Ндірістік факторлар туралы тсінік. Ксіптік зияндылытар жне адам денсаулыы. Ебек жадайыны жіктелуі.

Ебек рдісінде адам ндірістік рдіс технологиясыны ерекшеліктерімен, микроклимат жадайларымен, орындалатын ебек іс рекеттеріні сипатымен байланысты р трлі факторларды серіне шырайды. Бл факторларды кпшілігі здеріне тн патологияны – ксіби ауруларды - дамуына себеп болуы, сонымен атар, этиологиясы ксібі емес ауруларды аымын ауырлатуы немесе оларды пайда болуыны ауіп-атер факторы болуы, адам азасыны арсылы кшін тмендетуі, рпатарыны денсаулыына олайсыз сер етуі ммкін.

Ебек іс рекетіні адам азасына тигізетін теріс салдарыны алдын алуды ылыми негіздерін жне практикалы шараларын дайындаумен ебек гигиенасы айналысады. Ол ндірістік орта мен ебек рдісіні факторларын, оларды адам денсаулыына серін зерттейді жне алынан ылыми мліметтер негізінде жмысшыларды денсаулыын сатау, ксіптік ауруларды алдын алу, сонымен бірге, жмысшыларды ксіптік емес ауруларыны ршуі мен оларды асынуыны алдын алу масатында ебек жадайын жасарту жнінде шаралар дайындайды.

ндірістік орта деп, адамны ндірістегі ебек рекеттері жзеге асырылатын ортаны тсінеді. Адама ндірістік орта ндірістік рдіс факторлары, табии-климатты (ышам климатты) факторлар, сонымен атар, ебекті жалпы санитарлы жадайларымен байланысты (рационалды емес жне жеткіліксіз жарытандыру, анааттанарлысыз трмысты жадайлар, жоспарлау жне т.б.) факторлары арылы сер етеді.

ндірістік рдіс факторлары - бл ндірістік рдіс технологиясына, олданылатын жабдытара, ондырылара байланысты факторлар. Мысалы, антибиотиктер ндірісінде технологиялы рдіс бірнеше кезедерден трады. Басында ферментерлерде, содан кейін инокуляторларда траты температурада антибиотиктерді продуценттерін – микроскопиялы саыраулатарды, бактерияларды сіреді. Олар тзген антибиотиктер даылды (культуральная) сйыа теді, сйыты ашы сзгі-сыышта (фильтр-пресстерде) мицелий мен балласт заттардан тазартады. Содан кейін, одан антибиотикті бліп алады да р трлі еріткіштерді кмегімен немесе ион алмастыру дісімен тазартады. Алынан нім буландырып-кептіретін агрегаттарда кептіріледі, содан кейін стерильді флакондара лшеніп салынады немесе таблеткаланады.

Технологиялы рдіс ндірістік блмелерді ауасына тірі микроазаларды - антибиотик продуценттеріні (биологиялы фактор), антибиотик шаыны, антибиотиктерді экстракциялауда олданылатын заттарды булары мен газдарыны (химиялы фактор) блінуімен жреді. Жмысшыларды терісі мен арнайы киімдері даылды сйыпен (биологиялы + химиялы фактор) жне антибиотиктерді нативті ерітіндісімен (химиялы фактор) ластануы ммкін. Сонымен атар, дайынды, кептіру жне ферментация блімдерінде істейтін жмысшылар ферментерлерден жне кептіру агрегаттарынан блінетін арты жылу серіне де (физикалы фактор) шырауы ммкін.

Сонымен, мысалда келтірілгендей, ндірістік рдіс факторларыны табиаты химиялы, физикалы жне биологиялы болуы ммкін. Олар барлы ндірістерде кездеседі, біра оларды рамы ндіріс сипатына байланысты болады. Физикалы факторлара шу, ультрадыбыс, инфрадыбыс, діріл, иондаушы емес жне иондаушы электромагниттік сулелену, барометрлік ысым, ауаны температурасы, ылалдыы, ауаны озалу жылдамдыы, жылу радиациясы, жары дегейі жне басалар жатады.

Химиялы факторлар те кп, олара шикізат трінде олданылатын немесе технологиялы рдіс барысында тзілетін аралы не болмаса аыры німдер болып табылатын бейорганикалы та, органикалы та осылыстар жатады. Химиялы факторлара сондай-а химиялы синтез жолымен алынатын, жне/немесе баылануы шін химиялы талдау дістері олданылатын табиаты биологиялы заттар да (антибиотиктер, друмендер, гормондар, ферменттер, белокты заттар) жатызады. Биологиялы факторлар тобына жпалы жне паразиттік ауруларды оздырыштары (бактериялар, вирустар, микроскопиялы саыраулатар, арапайымдылар, гельминттер), микроазалар-продуценттер, микробты препараттарда болатын тірі микроазалар мен споралар кіреді.

