Мектепке дейінгі жне жалпы білім беретін мекемелердегі дене шынытыру трбиесін йымдастыру.

Дене шынытыру трбиесі шін олданылатын дістері мен ралдарыны трлері кп. Олара дене жаттыулары, имылды ойындар жне кіл ктеретін ойын–сауытар, спорт ойындары, спортпен шылдану, табии имылдар, уалау, табии факторлар (кн, ауа жне су) жатады. Осы дістер мен ралдар олданылатын трлері де р трлі. Мысалы, дене жаттыулары таертегі жаттыу, дене шынытыру сабаы, сабатардаы дене шынытыру минуттары трінде, ал табии имылдар – серуендеу, экскурсия, ебек жмыстарын орындау трінде жргізілуі ммкін.

р трлі жастаы балаларды морфофункционалды ммкіншіліктері бірдей еместігінен, дене шынытыру трбиесі трлеріні жне дістеріні сипаты мен мазмнында зіндік ерекшеліктері бар. Сби жасындаы балаларда уалау, таза ауада болу, сумен жргізілетін ем–шаралар жне ойындар олданылады. Мектеп алды кезеіне дейінгі жне мектепке дейінгі жаста таертегі жаттыу, дене шынытыру трбиесі жне музыкаа трбиелеу сабатары, имылды ойындар жне ойын-сауытар, серуендеу, экскурсия, шынытыру шаралары жргізіледі.

Жалпы білім беретін мекемелеріндегі дене шынытыру трбиесіні негізгі трі дене шынытыру сабаы болып табылады. Оушыларды дене шынытыру трбиесі шін дене шынытыру сабаынан баса, мектептегі кн тртібіндегі дене шынытыру-сауытыру шаралары, спорт секциялары мен йірмелерінде сыныптан жне мектептен тыс шылданулар, жаппай дене шынытыру жне спортты шаралара атысу, з бетінше йрену (имылды ойындар, экскурсиялар, ата-аналарымен ыдыру) олданылады.

Дене шынытыру сабатары аптасына, кем дегенде, 2 рет жргізілуі тиіс. Оларды 3-4 - сабатарда жргізу тиімді болып табылады. Егер сабатар оу кніні бірінші жне тртінші сааттарына ойылса, бірінші жадайда, дене шынытыру сабаынан кейінгі келесі сабата оу рдісіндегі тселу кезеі зарады, ал екінші жадайда – алдыы сабатардан пайда болан ажуды дене жктемесінен кшеюі салдарынан, дене жктемесіні жмыс абілеттілігіне олайлы сері тмендейді. Шаымен жру дадыларын мегеру сабатарынан баса, дене шынытыру сабатарын осарландырып ткізуге рсат етілмейді. Саба рылымы кіріспе, негізгі жне орытынды бліктерінен труы керек. Кіріспе блігінде (5-10 минут) алдаы дене жктемесіне біртіндеп дайындау жргізіледі. Реттік жаттыулар, жеіл жгірулер, жрумен бірге тыныс алу жаттыуларын жасау орындалады. Негізгі блігіне 25-30 минут блінеді. Бл блігні басында р трлі блшы еттер тобын жмыса атыстыратын, жалпы дамытатын гимнастикалы жаттыуларын жргізеді. Одан кейін жаа дадылара йрету жне міндетті трде имылды ойындар жргізіледі. орытынды блігінде (3-5 минут) азаны біртіндеп бастапы кйге келтіру амтамасыз етіледі, ол шін жрумен бірге тыныс алу жаттыуларын жасау орындалады

Жаттытыратын серіне ол жеткізу шін дене жктемесі жеткілікті (60-80%) болуы керек, ол сабаты едуір имыл тыыздыымен (дене жктемесіне блінген уаытты меншікті лесі) амтамасыз етіледі. Дене жктемесіні адекваттылыын баылауды жиі жаттыуларды орындау кезінде тамыр соуыны жиілігі алай згеретіндігі жне оны бастапы дегейіне айта келуі аншалыты тез жретіндігі бойынша жргізеді. Дрыс рылан сабата тамыр соуыны жиілігі сабаты кіріспе блігінде - 25-30%-а, сабаты негізгі блігінде - 80-100%-а седі. Тамыр соуыны орташа жиілігі (сабаты р блігіндегі тамыр соуыны пульсті орташа лшемі) минутына 160-180 болуы ажет. Бастапы млшелеріне саба аяталаннан кейін 2-3 минуттан со келуі керек.

