Балалар ойыншытарына, оулытарына жне киіміне ойылатын гигиеналы талаптар.

Оу рдісі кзге лкен жктеме тсіруімен жреді, ол, кп жадайларда мектеп оулытарыны балаларды жасына байланысты кру мшесі дамуыны ерекшеліктеріне сйкес келуіне байланысты болады. Кітап оу кзді имылдататын блшы еттерді, кз бршаыны исыын згертетін аккомодациялы блшы етті жне кзді жарыты сезетін аппаратыны жмыстары бір–бірімен йлесіп, атар жруін ажет етеді. Кітап оу жеткілікті дрежеде кзге жаын аралыта жзеге асырылатындытан, за уаыт, сіресе, майда жазылан мтіндермен, жмыс істегенде, осы рдіске атынасатын блшы еттерді де, жарыты абылдайтын аппаратты да ажуы ммкін. Бл кезде аккомодациялы блшы етті жиырылуы тоталады немесе ол жиырылан кйінде болады.

Кітап оыанда арау мтіні жолдарын бойлай лсін-лсін кідірістермен (фиксациямен) жылжып отырады, фиксация кезінде оыан мтінін мазмнын абылдау жреді. Кітапты жаадан оып йрене бастаан балаларда, 1 жолды оыанда 17-20 кідіріс болады, ал тжірибесі мол оырман 5-6 кідіріс ана жасайды. Кітап ои алмайтын балалар мтінді тсінуі шін таырыпты жекелеген элементтеріне бірнеше рет кідірумен (рефиксация) айта оралады. Сонымен, кітап оу кріп абылдауды ана емес, кріп ажыратуды белгілі бір жылдамдыын, назар аударуды жне кріп еске сатауды ажет етеді, бл оу рдісіні ажытатын серін одан да арттырады. Оу дадылары алыптасан кезде, фиксация жне рефиксация затыы мен саны біртіндеп тмендейді, оу жылдамдайды, кз имылы едуір реттеледі. Дегенмен, орта жне лкен жастаы оушыларды зінде де кітап оыан кездегі кз имылыны ырагы мен жйелілігінде, лкен адамдардаы сияты, жоары тратылы болмайды. Сондытан, мектеп оулытары мен кітаптарды дайындау жніндегі гигиеналы сыныстар р трлі жастаы оушылар шін дифференцияланан болып табылады. Оулытарды гигиеналы талаптара сйкестігін баалайтын параметрлеріне: аріп (шрифт) лшемдері, аріптерді толы жиынтыы (гарнитура), теруі, баспа, ааз, иллюстрация сапасы, пішім, салмаы, мабасы жатады.

1- сыныптаылара арналан ліппені бірінші беттеріндегі ріптерді биіктігі 6-8 мм болуы керек. ріптерді ажырату жне оу дадыларын біртіндеп мегеру барысында, ліппені келесі беттеріндегі ріптерді лшемдерін 3,4-4 мм дейін, ал одан кейін 2,8 мм дейін кішірейтеді. 2-4- сыныптарды оушылары шін лшемі 2,5-2 мм, 5-6- сыныптар шін – 2 мм, 7-11- сыныптар шін - 1,75 мм аріптерді олданады. Осыан сйкес ріптерді тік жне клдене сызытарыны жуандыы да кішірейеді. Кз ажуыны алдын алу шін ріптерді арапайым суреттермен (гарнитурамен) - ріптерді шабылан, тікелей кескіні трінде олдану керек..

Мндай гарнитуралара ліппе, журнал, мектеп жиынтытары жне басалар жатады. Теру мтін жолдарыны зындыымен, оларды арасындаы ара ашытыпен, жиектеріні лшемдерімен, басылу тыыздыымен сипатталады. Жолдарды зындыы кіші сынып оушылары шін 126-130 мм, лкен сыныптарда - 90-110 мм болуы ажет. Екі баанадатеру олданылмайды, себебі мндай теруде кз имылы жиілейді жне жолды басын табу иындайды.

