Ой ебегі мен дене ебегіні гигиенасы

Ебек гигиенасы зіні ерекшеліктері жне шешетін мселелелеріні зіндік мні бойынша бір-бірінен айырмашылыы бар біратар іргелі блімдерге блінеді. Олара ебек физиологиясы, нерксіптік токсикология, ебек психологиясы жатады.

Ебек физиологиясы ебек іс рекеттеріні серінен пайда болатын адам азасындаы функционалды згерістерді зерттейді, сондай-а, адам денсаулыын жне жоары дегейде жмыс абілеттілігін сатауа, ажуды алдын алуа ммкіндік беретін физиологиялы трыдан негізделген ебек рдісін олайлы ететін дістерді зерттеп дайындайды.

Ебекті барлы трлерін дене жне ой ебегіне бледі. Біріншісіне блшыет белсенділігіні басым болуы тн, ал екіншісіне –ой жмысы мен шыармашылы іс рекет тн . Белсенділікті трлеріне жне айындылыына байланысты келесі ебек трлерін ажыратады.

Едуір блшыет белсенділігін ажет ететін ебек трлері. Бл жмыстар, ебекті механикаландырмаан кезде олданылады, энергия шыыны жоары, – тулігіне 17-25 МДж (4000-6000ккал) жне одан да арты болуымен сипатталады. Ебекті німділігі аз, дене жмысына кп кш салуды ажет етеді. Дене ебегі кезінде жмыс режимі олайлы болан жадайда жмыс уаытыны 50% дейінгі блігі демалуа берілуі тиіс.

Ебекті топты трлері, конвейер. Конвейерде жмыс істеген кезде, блшектер бір жмысшыдан келесісіне конвейерді жылжымалы таспасы арылы автоматты трде беріледі. Бл ебек тріне, берілген ыратылы, арындылы жне жмыс трлерін орындауды ата кезектілігі тн. Жмыс операцияларын орындау арасындаы уаыты аз, біркелкі жмыстарды істеу, мндай жмысты те бірсарынды етеді, уаытынан брын шаршатады жне жйкені тез лсіретеді. Жмыс операцияларын орындау шін жмсалатын дене кші жеіл (мысалы, сааттарды, микросхемаларды жинау) немесе біршама ауыр (конвейерде автокліктерді жинау) болуы ммкін. Жмысшылара, за уаыт тру немесе отыру сияты белгілі бір дене алпында болуы да сер етеді, бл статикалы ажуды кшейтеді.

Механикаландырылан ебек трлері. Блшыетке тсетін жктемені азаюы, станоктарды, механизмдерді, рал-саймандарды басару кезінде дл жне тез имылдар жасауды амтамасыз ететін ая-олды шеткі бліктеріні майда еттерін жмыса атыстыру механикаландырылан ебек трлеріні ерекшелігі болып табылады. Энергия шыыны тулігіне 12,5-17 МДж (3000-4000ккал) райды. Бл ебек трі арнайы білімді жне имыл-озалыс дадыларын ажет етеді. Механикаландырылан ебек трлеріне, мысалы, токарьді, фрезерлеушіні, слесарьді жмысы жатады. Орындалатын рекеттерді біркелкі жне абылданатын апараттарды клеміні аз болуы себебінен, механикаландырылан жмыс кезіндегі ебекті бірсарындылыы, ебек рдісіні басым факторы болып табылады.

Жартылай автоматтандырылан ндіріспен байланысты ебек трі. Жартылай автоматты ндіріс кезінде адам жмыс істейтін заттарды тікелей деу рдісіне атыспайды, оны міндеті, материалды немесе блшекті беру, механизмді іске осу жне т.с.с. станоктарда жмыс істеу жніндегі арапайым жмыс трлерін орындаумен шектеледі. Ебекті бл тріні ерекшелігі – оны бір сарындылыы, жмысты ыраы мен арыныны жоары болуы, шыармашылы (творчестволы) бастамасыны болмауы. Ебекті бл тріне тегістеушілерді, алыпа салушыларды, тігінші мотористтерді ебегі мысал бола алады.

