іс–рекетін белсенді етуге, сондай–а азаны арсы тру абілетін жоарылатуа да баытталан.

Мысалы, дене ебегі жктемелері анны оттегімен аныуын жне зат алмасу рдістеріні арындылыын арттырады, жрек–ан тамырлар, тыныс алу, эндокриндік жне баса да жйелерді ызметін ынталандырады жне жаттытырады. Соны арасында азаны су мен даму рдістері отайланады, о сезімдер пайда болуын жне психикалы саулыа олайлы сер амтамасыз етіліп, ми ыртысыны тонусы жоарылайды, жеке мшелер мен жйелерді функционалды жадайы алыпты кйіне келеді, дене дамуындаы туа жне жре пайда болан кптеген бзылыстары тзеледі. оршаан ортаны р трлі олайсыз факторларыны: температура факторыны, инфекция агенттеріні, улы сер ететін жне т.б. факторларды серіне азаны спецификалы емес резистенттілігін жоарылатуда дене шынытыру трбиесіні маызы айырыша, бл жылу реттеушілік механизмдерді жетілуімен де, спецификалы емес оранышты факторларды ынталандырылуымен де тсіндіріледі.

азіргі кезеде дене шынытыру трбиесі брыныдан да маызды, себебі балаа табии биологиялы имылды ажеттілігі (кинезофилия), мектептегі жне йдегі оу жктемесіні жоары болуы, леуметтік ортада немесе трмыста дене имылын істен шыаратын немесе оны клемін шектейтін, олайлы жадай жасауды салдарынан, толы млшерде анааттандырылмайды. имыл тапшылыыны (гипокинезия) дамуында, маыздылыы баран сайын сіп келе жатан, маызды факторларды бірі, компьютерлермен жне теледидар крумен уестену болып табылады. Сонымен атар, белсенді дене имылы олайсыз климатты жадайлармен, балалар денсаулыыны нашар болуымен жне т.б. де шектелуі ммкін. азіргі имыл режимінде мектепке дейінгі жастаы балаларда имыл ажеттілігіні 50–60 %, ал мектеп оушыларында небрі 15–20 % ана амтамасыз етілетіні аныталды.

Гипокинезия балаларды денсаулы жадайына олайсыз сер етеді. Ол азаны резистенттілігіні тмендеуіне, дене дамуыны баяулауына, май басуына, блшы ет пен тірек–имыл аппаратыны, имыл дадыларыны дамуы артта алуына, жрек–ан тамырлар, орталы жне вегетативтік жйке жйесі жаынан функционалды бзылыстара жне едуір дене жмысы жктемелеріне ттек беру абілетсіздігіне кеп соады. Гипокинезияны алдын алу дене шынытыру трбиесіні барлы трлері арылы кн тртібіндегі динамикалы дене жктемелерін арттырудан трады.

Біра шексіз жоары имыл белсенділігі рашанда да дрыс бола бермейді. Спортпен ерте жне ыса уаыт ішінде лкен жктемемен шылдануы салдарынан балаларда шамадан арты имыл белсенділігі (гиперкинезия) пайда болуы ммкін.Ол, жоары имыл белсенділігіні азаа немі кш тсіретін серінен жне эмоционалды зорланудан, бейімделу рдістеріні гормондармен реттелу механизмдеріні бзылыстарына, миокардиодистрофия дамуына, артериялы ан ысымны жоарлауына, азаны резистенттілігіні тмендеуіне, жалпы аурушадыты суіне келеді..