Мтінні олайлы оылуы шін жолдар арасындаы (интерлиньяж) жне сздер арасындаы ара ашытыты (аппрош) да маызы аз емес. 1-2- сыныптара арналан оулытар шін жолдар арсындаы ара ашыты 2,8 мм кем емес, ал басаларыны барлыына - 2,7 мм кем болмауы керек. Сздер арасындаы е алша ара ашыты - 4-11 мм - бастауыш сыныптара арналан басылымдарда олданылады, жоары сынып оушыларына арналан оулытарда олар 2 мм дейін азаяды.

Оулытарды басылуы аны, ара тсті жне біркелкі болуы керек. аазды сапасы мтінні жасы крінуін амтамасыз етуі, жары тпейтін, жмсармайтынжне ылалды бойына сіірмейтін болуы керек. Осы масатта кп жалтырамайтын (типографиялы жне №1 офсеттік ааз) а ааз олданылады. Газетке арналан аазды олдануа рсат етілмейді. Оулытар пішімі бойынша лкен жне ауыр болмауы керек. 1-4- сыныптар оулытары шін оулы салмаы 300г, 5-6 сыныптар шін – 400г, жоары сыныптар шін - 600г аспауы керек.

Балалар олданылатын негізгі заттарды бірі ойыншытар болып табылады. Біра, гигиеналы талаптара сйкес емес ойыншытарды пайдалану бала денсаулыы шін ауіпті болуы ммкін, сондытан ойыншытар сапасына барынша мият санитарлы баылау жргізіледі. Ойыншытар рсат етілген німдер мен материалдардан жасалуы жне ота тзімді болуы керек. Ескі сыны пайдалануа, ал 3 жаса дейінгі балалара арналан ойыншытарды жасауа табии теріні, ылды, быларыны олдануа рсат етілмейді. Сылдырматар мен музыкалы балалар ойыншытарыны са-тйек блшектері жеіл залалсыздандырылуы жне зіне ылалды сіірмеуі ажет. Ойыншытар жасауда мыс ттіктерін, мырышпен апталан болатты, а аылтырды олдануа болмайды. Ойыншытарды бояу шін, сілекей, тер, ылал жне дезинфекциялаушы заттарды серлеріне траты жабын беретін, сыр мен лактар тадалынып алынуы керек. Барлы ойыншытардаы кшпелі ауыр металлдарды (барий, кадмий, хром, орасын, сынап, селенні) максималды млшерін анытайды.

Сонымен бірге, полимерлік жне баса синтетикалы материалдардан, резеке, ааз, картоннан жасалынан ойыншытарды рамына кіретін зиянды сері бар р трлі рамдас бліктеріні (мономерлер, пластификаторлар, атайтыштар жне т.б.) ауаа жне су ортасына блінуі зерттелінеді. Блінетін німдер ішінде формальдегид, фтолат, акрилонитрил, этилбензол, метилметакрилат, стирол, тиурам, жне т.б. улы осылыстар болуы ммкін. Бл заттарды бріне де кшуіні рсат етілген дегейі белгіленеді.

Сырты пішіні мен рылымы бойынша ойыншытар тегіс болуы, ткір брыштары жне са, жеіл блінетін блшектері, иісі болмауы керек. Блмелерде ойнауа арналан ойыншытарды шыаратын дыбыс дегейі 65 дБА, ал ашы ауада ойнауа арналан ойыншытарда - 75дБА аспауы керек.

Балаларды ебекке трбиелеу жне йрету. Жасспірімдерді мамандыа баыттау жне маманды тріне дрігерлік кеес беру.

9.1. Балаларды ебекке трбиелеу жне йрету.Ебекке трбиелеу мен йретуді масаты балаларда ебек сйгіштіктік алыптастыру, оларды жалпы ебекке дадыландыру жне епті ету, белгілі бір маманды трін мегеруі ана емес, сонымен атар, ебекті азаа олайлы сер етуіні арасында балалар мен жасспірімдерді сауытыруды да кздейді. Дене ебегімен айналысу зат алмасу рдістерін ынталандырады, имыл йлесімділігін жасартады, блшы ет кші мен тзімділікті арттырады, азаны барлы жйелеріні функционалды жадайыны жасаруына ыпалын тигізеді жне гиподинамия дамуыны алдын алады..