· Табии-климатты факторлар кез-келген географиялы ендікте ашы аспан астында жмыс істеген кездегі ндірістік ортаны міндетті рамдастарыны бірі болып табылады. Микроклиматты жадайлар жабы блмелерде жергілікті жерді климатты жадайларына ана емес, сондай-а, ндірістік рдісті сипатына да байланысты болады, яни ндірістік рдіс сипатымен байланысты факторлар болып табылады. Мселен, біратар ндірістер (металлургия зауыттарыны илемдеу (жарту), домна цехтары, машина жасау зауыттарыны ю, термиялы цехтары жне басалары) ауаны жоары температурасымен жне ыздырылан ондырылардан, металдардан, пештерден (ысты цехтар) блінетін лкен жылу сулеленумен ерекшеленеді..

Керісінше, кеме жасауда, сыра айнату зауыттарында, тоазытыш жайларында (суы цехтар) ауа температурасы тек ыста ана емес, сондай-а жаз мезгілінде де тмен, тіпті нлден тмен болуы да ммкін.

Ебек іс рекеттерін орындай отырып, жмысшылар тек ндірістік орта факторларыны серіне ана емес, сонымен бірге орындалатын жмысты сипатына, затыы мен арындылыына, оны йымдастырылыуына байланысты ебек рдісі факторларыны серіне де шырайды. Ебек рдісіні факторларына жататындар:

· статикалы жне динамикалы шамадан арты жктемелер (ауыр заттарды ктеру жне тасу, мжбрлі дене алпы, жкті ктеріп труда, статикалы кш салу, кеістікте озалу жне т.б.);

· жйкелік-психикалы жктемелер: интеллектуалды (ой жмысындаы зорлануы), сенсорлы (анализаторларды зорлануы), эмоционалды;

· ебекті бір сарындылыы;

· гиподинамия;

· жекелеген мшелер мен жйелерді (дыбыс байламдарыны, ан айналу, тыныс алу жйелеріні жне т.б.) зорлануы;

· физиологиялыа сай емес кн тртібі (жмыс кніні заруы, зілістерді ысартылуы немесе болмауы, тн мезгілінде ауысымдармен жмысты ретсіз ауысуы).

Осы факторларды серімен ебек рекетіні ауырлыы мен кауіртілігі аныталады. Ебек ауырлыы басым тірек-имыл аппаратына жне азаны іс рекетін амтамасыз ететін функционалды жйелерге (жрек-тамыр, тыныс алу жне баса) тсетін жктемелерді крсетеді. Ебек кауіртілігі негізінен орталы жйке жйесіне, сезім мшелеріне, жмысшыны эмоционалды сферасына тсетін жктемемен сипатталады.

ндірістік орта мен ебек рдісіні факторларын біріктіріп ндірістік факторлар немесе ебек жадайлары деп атайды. ндірістік факторларды зиянды жне ауіпті факторлара бледі. Жмысшыны денсаулыына олайсыз сері ебекке абілеттілікті тмендеуімен, ксіптік аурулар мен улануларды дамуымен, жй патологияларды дамуы жне кшеюіні жиіленуімен, азаны арсы тру абілетіні тмендеуімен, рпатарыны денсаулыыны бзылуымен білінетін факторларды зиянды факторлар деп айтады. ауіпті факторлар деп, денсаулыты жедел бзылуын, тіпті, адамны лімін де туызуы ммкін, зиянды факторларды атайды.

Барлы зиянды факторларды, басаша айтанда, ксіптік зияндылытар деп айтады, ал оларды адам азасына тек сол факторларды серімен немесе оларды басым сер етуі нтижесінде пайда болатын ауруларды - ксіптік аурулар деп атайды. Бл кезде ксіптік ауруларды екі тобын ажыратады. Бірінші топа, сол аурулара тн белгілерді дамуындаы басты немесе жетекші рл тек бір ана ндірістік фактора тиесілі болатын аурулар жатады. Мндай ксіптік аурулара мысалы, діріл ауруын, силикозды, сынапты улануды жатызуа болады. Мысалы, силикоз тек бос кйіндегі кремний ос тотыы бар шамен тыныс аланда, сынаптан улану – тек сынап осылыстары сер еткенде ана дамиды. Екінші топа р трлі факторларды серінен пайда болатын, біра, наты жадайларда ауруды дамуында ндірістік ортаны белгілі бір факторымен себептік байланысы длелденген, аурулар жатады. Мндай аурулара мата шаымен байланысы болан жмысшыларда дамыан ксіптік бронх демікпесін, туберкулезбен ауратын жануарлармен жмыс істеген мал дрігерлеріні ксіптік туберкулезін жне де басаларды жатызуа болады.