Егер ебек рдісі едуір немесе толыымен автоматтандырылан болса, онда адам, автоматтар мен станоктарды зіліссіз адаалау жне аауларын дер кезінде жою жолымен, оларды здіксіз жмыс істеуін амтамасыз етуі тиіс.Бл жмыс адамны аыл ойыны жне сенсорлы кш салуын ажет етеді. Адам азасы немі «оперативті кту» жадайында болады, жмысты бір сарындылыы ажуды дамуын жылдамдатады (станокшыларды, тоымашыларды жне басаларды ебегі).

ндірістік рдістер мен механизмдерді басарумен байланысты ебек трлері. Ебекті бл трлерінде адам басару жйесіне ажетті оперативті буын ретінде осылады – рдіс аншалыты автоматталан болса, оны атысы соншалыты кп болады. ндірістік рдісті басаруды негізгі екі трін ажыратады: бір жадайларда басару пульттері жиі адамны белсенді рекетін ажет етеді, ал баса жадайларда - сирек ажет етеді. Бірінші жадайда жмысшыны зіліссіз назар салуы кптеген озалыстар кезінде немесе сйлеу актілерінде бседейді, ал екіншісінде жмысшы рекет етуге дайын жадайда трады, ал оны реакциялары аз болады.

Интелектуалды ебек трлері (Ой ебегіні трлері). Бл ебек трі материалды ндіріс саласына жататын (растырыштар, инженерлер, техниктер, диспетчерлер, операторлар жне т.б.), сондай а оан жатпайтын (дрігерлер, малімдер, жазушылар, ртістер, суретшілер жне т.с.с.) маманды трлерінен трады. Ой ебегі детте есте сатауды, зейін оюды жмылдыра отырып лкен клемдегі р трлі апараттарды деу ажеттілігімен, стресс жадайларыны едуір жиілігімен сипатталады. Блшыетке тсетін жктеме онша кп емес – энергия шыыны тулігіне 10-11,7 МДж (2400-2000 ккал). Ебекті бл тріне гипокинезия тн, ол ой ебегімен айналысатын адамдарда жрек-тамыр патологиясын алыптастыратын жадайларды бірі болып табылады.

Ой ебегіні трлері операторлы, басарушылы, шыармашылы, медицина ызметкерлеріні, оытушыларды, оушылар мен студенттерді ебегіне блінеді.

Операторлы ебек жоары жауапкершілікпен жне шамадан арты жйкелік-эмоционалды кш салумен ерекшеленеді, мысалы телефонда жмыс істеушілерді ебегі.

Басарушылы ебек апараттарды клеміні шамадан арты кбеюімен, оны деу шін уаыт тапшылыыны суімен, абылдаан шешіміне з басыны жоары жауапкершілігімен, жиі - жиі шиеленіс тудыратын жадайларыны болып труымен сипатталады.

Шыармашылы ебек (ылыми жмысшылар, жазушылар, композиторлар, ртістер, суретшілер, сулетшілер, конструкторлар) – бл едуір есте сатауды, зейін оюды, кш салуды ажет ететін, жйкелік-эмоционалды зорлану дрежесін жоарлататын е крделі ебек трі.

Оытушылар мен медицина ызметкерлеріні ебегі адамдармен немі арым-атынаста болумен, жоары жауапкершілікпен, дрыс шешім абылдау шін уаыт жне апарат жеткіліксіздігімен сипатталады, блар жоары дрежеде жйкелік-эмоционалды зорлануа кеп соады.

Оушылар мен студенттерді ебегінегізгі психикалы ызметтерді (есте сатау, зейін ою, абылдау, кйзеліс жадайларыны болуымен) зорлануымен сипатталады.