Ебекке трбиелеу мен йрету, мектепке дейінгі жасты зінде-а басталып жне мектепте оуды барлы жылдарында жаласатын, кп сатылы сипатта болады. Ол келесі аидалара негізделуі тиіс:

· Ебек рекетіні сипаты, клемі жне йымдастырылуы балаларды жасына, жынысына байланысты ммкіншіліктеріне жне денсаулы жадайына сйкес болуы керек;

· Ебек жктемелері, азаны жаттытыратын сер беріп, біртіндеп лаюы жне крделенуі керек;

· Ебекті ауіпсіз жадайлары амтамасыз етілуі тиіс.

Бастауыш мектепті оушылары ебек сабаында р трлі материалдарды пайдаланып, олмен жмыс істеуді арапайым дадыларын мегереді, сімдіктерді отырызу жне оларды баптап ктуді йренеді, арапайым ойыншытарды жне баса са-тйектерді жасайды, оу-крнекті ралдарын жндеумен жне т.б. айналысады. Бл жастаы балаларды дене ебегіне ммкіншіліктері лі аз боландытан, деуге негізінен жеіл берілетін материалдар - ааз, мата, пластилин, картонмен жмыстар жасалынуы керек. Осы кезде орындалатын кесу, жабыстыру, желімдеу, тігу жне баса іс-рекеттер нзік имыл йлесімділігін дамытуа жне білезікті са блшы еттерін имылдатуа ммкіндік береді. Мектеп маындаы жер телімдерде жмыс істеу ебекке баулуды ажетті рамдас блігі болып табылады, себебі ебек рекеті азаа пайдалы сер крсететін, ашы ауада болуымен біріктіріледі.

Негізгі мектепті 5-9 сынып оушыларын ебекке йрету, бастауыш мектепке араанда, крделірек, кнделікті мірде ажетті, білім мен іскерлікті мегеруге баытталан. Мысалы, бл жаста металл, ааш, маталарды деу технологиясын жне жмыс операцияларын, электротехниканы арапайым мселелерін шешуге, тігін тігуді, тама пісіруді, трмысты техникамен жмыс істеуді йренеді. Ауыл мектептерінде ебекке баулуда оушыларды ауыл шаруашылыы жмыстарына тарту да олданылады.

Жалпы білім беру мекемесіні мамандыа дайындайтын профиліне байланысты жоары сыныптарда (10-11 сыныптар) белгілі мамандытара йрету жргізіледі.Сабатар мектепаралы оу-ндірістік комбинаттарда, оу-ндірістік шеберханаларда, мектеп зауыттарында, базалы ксіпорындарды жмыс орындарында жргізіледі.

Жалпы білім беретін мекемелердегі ебекке йретуді негізгі трі ебек сабаы болып табылады. Сонымен атар, жалпы білім беретін мектепті барлы сатыларындаы ебекке баулу клемі мен сипаты оушыны жасына байланысты болатын, оама пайдалы німді ебек те кіреді.

Ебек сабаын йымдастыру оушыларды ебек дадыларын тиімді мегеруге ана емес, сонымен бірге уаытынан ерте пайда болатын ажуды алдын алуа, баса пндер бойынша келесі сабатарда жмыс абілеттілігін арттыруа жне де ебекті азаа сауытыратын серін амтамасыз етуге де баытталады. Осы масатта, брінен де брын, мектептегі саба кестесінде ебекке йрету сабатарыны орны дрыс белгіленуі керек. Е дрысы болып табылатыны ,ебек сабаын, ажуды айын белгілері лі пайда болмаан кезде, 3-4 сабатарда жргізу. Бл кезде ой ебегі жктемесіні дене ебегі жктемесіне ауысуы азаны функционалды жадайына олайлы сер крсетеді жне оушыларды іс-рекет белсенділігін ынталандырады. Егер ебек сабаы оу кніні соында жргізілсе, оны ынталандырыш сері крт тмендейді, себебі бл уаыта арай алдыы сабатардан те айын ажу пайда болады.