Барлы ксіптік ауруларды этиологиялы белгілері бойынша келесі топтара бледі:

1. Химиялы факторларды серінен болатын аурулар: жедел жне созылмалы уланулар, атерлі ісіктер, аллергоздар, тері заымдалулары.

2. Физикалы факторларды серінен болатын аурулар: шу жне діріл аурулары, жедел жне созылмалы суле ауруы, катаракта, денені атты ызуы мен атты салындауы жне басалары.

3. нерксіптік аэрозольдерді серінен пайда болатын аурулар: ша бронхиттері, пневмокониоздар, жоары тыныс жолдарыны аурулары жне басалар.

4. Ебек рдісі факторларыны серінен туатын аурулар: имыл йлесімі бзылатын невроздар, моно- жне полинейропатиялар, радикулиттер, бурситтер, ая кк тамырларыны варикозды кееюлері, кшейе тсетін алыстан крмеушілік, ларингиттер жне басалары.

5. Биологиялы факторларды серінен пайда болатын аурулар: р трлі инфекциялар мен паразиттік инвазиялар, саыраулатар тудыратын заымданулар жне басалар.

Пайда болу уаытына байланысты ксіптік аурулар мен уланулар жедел жне созылмалы болуы ммкін.

ндірістік факторларды те лкен концентрацияларында немесе дегейлерінде бір рет сер еткеннен кейін немесе бір ауысым ішінде бірнеше мрте сер еткеннен кейін дамитын аурулар жедел ксіптік аурулар деп аталады. Жедел ксіби аурулар, мысалы, андай да бір нерксіптік удан улану, адам денсаулыыны ауыр бзылуларына жне жиі лім жадайларына алып келуі ммкін. Созылмалы ксіптік аурулар зиянды факторды жедел серіні салдарын тудыратын концентрациялары мен дегейлерінен едуір аз, біра рсат етілгенінен жоары концентрациялар мен дегейлерінде кп рет за сер етуі кезінде дамиды.

ндірістік факторлар тек ксіптік аурулар дамуыны себебі болып ана оймайды, сондай-а, ке таралан, кп этиологиялы аурулар болып табылатын, гипертония ауру, жректі ишемия ауруы, невроздар, баспа, мойын-иы жне бел-сегізкз радикулиттері жне басалар сияты ксіппен байланысты аурулар деп аталатын ауруларды пайда болуына немесе дамуына себепші болуы ммкін.

Мндай аурулармен аурушанды олайсыз ебек жадайларында жоарылайды жне зиянды заттармен байланысы жо ксіптік топтардаы аурушандыынан асып тседі. Мселен, орасын ндірісінде жмыс істейтіндерде артериалды гипертензия, атеросклерозды згерістер жиі кездеседі, осыан байланысты пайда болатын ебекке жарамсызды жадайларыны жиілігі мен затыы жоары болып келеді. Берілген жадайда орасына тн спецификалы синдромдар дамымайды, біра ксіптік емес ауруларды пайда болуына, аымы мен аырына аны сері крінеді.

олайсыз ндірістік факторлар брыннан бар ауруларды аымын ауырлатуы ммкін. Мысалы, поллинозбен ауыратын адамда мата шаымен, баса да сімдік тектес аллергендермен, тітіркендіргіш серлі заттармен байланыста болып жмыс істегенде, ауруды маусымды озу кезедері жиілейді жне зарады, жиі бронх демікпесіне ауысатын бронхоспастикалы былыстар осылады.

Зиянды факторларды серіне бала жаста жне жасты кезеде, сонымен атар, йел адамдарда, сіресе жктілік жне бала емізу кезеіндерінде, сезімталдыы жоары болады. Ксіптік зияндылытар детте адамны зі олдан жасаан факторлар болып табылады, жне оларды кбіне азада орануды адекватты бейімделу механизмдері жеткілікті млшерде алыптаспаан. Оларды кейбіреулерінен (мысалы, иондаушы сулеленулерден) туындаан ауіп туралы дабыл аатын рецепторлар немесе мшелер жо. олайсыз сер тек фактормен атынаста болан стте ана емес, сондай-а, онымен атынасты тотатаннан кейін за уаыт ткеннен сон немесе осы адамны рпатарында байалуы ммкін (за уаыттан кейінгі салдарлар). Кптеген ндірістік факторлар канцерогенді, мутагенді жне эмбриотропты эффектілер туызуы ммкін.