Сонымен, кез-келген ебек іс рекеттерін орындау, айындылы дрежесі р трлі дене жмысы (блшы ет) жне жйке жйесіне тсетін жктемелеріні сер етуімен байланысты болады.

Дене жмысыны екі трін ажыратады: динамикалы жне статикалы. Статикалы жмыс кезінде блшыет кші жмыс кезіндегі дене алпын сатауа жне ебек ралдары мен заттарын озалтпай бекітіп стап труа баытталады. Бірінші жадайда блшыеттерді тоникалы жиырылуымен, екіншісінде – оларды зындыы згермей, тетаникалы жиырылуымен амтамасыз етіледі.

Динамикалы жмыс – жкті тасуа, жне де адамны з денесін немесе оны бліктерін кеістікте озалуына келетін блшы еттерді жиырылу рдісі. Динамикалы дене жмысын жергілікті, айматы жне жалпы (глобальды) деп бледі. Жергілікті блшыет жмысын орындау шін, адам денесіндегі блшыеттерді - кем блігі (кбінесе екі олды блшыеттері) атысады, айматыта- - ден - ге дейінгі блігі, (кпшілік кеуде еттері мен екі олды еттеріні атысуымен, сонымен атар, лкен жктерді тасымай жру), жалпы блшыет жмысында -- арты блігі атысады (тла блшыеттеріні жне екі ол бір ая, немесе екі ая бір ол,немесе екі ая екі ол еттеріні атысуымен). Статикалы жмыс, динамикалы жмыса араанда, тез ажытады, себебі блшыеттерге кш тсуі демалыссыз, зіліссіз жреді. Оны стіне, жмыс істеп жатан блшыеттердегі ан айналымыны иындауына байланысты, оларды энергиямен амтамасыз етілуі, кп млшерде ст ышылыны жиналуымен жретін анаэробты рдістер есебінен іске асады.

арынды блшыет жмысы рдісінде пайдаланылатын оттегіні млшері едуір седі. Егер адам тынышты кйінде минутына 150-300 мл оттегін ажет ететін болса, онда ауыр дене ебегі кезінде оны ажеттілігі 10-15 есе кп болады. арынды блшыет жмысы кезінде тынышты кйіндегі дегейімен салыстыранда, азаны энергия шыыны да 10-15 есе седі. Блшыет жмысы, айналымдаы анны млшерін кбейтеді, соан сйкес гемодинамикалы крсеткіштерге жне жрек – ан тамырлары жмысыны крсеткіштеріне сер етеді. Жректі минутты клемі 3-5 л-ден 20-40 литрге дейін артады. Минутты клемні кбеюі жректі соуы клеміні суі есебінен де, жректі жиырылу саныны есебінен де жреді. Жрек жиырылу жиілігі минутына 140-180 дейін жетуі ммкін. Максимальды артериялы ан ысымы сн.б.б. 180-200 мм. дейін седі.жетеді, бл кезде минимальды ысымы аз ана седі, соны есебінен пульстік ысымны жоарылауы амтамасыз етіледі.

Дене ебегіні арындылыы суіне арай газ алмасу да жоарылайды. Тынышты кйінде кпеде ауа алмасу клемі минутына 5-8л райтын болса, жмыс кезінде тыныс алу тередігі мен жиілігіні суі есебінен минутына 50л дейін жне одан да арты кбейеді. анда эритроциттерді саны кбейеді жне гемоглобин млшері седі, нейтрофилдер саныны крт кбеюі есебінен миогендік лейкоцитоз дамиды. Жеіл жне ауырлыы орташа жмыс кезінде глюкозаны млшері біршама тмендейді, ал ауыр жмыс кезінде оны тмендеуі айыныра болады. Ауыр жмыс кезінде анда ст ышылыны жиналуы атар жреді, ал жеіл жне ауырлыы орташа жмыс кезінде ол тотыып лгереді де, дегейіні жоарлауы байалмайды. Адреналинні, норадреналинні, глюкокортикоидтарды млшері жоарлайды, ол азаны энергиялы ресурстарын жмылдыруа ыпал етеді. за уаыт істелетін блшыет жмысы симпатикалы-адреналды жне гипофиздік-бйрексті безі жйелеріні белсенділігі, инсулинні дегейі тмендеуіне кеп соады. Инсулин млшеріні тмендеуі азаны майларын энергиялы материал ретінде пайдалануа жмылдырады.