Ебекке йретуді йымдастыруда сабаты затыын жне оны жеке рамдас бліктерін нормалауды, сонымен атар сабаты рылымын дрыс йымдастыруды маызы зор. Ебек сабаына 1-7 сыныптарда – аптасына 2 саат, 8-9 сыныптарда – 3 саат, 10-11 сыныптарда – 4 саат блінеді. оамды пайдалы ебекке блінетін уаыт 2-4 сыныптарда – аптасына 1саатты, 5-7 сыныптарда аптасына - 2 саатты, 8-9 сыныптарда - 3 саатты, 10-11 сыныптарда - 4 саатты райды.

Саба рылымында уаытты негізгі блігі оушыларды практикалы тапсырмаларды орындауына берілуі тиіс. Сабаты тыыздыы (барлы ебек трлерін орындауа жмсалатын уаыт) 60%-дан аз жне 85% -дан арты болмауы керек. Егер саба тыыздыы аз болса, жмысты орындауа ажетті кіл блу мен зейін ою бзылады жне жмыс дрыс йымдастырылмаан трде орындалады, бл ндірістік динамикалы стереотипіні алыптасуына жне ебек дадыларыны ныаюына кедергі келтіреді. Сабаты лкен тыыздыы ажуды тез дамуына келеді, себебі, лкендермен салыстыранда, оушыларды блшы еттеріні тзімділігі жеткіліксіз, ал дене ебегіне жмсалатын энергия шыыны жоары болады.

Балалар шін дене ебегін орындау кезінде е ажытатыны - денені мжбр алпында болуы жне ебекті бірсарындылыы. Ебек сабаында орындалатын жмыстарды барлы трлері р трлі дрежедегі статикалы кш салумен сипатталады. Мысалы, темірден рал-сайман жасау жмыстары, аашпен жмыс істеуге араанда, едуір кп статикалы кш салумен ерекешеленеді. Осыан сас, пішу мен тігу, статикалы блшы етті зорыатынына байланысты, аспазды жмыса араанда, кп ажытады. Сондытан, кез келген ебек трлеріні здіксіз орындалатын уаытын міндетті трде нормалау ажет болып табылады. Бала нерлым жас болса, сорлым ол уаыт аз болу керек. здіксіз жмыс затыы 1 сыныптаы оушыларда 5 минуттан артпауы керек, 2-3 сыныптарда - 5-7 минут. 4-5 сыныптарда - 10 минут, 6 сыныпта - 12 минут, 7 сыныпта - 16 минут. Сонымен атар, саба барысында статикалы жмыстарды динамикалы жмыстармен ауыстыру немесе оларды кезектестіру ажет. Ебекті бірсарындылыын болдырмау шін орындалатын жмыстар саны 3-тен аз болмауы керек. лдар мен ыздарды функционалды ммкіншіліктеріні бірдей еместігі де ескерілуі ажет. ыздарды дене ебегіні ммкіншіліктері, лдара араанда, 15-20% тмен, сондытан оларды ауырлыы азыра, «ыздар істейтін» ебек тріне йрету арастырылуы керек. рбір ебек трін орындааннан кейін аздаан зілістер йымдастырылуы ажет. осарланан сабатарда дене шынытыру минуттарын жргізу, ал сонымен бірге, бірінші сабатан кейін зіліс берілуі тиіс. Денсаулы жадайларында ауытулары бар балаларды ебекке йрету дифференциялданан болуы ажет.

Ебекке йрету шін жоары сыныптарда, ебек сабаы мен оамды–пайдалы ебекке блінген сааттарын осып, аптаны бір кнін бледі. Осы уаытты 2 сааты теориялы дайындыа жне 4 сааты тжірибелік жмыстара беріледі. Жмыса жіберу алдында ауіпсіздік техникасы жнінде нсау жргізілуі керек. 14 жастаы оушыларды жмыс істеу нормасы лкен адамдарды саатты нормасыны 40%, 15-16 жастаыларда - 60%, 17 жастаыларда - 80% аспауы керек.