Жмысшыларды денсаулыын сатау жне ныайту, ксіптік жне ксіппен байланысты ауруларды пайда болуын болдырмау, ксіптік емес ауруларды аымыны ауырлауыны жне за уаыттан кейінпайда болатынсалдарлары дамуыны алдын алу шін, ауіпсіз ебек жадайларын жасау ажет. Олар, жмыс істеушілерге зиянды жне ауіпті ндірістік факторларды сері болмаан жадайда немесе оларды дегейі гигиеналы нормативтерден аспаанда ана, ауіпсіз болып табылады.

Ебек жадайыны гигиеналы нормативтері деп, аптасына 40 сааттан аспайтын уаыт (демалыс кндерінен баса кндері) бкіл ебек тілі бойына зиянды ндірістік факторлармен кнделікті жмыс істеген кезде, жмыс рдістері барысында немесе кзіргі жне келешектегі рпатарда ол факторларды серінен за уаыт ткеннен кейінгі мірінде, азіргі кездегі зерттеу дістерімен аныталатын аурулар немесе денсаулы жадайында ауытулар тудырмайтын, зиянды ндірістік факторларды дегейлерін тсінеді. Жаа зерттеу дістеріні пайда болуы денсаулы жадайындаы брыны дістермен аныталмаан ауытуларды анытауы ммкін, соан байланысты, гигиеналы норматив те згертілуі ммкін. Біра, нормативтерді саталуы сезімталдыы жоары адамдарды денсаулыын сатауа толы кепілдік бере алмайды.

ндірістерде байалатын жмыс жадайлары ндірістік орта факторларыны зияндылы жне ауіптілік крсеткіштері бойынша жне ебек рдісіні ауырлыы мен ауырттылыы бойынша 4 класса блінеді.

олайлы ебек жадайлары (1 класс) – жмыс істеушілерді денсаулыы саталатын жне ебекке абілеттілігі жоары дегейде саталуына алы шарттары бар, ебек жадайлары. ндірістік факторларды олайлы нормативтері микроклимат параметрлері мен ебек рдісіні факторлары шін орнатылан. Баса факторлар шін, ндірісте олайсыз факторлары жо немесе факторларды дегейлері халы шін ауіпсіз деп абылданан дегейлерден аспаса, ебек жадайлары шартты трде олайлы деп абылданады.

Рсат етілген ебек жадайлары (2 класс), жмыс орындары шін бекітелген гигиеналы нормативтерден аспайтын, ндірістік орта мен ебек рдістері факторларыны дегейімен сипатталады, ал азаны функционалды жадайында болатын згерістер регламенттелген демалыс уаытында немесе келесі жмыс ауысымны басында алпына келеді жне жмыс істеушілер мен оларды рпатарыны денсаулы жадайына жаын уаытта жне за уаыт ткеннен кейінгі кезенде олайсыз сер етпеуі тиіс. Рсат етілген ебек жадайларын шартты трде ауіпсіз ебек жадайларына жатызады.

Зиянды ебек жадайлары (3 класс), дегейі гигиеналы нормативтерден асатын, зиянды ндірістік факторларды болуымен сипатталады, сол себепті бл факторлар жмысшыны жне/немесе оны рпаыны азасына олайсыз сер етеді. Зиянды ебек жадайлары гигиеналы нормативтерден арты болуы жне жмысшыларды азасындаы згерістерді айынды дрежесіне байланысты трт зияндылы дрежесіне блінеді.

3 класыны 1 дрежесі (3.1) – Жмыс жадайы, азада функционалды згерістерді тудыратын жне денсаулыа заым келтіру ауіпін арттыратын, гигиеналы нормативтерден ауытиты зиянды факторларды дегейлерімен сипатталады. Бл функционалды згерістер, детте, зиянды факторлармен байланыста болуды келесі ауысымны басталауынан да заыра. уаыт згеннен кейін, алпына келеді.

3 класыны 2 дрежесі (3.2) –

- – Ебек жадайы, траты функционалды згерістерді тдыратын, кпшілік жадайларда ндіріспен байланысты аурушадыа кеп соатын (ебек абілеттілігін уаытша жоалтан аурушанды дегейіні суімен, оны ішінде, е алдымен, берілген зиянды факторларды серіне е осал мшелер мен жйелерді жадайын крсететін, аурулар дегейіні жоарылауымен білінетін), за уаыт сер еткеннен кейін (жиі 15 жне одан да арты жылдан кейін) пайда болатын ксіптік ауруларды бастапы белгілерін немесе жеіл (мамандыы бойынша жмыс абілеттілігі саталан) трлерін тудыратын, зиянды факторларды дегейлерімен сипатталады.