Дене жмысын орындау адамны дене ызуын 0,4-0,6º жоарлауына, ал те ауыр блшыет жмысы кезінде 38º дейін, кейде 39º дейін жетуі ммкін.

Егер дене температурасыны аз ктерілуі зат алмасуын ынталандыратын олайлы фактоор болса,онда температураны едуір жоарлауы теріс сер етеді.

Жеіл дене жмысын орындау кезіндегі физиологиялы згерістерді арындылыы ауыр жмыс кезіндегідей айын болмайды. Біра оан, сондай-а, жмыс істеу кезіндегі дене алпыны сипаты, эмоционалды зорлану дегейі серін тигізеді. Мысалы, жергілікті блшыет атысуымен істелетін жмыстарды орындау кезінде (мысалы, сааттар жинауда) энергия шыыны мен жрек - ан тамыр жйесі жмысыны крсеткіштеріндегі згерістер кп болмайды. Егер бл жмыстарды отырып атарса, онда тамыр соуы жиілігіні, пульстік ысымыны жне жректі минутты клеміні тіпті тмендеуі ммкін.

Ой жмысы кезінде жктеме, бірінші кезекте, орталы жйке жйесіні функционалды жадайына сер етеді, себебі ой жмысымен айналысатын ызметкерлерде бас миы тек реттеуші ана емес, сонымен атар ой жмысы атарушы мше болып табылады. арынды ой жмысы кезінде бас миына энергия ажеттілігі жоарлайды. Туліктік энергия шыыны детте 10,5-12,5 МДж райды. Энергия шыыны, ой жмысыны трімен аныталатын, жйкелік-эмоционалды зорлану дрежесіне байланысты болады. Мысалы, кпшілікке дріс оыан кездегі энергия шыыныны кбеюі 94% жоарласа, отырып дауыстап оыын кезде тек 48% жоарлайды. Бас миыны оттегін пайдалануы жоарлайды, ол массасы дл сондай аа блшыеттеріні оттегін пайдалануына араанда, 5-6 есе кп болады. Миды анмен амтамасыз етілуі кшейеді. Жмысты басында абылдау, есте сатау, зейін ою кшейеді, ксіптік ебекке абілеттілігі жоарлайды. за уаытты ой жктемесінде барлы осы ызметтерді атаруы нашарлайды.

Ой жмысында, айтарлытай жйкелік-эмоционалды жктеме болмайды, мысалы, кітап оу, дене ебегіндегі сияты жрек-ан тамыр жйесі мен сырты тыныс алу жаынан згерістер туызбайды. Сонымен бірге, ой ебегіні кп трлерінде атар жретін, жиі стресс дрежесінде болатын, жйкелік-эмоционалды зорлану осы жйелерге едуір сер етеді. Мысалы, уежай диспетчерлері, шыштар, хирургия саласындаы дрігерлер крделі мселелерді шешу кезінде, оларды жрегіні жиырылу жиілігі минутына 160-180 дейін суі ммкін, артериалды ан ысымы крт жоарлауы жне жрек ыспасы былыстары да байалуы ммкін. кпеде ауа алмасуы жне оттегін ттынуы артады, дене ызуы жоарлайды.