Ебекке йрету жніндегі сабатарды йымдастыруда йлесімді жне ауіпсіз ебек жадайларын амтамасыз етуді маызы зор, себебі арындылыы тіпті аз болса да, олайсыз ндірістік факторлармен, оларды байланыста болу ммкіншіліктері жоа шыарылмайды. Мысалы, оу шеберханаларында темірден рал-сайман жасау (слесарлы жмыстар) мен металл жону (токарьлы жмыс) жмыстарын орындау кезінде оушылар шаны, майларды, днекерлеу аэрозолдеріні жне шуды олайсыз серлеріне шырауы ммкін. Сонымен бірге, азаа шамадан арты жйке-психикалы жне дене ебегіні жктемелері тсуі, жекелеген мшелер мен жйелерді жне анализаторларды шамадан арты зорлануы да ммкін. Жоары сынып оушылары ксіпорындарды жмыс орындарында мамандытарды мегеруі кезінде, оларды азасына наты ксібі-ндірістік ортаны факторлары да сер етуі ммкін.

Оу-ндіріс шеберханаларында ндірістік факторларды теріс серлеріні алдын алу шін, ауаны жалпы алмастыратын жне жергілікті сормалы тиімді желдету, жарытандыру йымдастырылуы, сондай-а шуды дегейін тмендету шаралары жргізілуі тиіс. олданылатын рал-саймандар оушыны морфофункционалды ммкіншіліктеріне сйкес келуі ажет. рал–жабдытарды орналасуы жараат алуды тмендетуге жне жмыс орындауа олайлы жадай амтамасыз ету керек. Металл дейтін верстактар терезелерге перпендикуляр орналастырылады, себебі бл жмыстар оларды о жаынан да, сол жаынан да жары тсу кезінде жргізіледі. Керісінше, ааш дейтін шебер стелдері (верстак) мен тігін машиналарын терезелерге перпендикуляр немесе 45º брышпен жне жарыты тек сол жатан тсетін етіп, орналастырады, себебі жары о жаынан тскен кезде, жмыс орны клекеленеді. Ааш дейтін стелдерді, детте, рбіратарына 6-7 стелден ойып, 3 атар, ал темір дейтін стелдерді, блмені ені бойынша, р атарына 4 стелден ойып, 4 атар етіп орналастырады. Бір-біріне арама-арсы ойылан верстактарды арасында, металл сынытарымен жарааттанудан орайтын, металдан жасалан тор тартылып ойылуы керек. атарлар арасындаы ара ашыты 1 м кем болмауы керек. рбір жмыс орны кронштейнде орнатылан отырышпен жне ая астына оятын затпен амтамасыз етілуі тиіс.

ажуды алдын алу шін оушыны жмыс істеу кезінде дрыс дене алпы амтамасыз етілуі ерек. Ол рал-жабдытар лшемдеріні дене бліктеріні лшемдеріне сйкес келуіне байланысты.

Ебекке йретуге, жоарыда крсетілгендей, оама-пайдалы ебекпен айналысу жатады. Бл жмыстар мектепте болу кезінде де жне мектептен тыс уаытта да, сондай-а жазы демалыс кезінде де жргізілуі ммкін. Олар мазмны бойынша р трлі, біра балаларды жастарына байланысты орындауа шамасы келетіндей болуы керек. Бастауыш мектепте оушыларды сынып блмесін, зіні жмыс орнын жинауа, дн, жеміс-жидек теруге, кшеттерді сіруге, й сімдіктерін ктуге, й жмысына кмек беруге атыстырады. оамды-пайдалы ебек орта сыныптарда оу шеберханаларында тапсырыстарды орындау жмысы, кабинеттерді жинау, асты жинауа атынасу, оу жабдытарын жндеу, жануарлара жем-шп беру, сиыр сауу, мектеп маын тазалыта стау, металл сынытарын жинау трінде жргізілуі ммкін.

Жоары сынып оушылары оамды таматандыру, байланыс, сауда ксіпорындарындаы, ндіріс ксіпорындарыны жмыс орындарындаы, ауыл шаруашылыындаы жне т.б.жмыстармен айналысуына болады. Сонымен атар, оушыларды жасына сйкес емес, жктемесі шамадан арты жмыстара, мірлеріне ауіп тндіретін жмыстара (терезе жуу, шатырдаы арды тазалау, электр тоымен, улы заттармен жмыс істеу), сондай-а жпалы жне паразиттік ауруларды дамуына келу ммкіншілігі бар жмыстара (санитарлы жйелерді жинау, алдытарды жинау мен шыару жне т.б.) тартуа болмайды.