Сондытан имыл белсенділігіні дегейін нормалау керек. имыл белсенділігіні нормалары саатпен есептелген динамикалы рамдас блігіні жалпы затыымен беріледі. Олар, сондай–а, тулік ішіндегі локомоциялар (адам) санымен де берілуі ммкін. имыл белсенділігіні тменгі, минималды да жне жоары, максималды да рсат етілген дегейілері нормаланады. Олар р жастаы балалар шін р трлі болады. Бала нерлым кіші болса, сорлым оны имыл белсенділігіні затыы кп болуы керек. 3–4 жасар балаларда ол – 5,5–6 саат, 5–6 жаста –5–5,5 саат, 7–10 жаста – 4–5 саат, 11–14 жаста–3,5–4,5 саат, 15–17 жаста–3–4 саат болуы керек. лкен жастаы балаларда имыл блігіні заты нормасыны тмендеуі жктемені шектелуіне емес, локомоциялар саныны жне оны арындылыыны артуына байланысты. Мысалы, 10 жасар лдарда локомоциялар саны тулігіне 17–21 мы адам болса, 17 жасар бозбалаларда – 25–29 мыа жетеді. Жасспірімдер мен бозбалаларда локомоцияларды жиынты саны ксіпке баулу рдістерінде, спортпен шылдану, ебек ызметінде жасалан имылдармен толытырылады.

Отайлы имыл режимін, балаларды жасына байланысты имыл ажеттілігін жне функционалды ммкіншіліктерін ескеріп, амтамасыз ету дене шынытыру трбиесіні негізгі принциптеріні бірі болып табылады. Дене шынытыру трбиесіні йымдастырылуы негізделетін баса принциптерге: жктемені біртіндеп сіру, кешенді жне жйелі трде зіліссіз жргізілуі, дене шынытыру трбиесіні трлері мен дістерін дифференциалды трде олдану, саба жретін ортада олайлы жадайларды амтамасыз ету жатады.

Жктемелерді клемі мен арындылыын біртіндеп сіру, бейімделу реакцияларыны дер кезінде дамуына жне азаны жаттыу дрежесіні суіне ммкіндік жасай отырып, оны зорлануына жол бермейді. Жйелі трде зіліссіз жргізілуі дене жктемесіне азада берік шартты рефлекстеріні алыптасуы шін міндетті трде ажетті шарт болып табылады. Дене шынытыру трбиесімен айналысуды тотатан кезде алыптасан рефлекстер жне дене шынытыру трбиесіні эффектісі тез жойылады. Дене шынытыру трбиесіні р трлі дістерін кешенді олдану азаны р трлі физикалы асиеттерін дамытуа ммкіндік береді, сондытан сауытыру сері айыныра болады. Дене шынытыру трбиесін жргізу кезінде жасына, жынысына, денсаулы жадайына жне азаны функционалды ммкіншілігіне байланысты дене шынытыру трбиесіні трлері мен дістерін олдану міндетті трде дифференциалды болу керек. Азаны жадайына жне оны ммкіншіліктеріне сай келмейтін дене шынытыру трбиесіні дістері мен трлерін олдану жне сай келмейтін жктеме дрежесі, бір жаынан, шамадан тыс зорлануа келе отырып, азаа жаттытыратын эффект бермеуі, тіпті р трлі аурулар дамуыныны себебі де болуы ммкін. Баса жадайларда, тым аз жктемені олдананда, дене ебегі жктемелеріні сері болмайды.

Дене шынытыру трбиесі сабатары жргізілетін блмелердегі олайлы гигиеналы жадайлар ажуды жылдам дамуына жол бермейді жне дене жктемелеріні тиімділігін арттырады. Белсенді имыл рекетіне ажетті оттегіні жеткілікті дегейі, сондай–а, талапа сай ауаны сапасы блмені лшемдерімен, табии жне жасанды желдетуді йымдастырумен амтамасыз етіледі. Ауа температурасы 15–17°С дегейінде сталып труы керек, себебі ол азадан жылу блінуі артуына ыпал етіп, белгілі бір дрежеде, дене ебегіні арындылыынан дамыан, жылу ндірілуі едуір суіні есесін айтарады. Техникалы талаптара сай келетін, жеткілікті жары дегейі, спортты рал-жабдытарды болуы, р трлі дадыларды жылдам мегеруге ана емес, сонымен атар, жарааттанулар даму ммкіншіліктерін де тмендетеді. Дене шынытыру залдарын кн сайын ылалды тазалауа жне спортты рал–жабдытар мен тсеніштерді жуып-сртуге ерекше кіл блінеді, соны арасында ауадаы бактерияларды сіп–нуі тмендейді.