Жйкелік-эмоционалды зорлануы атар жретін ой жмысы кезінде, симпатикалы-адреналды жне гипаталамус-гипофиз-бйрексті безі жйелеріні белсенділігі жоарлайды. Мндай жадайда, ой жмысыны кпшілік трлеріне тн гиподинамия жне арты дене массасы, гипертония ауруы, атеросклероз, жректі ишемия ауруы, асазан-ішек жолыны абынуы жне ойы жара аурулары дамуыны ауіп-атер факторына айналады.

Кез келген ебек тріні тиімділігі жктеме дрежесіне жне жмыса абілеттілікке байланысты. Жмыса абілеттілік деп максимальды арынды кш салу кезінде, белгілі бір уаыт аралыында орындалатын, жмысты санымен жне сапасымен сипатталатын, адамны функционалды ммкіншіліктеріні дегейі. Жмыс кні бойына ебекке абілеттілік згеріп отырады. Оны бірнеше кезедерін ажыратады:

1. Жмыса тселу немесе жмыса абілеттілікті су кезеі – ебекке абілеттілік дегейі, бастапаа араанда, біртіндеп жоарлайды. Ол бірнеше минуттардан 1,5 саата дейін созылады, ой ебегінде заыра болуы ммкін – 2-2,5 саата дейін.

2. Траты жоары жмыс абілеттілік кезеі, бл кезеіне физиологиялы ызметін атаруыны тратылыы жне жоары жмыс тиімділігі тн. Жмыс ауырлыы мен ауіртілігіне, ндірістік ортасыны жадайларына байланысты, оны затыы 2-2,5 саатты райды.

3. Жмыса абілеттілікті тмендеу немесе ажуды даму кезеі.

ажу – бл шаршау сезімі, жмысты санды жне сапалы крсеткіштеріні нашарлауымен білінетін, жмыса абілеттілікті уаытша тмендеуі тн жадай. ажу демаланнан кейін алпына келетін жне оранысты тежелу тріндегі азаны ораныс реакциясы болып саналатын физиологиялы рдіс (ІХ блімні 6 тарауын ара). ажу дамыан кезде жне оны басуа ммкіншілік болмаан жадайда патологиялы рдіс трінде бааланатын зорыу дамиды.

Жмыса абілеттілік динамикасы тскі зілістен кейін де айталанады, біра оны кезедеріні затыы аз болады.

ажу дрежесі мен оны даму жылдамдыы жмыс трлеріні ауырлыы мен ауірттілік дрежесімен, сонымен атар ндіріс ортасыны зиянды факторларыны серімен байланысты болады.(ХІ блімні 1.1 тарауын ара).

Жмысты ауырлыы мен ауірттілігін баалау шін эргометриялы (орындалан жмысты млшерін лшейтін) жне физиологиялы критерийлер олданылады. Динамикалы дене жмысыны жктемесі жне олмен жылжытатын, ктеретін жкті массасы, стереотипті жмыс озалыстары, статикалы жктеме, жмыс кезіндегі дене алпы, тланы екеюі, кеістікте орын ауыстыруы ебек ауырлыыны эргометриялы крсеткіштері болып табылады. Ебек ауірттілігіні эргометриялы крсеткіштеріне ой жмысыны жктемелері, сенсорлы, эмоционалды жктемелер, ебекті бір сарындылыы мен ебек ету режимі жатады. Физиологиялы критерийлер ретінде азаны физиологиялы реакцияларыны крсеткіштері (жректі жиырылу жиілігі, энергия шыыныны млшері, тыныс алуды минутты клемі, статикалы тзімділікті тмендеу пайызы) саналады.