Шынытыру-сауытыру шараларына оу сабатарына дейінгі гимнастика (10 минут), саба стіндегі дене шынытыру минуттары (2-3 минут), лкен зілістердегі имылды ойындар мен дене шынытыру жаттыулары, зартылан кн топтарындаы кнделікті денсаулы сааты жатады. Бл трлері дене шынытыру трбиесіні осымша трлеріне енгізіледі, біра дене шынытыру сабаы сияты мектептегі оушыларды кн тртібінде міндетті трде болуы тиіс. затыыны аз болуына армастан, олар миды ызметін ынталандырады, оушыларды эмоционалды тонусын жоарылатады, жмыса тселу рдісін жасартады, статикалы зорлануды жне кзді ажуын басады, аятардаы іркілу былыстарын кетіреді.

Едуір имыл блігі сыныптан тыс жне мектептен тыс спортпен шылдануда, спортты ойын-сауытар мен ойындарда жзеге асырылады. Спортты ойын-сауытар (коньки жне велосипед тебу, шаымен жру, жзу) жне ойындар (волейбол, баскетбол, футбол, теннис жне т.б.) міндетті трде жргізілмейді жне спортты шеберлікті жоарылату масатын кздемейді. Ал, спорт болса, жйелі трдегі жаттыуды, жасы нтижелерге жетуді жне жарыстара атысуды талап етеді.

Дене шынытыру трбиесіні те маызды блімі шынытыру болып табылады. Шынытыру деп табии факторларды - су, ауа, кнні кмегімен метеорологиялы жне оршаан ортаны баса да факторларыны серіне, азаны арсы тру абілетін жоарылатуа баытталан шаралар кешенін айтады. Шынытыру тек микроклиматты факторлар серіне тзімділік жоарылауымен сипатталатын,спецификалы серге ана ие емес, сонымен бірге, баса да олайсыз факторларды, соны ішінде, жпалы аурулар оздырыштарыны серіне тзімділікті жоарылауымен білінетін, бейспецификалы серге де ие.

Шынытыруды негізгі аидалары дене шынытыру трбиесіні аидаларына сас. Шынытыру шін жалпы жне арнайы шынытыратын шаралар олданылады. Жалпы шаралара баланы кнделікті міріні рам бліктері болып табылатын шаралар, яни, кнделікті серуендеу жне таза ауада йытау, блмеде олайлы микроклимат жадайларын жасау, рационалды киім олдану, кн тртібін сатау жатады. Арнайы шаралар, шынытыратын тітіркендіргіштер ретінде, ауа, су, кн ванналарын, сумен шынытыруды, ультра клгін сулеленуге тсіруді олданудан трады.

Ауа жылды кез келген мерзімінде барлы балалар шін оай ол жеткізілетін жне экстремалдылыы е аз шынытыратын рал болып табылады. Ауа ванналарын 2 айлы балаларды зіне жргізе бастайды, басында жас нрестені тймесіз арты ашы кйлекпен, кейіннен толыымен жалааштап шынытырады. Мектеп алдыа дейінгі кезедегі жне мектепке дейінгі балалар ауа ванналарын басында ішкйлек, іш киім жне жеіл ая-киіммен, ал шыныа келе іш киіммен ана жне шынытыру жадайында ммкіншілік болса, жала ая абылдайды. Кктемгі-жазы кезедерде ауа ванналарын тікелей кн сулелерінен оралан учаскелерде, жауын-шашын кндері жне ыста - верандаларда немесе фрамугалары ашы блмелерде абылдайды. Ауа ванналарын балалар шін ауаны олайлы температурасында - 18-22°С бастау ажет. Кейін, одан да тмен температурада - 15-14°С-да жргізуге болады.

Ауа ванналары гимнастикамен, имылды ойындармен, бау-башада жмыс істеумен бірге жргізілуі тиіс, себебі имыл кезінде блінетін жылу атты тоазудан жне салын тигеннен болатын аурулардан сатайды. Ауа ванналарыны бастапы затыы кіші топтарда - 5 минуттан аспауы керек, орта топтарда - 10 минуттан, лкен жне дайынды топтарында - 15 минуттан арты болмауы керек. Содан кейін рбір 3-4 кн сайын оны 2-3 минута зартып, максималды рсат етілген дегейге жеткізеді: кіші топтарда - 30 минута дейін, орта топтарда - 60 минута дейін жне лкен топтарда - 1-2 саата дейін.

Кн-ауа ванналарын таертегі сааттарда: орташа ендіктерде саат 9-дан 11-ге дейін, отстікте - клеке жердегі ауа температурасы 32°С жоары емес жне 20°С тмен емес кезде, саат 8-ден 10-а дейін жргізіледі. Мектеп жасындаы балалар кн-ауа ванналарын жеке тсеніштерде немесе жататарда басын бркеп абылдайды. Мектепке дейінгі жастаы балалар мндай ванналарды, кннін тым ыздырып жіберуінен орану шін, тыныш ойындарды ойнап жріп абылдааны дрыс. Кн ванналарын абылдау затыы 3-5 минуттан біртіндеп, 30-40 минута дейін зартылады. Бала нерлым жас болса, сорлым кн сулелерімен шынытыруды бастапы жне е лкен затыы ыса болуы керек.