3 класыны 3 дрежесі (3.3) – Ебек жадайы, ебек іс рекеті кезенінде, детте, ауырлыы жеіл жне орташа дрежедегі (мамандыы бойынша ебекке абілеттілігін жоалтып) ксіптік аурулар дамуына, сонымен бірге, ндіріспен байланысты созылмалы патологияны жне оан оса, ебекке абілеттілігін уаытша жоалтуымен сипатталатын аурушады дегейіні жоарылауына кеп соатын, зиянды факторларды дегейлерімен сипатталады;

3 класыны 4 дрежесі (3.4) - Ебек жадайы ксіптік ауруларды ауыр трлеріні (ебекке абілеттілігі жалпы жоалан) пайда болуы ммкіншілігімен, созылмалы аурулар саныны едуір суімен жне ебекке абілеттілігін уаытша жоалтан аурушады дегейіні жоары болуымен сипатталады.

ауіпті (экстремальды) ебек жадайы (4 класс) жмыс ауысымы бойына (немесе оны бір блігінде) сер етуі міріне ауіп тудыратын, жедел ксіптік заымданулар, оны ішінде ауыр трлері, дамуыны ауіпін жоарылататын, ндірістік факторларды дегейлерімен сипатталады.

Жоарды келтірілген жіктелуінде класстарыны тек жалпы сипаттамасы крсетілген. Бдан баса, факторларды барлы трлері - химиялы, физикалы, биологиялы – бойынша натыландырылан сапалы жне санды сипаттамалары бар.

ндірістік орта факторларыны зияндылы жне ауіптілік крсеткіштері, ебек рдісіні ауырлыы жне ауырттылыы бойынша ебек жадайына баа беруді гигиеналы критерийлері мен ебек жадайын жіктелуі, ебек гигиенасы мен ксіптік патологияда кптеген ылыми-практикалы мселелерді шешу шін олданылады. Атап айтанда, оларды негізінде сауытыру шараларын жргізуді бірінші кезектілігі аныталады, жмыс орындарыны сипаттамасы жргізіледі, медициналы жне леуметтік сипаттаы мселелер: жмыс кнін ысарту, зейнеткерлікке шыу жасын тмендету, зартылан демалыс беру, емдік-алдын алу жніндегі таматану трімен амтамасыз ету, емдік-алпына келтіру шараларын жргізу, ебек жалаысын ктеру жне баса да мселелер шешіледі.

20-шы жзжылдыты 90-шы жылдарыны басында ебек гигиенасы мен ксіптік аурулар базасында жаа пн – ебек медицинасы пайда болды, ол алдын-алу жне емдеу жніндегі медицинаны біріктірілген саласы болып табылады. Бкіл дниежзілік денсаулы сата йымыны жанындаы Халыаралы ебек йымыны анытамасы бойынша, ебек медицинасыны масаты, барлы ксіп трлеріндегі жмысшыларды дене, ішкі сезімі, леуметтік саулыын ныайту жне е жоары дрежеде сатау; ебек жадайларына байланысты болатын денсаулы жадайындаы ауытуларды алдын алу; жмысшыларды, жмыс кезіндегі денсаулыына ауіпті факторлармен байланысты ауіп-атерлерден орау; жмысшыларды, оларды физиологиялы жне психологиялы абілеттіліктеріне бейімделген, ндірістік ортада орналастыру жне орау, нтижесінде, жмысты жмысшылара жне рбір жмысшыны зіні жмысына бейімдеу болып табылады.

Еуропалы елдер ауымдастыында ебек медицинасы ызметіне ксіптік патология жніндегі дрігер, психолог, психотерапевт, ебек гигиенасы маманы, нерксіп эпидемиологі, токсикология, микробиология, химия мамандары, ебек ауіпсіздігі жніндегі инженер, ебек медицинасы, ебекті йымдастыру, ауруды алдын алу жне денсаулыты сатау салаларындаы ылыми зерттеулер бойынша мамандар жне басалар кіреді. Медицинаны емдеу жне профилактикалы блімдерін мндай біріктіру жмыс істейтін адамны денсаулы жадайын басару мселелерін тиімдірек шешуге, денсаулыты сатау мен ныайтуды жаа ралдары мен дістерін дер кезінде жне жоары дегейде дайындап, практикаа енгізуге ммкіндік береді.