Ебекті ауырлыы жне ауірттілігі крсеткіштеріні айындылыына байланысты, ауырлыы мен ауірттілігі бойынша ебек жадайы келесі класстара блінеді:

· Ауырлыы бойынша: олайлы (дене жмысыны жктемесі жеіл), рсат етілген (дене жмысыны жктемесі орташа), зиянды (ауыр) 1-ші жне 2-ші дрежелі

· ауірттілігі бойынша олайлы (ауірттілігі жеіл дрежеде ), рсат етілген (ауірттілігі орташа дрежеде), зиянды (ауірт) 1-ші жне 2-ші дрежелі

Ебек жадайыны рбір класы ебекті ауырлыы мен ауірттілігі крсеткіштеріні белгілі бір млшерімен сипатталады. Жктеме аншалыты лкен болса бл млшерлер де соншалыты кп болады. Мысалы, ер адамдар шін жеіл дене ебегінде бкіл ауысым бойына немі олмен ктеретін жне жылжытатын жкті салмаы 5 кг дейін, ал 2-ші дрежелі зиянды ебек трінде 20 кг кп болады. Жеіл дене жмысын істеу кезіндегі дене алпы еркін, ыайлы, ауыспалы, ал екінші дрежелі зиянды ебек трінде жмыс ауысымны 80% астам уаытын трып немесе 50% аса уаытын лсін-лсін ыайсыз, жне /немесе бір жерде озалмай труымен сипатталады. Осы крсеткіштерді мніне арай, наты жмысшыны ебегіні ауырлыы мен ауірттілігін анытайды.

Ебек ауырлыы мен ауірттілігін жне олара себепші болан факторларды білу, дрігерге пайда болан ауруды ксіби факторды серімен байланыстыруына, негізделген ем таайындауына, сауытыру шараларын, баса жмыс тріне ауысуын сынуына жне басаларына ммкіндік береді.

Ебек рдісі факторларымен байланысты ажуды жне ауруларды алдын алу.

Ебек рдісі факторларыны сер етуі ебекті ауырлыы мен ауірттілігін ана анытап оймай, сонымен атар, мамандыына байланысты ауруларды дамуына кеп соады. Мселен, ауыр заттарды ктеру жне тасымалдау, лкен статикалы жктеме, жмыс істеу кезінде денені мжбр жадайда болуы, жекелеген мшелер мен блшыет топтарына шамадан арты кш тсуі, жылдам арынмен орындалатын бірсарынды озалыстар, денені жекелеген бліктеріні ысылуы, байламды аппаратты созылуы, психоэмоционалды сер ету жне ебек рдісіні баса да факторлары тірек имыл аппаратыны (омыртаны, буындарды, блшыеттерді, сіірлер мен байламдарды), жрек-ан тамыр мен жйке жйелеріні, тыныс мшелеріні жне баса да мшелер мен жйелерді р трлі аурулары дамуына алып келуі ммкін.

Жмысы ауыр заттарды ктерумен немесе за уаыт аяында труа мжбр болатын ксіп трлері, табан сйектеріні сйек тініні деструкциясы салдарынан май табандыа, сонымен атар, омырта баанасыны исаюына - кифоза алып келуі ммкін. Блшыет жктемесі, сіресе жасты шаында, омырта аралы дисклерді заымдалуына жне шеміршектік жары ауруына алып келуі ммкін. Ауру сйек анкилозымен аяталады, омыртаны пішіні айтымсыз згереді. Бала жасында ауыран мешел ауруы жне жалпы блшыет лсіздігі бл кезде итермелеуші фактор болып табылады.

Ебек рдісі факторларыны ішінде жмыс істеу кезіндегі дене алпыны лкен маыз бар. Жмыс кезіндегі дене алпы – жмыс орындау кезіндегі денені, ая-олды, басты кеістікте жне бір- біріне атысты тру алпы. Денені ыайсыз мжбр алпы немесе за уаыт тік тран, екейіп тран, бгілген немесе отыран, бгіліп отыран кйі блшыеттер мен байламдара, жекелеген мшелерге шамадан арты кш тсуіне, анны іркілу былыстарына, микрожарааттанулара келуі жне р трлі патологияны дамуына ыпал етуі ммкін. Трып немесе екейіп тран жне бгілген кйінде жмыс істеу кезінде ая ол блшыеттеріне, омырталара, омырта аралы дисклерге кш тсу жоарлайды, анмен дрыс амтамасыз етілмеуі салдарынан ан айналымы нашарлайды. Соны нтижесінде омыртаны баанасыны исаюы, жиі кифоздар, мойын жне бел омырталарыны остеохондрозы, аяты кк тамырларыны варикозды кееюі, тромбофлебиттер, аяты ісінуі, жалпа табан дамиды. йел адамдарды за уаыт трып жмыс істеуі жне ауыр заттарды ктеруі жамбас астауы астындаы блшыеттер мен байлам аппараттарыны лсізденуіне жне ынап пен жатырды тмен тсуіне немесе сырта шыуына алып келуі ммкін.