Сумен шынытыру шаралары е кшті шынытыратын серімен ерекшеленеді, себебі, суды жылу сыйымдылыы лкен, ауаа араанда, жылдам жне айын салындататын сер береді. Сумен шынытыруды р трлі трлері олданылады: ысылау, бкіл денеге немесе аяа суды атарып ю, суаттарда суа тсу. Оларды жргізу аидалары сас: алдымен температурасы бейтарап суды пайдаланады, содан кейін баланы жасына жне жргізілетін сумен шыныу тріне байланысты, рбір 3-4 кн сайын, суды температурасын 1°С тмендетіп, белгілі дегейге дейін жеткізеді. Мысалы, табана су ю кезінде су температурасын мектеп алдыа дейінгі кезедегі балалара - 20-18°С дейін, мектепке дейінгілерге - 17-14°С дейін, бкіл денеге су атарып ю кезінде ерте жастаылара - 29°С дейін, ал мектеп жасындаы балалара - 18-16°С дейін тмендетеді. Шынытыруды е жасы тсілдеріні бірі табии суаттарда суа тсу болып саналады, себебі бл кезде суды, ауны жне кнні шынытыратын серлері бірге йлеседі. сіресе теіз суына тсу те пайдалы, бл кезде балалар азасына температурасы ана емес, сонымен бірге, химиялы рамы да сер етеді. Кез келген сумен шынытыру шараларынан кейін баланы денесін ратып, терісі аздап ызарана дейін сртеді, ол тамырларды жаттыуына ыпал етеді.

Дене шынытыру трбиесіне жне шыныуа баылауды балалар мекемелеріні дрігері мен медбикесі жргізеді. Медициналы тексерулерді нтижелері бойынша, оу жылыны басында, дрігер оушыларды дене шынытыру трбиесіні ш тобына бледі: негізгі, дайынды жне арнайы. Негізгі топа денсаулы жадайында ауытулары жо жне аздаан морфофункционалды ауытулары бар, біра дене шынытыру дайындыы жеткілікті балалар жатады (1- жне ішінара 2- денсаулы топтарыны балалары). Олар шектеусіз, оу бадарламасына сйкес шылданады, жарыстара атысады, баылау нормативтерін тапсырады, спорт секцияларына, туристік сапарлара, экскурсиялара атынасады. Дайынды тобына денсаулы жадайында аздаан ааулары бар балалар (дене дамуыны артта алуымен, компенсация сатысындаы жрек ааулары бар, реконвалесценттер жне т.б.), сондай-а, денсаулы жадайында ауытулары жо, біра дене шынытыру дайындыы жеткіліксіз (2-, ішінара 1- денсаулы топтарыны балалары) балалар жатады. Бл топтаы балалара саба негізгі топпен бірге жргізіледі, біра блшы етке тсетін жктемелер шектеледі, кш жмсауды ажет ететін жаттыулар біртіндеп мегеріледі, жаттыуларды айталануы азаяды, атты жгіруге тыйым салынады. Спортты ойын-сауытар, экскурсиялар, сапарлар рсат етіледі. Шынытыруды су мен ауа температурасын тмендетпей жргізеді.

шінші, арнайы топа, денсаулы жадайында уаытша немесе траты ауытулары бар, біра оу рдісіне жіберілетін балалар жатады (3-, ішінара 4- денсаулы тобыны балалары). Мндай балалара дене шынытыру трбиесін сатыпен, арнайы бадарлама бойынша, баланы жадайын ескеріп, немі баылау стінде жргізеді. Сумен шынытыру жргізілмейді, серуендеуге, орташа имылды ойындара, жеке зі дене шынытыру жаттыуларымен айналысуына рсат етіледі. Емдік дене шынытыру жргізіледі. Бл топа озу аралы кезедегі ревматизммен ауратын, субкомпенсация сатысындаы жрек ааулары бар, дене дамуы едуір артта алан, жоары дегейде алыстан крмеушілік, полиомиелитпен аураннан кейінгі алан былыстары, омыртаны деформациялары бар балалар жатады.

Жедел аурулармен ауран, созылмалы аурулары озан жне операция жасалан балалар уаытша сабатан босатылады.

Дене шынытыру трбиесі тобын мгі-баига орнатпайды. Денсаулы жадайыны динамикасына жне дене шынытыру дайындыына байланысты балаларды кштірек немесе лсізірек топа ауыстырып отырады.

Балалар мекемелеріні орналастырылуына, жоспарлануына, жабдыталуына жне балаларды кнделікті олданатын заттарына ойылатын гигиеналы талаптар.