Отырып жмыс істеу аз ажытады, себебі денені орнытылыы артады, ая блшыеттеріне кш тсуі тмендейді жне жрек-тамыр жйесіне тсетін жктеме азаяды. Дегенмен де, отырып жмыс істеу кезінде иы белдеуіні, мойын мен араны блшыеттеріні статикалы зорлануы, кифоз жне сколиоздар дамуы байалады. Сонымен атар жамбас уысындаы мшелерде ан іркілу былысы байалады, ан айналымы мен тыныс алу иындайды. рса уысы кк тамырларында ан іркілу жне рса уысы ішілік ысымыны жоарлауы тік ішекті абынуы жне созылмалы іш ату тріндегі бзылыстара, геморройды дамуына жне йел адамдарда етеккір келу цикліні бзылуына алып келеді.

Буындара за уаыт функционалды салма тскен кезде буын шеміршегі жарааттанады жне шеміршек пен сйек тініні дегенаративті-пролиферативті згерістерінен туындайтын ксіби буындарды пішінін згертетін остеоартроздар дамиды. Терушілерді, слесарьларды, электромонтерларды, сырлаушыларды, тас алаушыларды, ааш сталарыны, сылашыларды, кір жуатын адамдарды ол басы буындарына жне білезік буыныны маайында за жмыс істеуден кш тсуі нтижесінде ол басыны жарты ай жне айы трізді сйектерінде асептикалы некроз пайда болуына алып келуі ммкін. Жмысы 2-ші жне 3-ші табан сйектеріні басына за уаыт ысым мен салма тсумен байланысты адамдарда (балериналар, бишілер, футболшылар, сатушылар, тоымашылар жне т.б. денесін ала екейте трып жмыс істейтіндер) осы сйектеріні басында асептикалы некрозы байалады. Алаан апоневрозыны за жылдар бойына рал-саймандармен жарааттануы салдарынан Дюпюитрен контрактурасы деп аталатын патология, шынтаты немесе тізені тіреп трып жмыс істеу кезінде шынта жне тізе буындарыны бурситтері (шахтерлар, паркет тсеушілер, сызба жасаушылар жне т.б.) пайда болады.

Жмысы білек блшыеттеріне едуір тоникалы кш тсірумен жне саусатар мен ол басыны жиі айталанатын озалыстарымен (ааш сталары, сауыншылар, темір сталары, скрипкашылар, пианисттер жне т.б.) байланысты біратар ксіп трлерінде тендовагиниттер – абыну сйытарыны жиналуымен жне сіірді бойлай фибринні шгуімен жретін, сіір ынаптарыны абынуы дамиды. Майда бірдей имылдарды немі айталай беру ксіби координаторлы невроздарды даму себебі болуы ммкін, ол кезде з жмысын істеу шін азана рекет еткен кезді зінде сауса блшыеттеріні тырысуы байалады. Аятарыны (велосипед тебушілерде), тілі мен еріндеріні де (рлемелі аспаптарда ойнайтын музыканттарда) невроздары кездесуі ммкін. Локомоторлы аппараттара шамадан арты кш тсумен байланысты аурулара, сондай-а те жиі кездесетін ксіби невриттер, невралгиялар, мойын жне бел-сегізкз радикулиттері жатады.

Тыныс алу жйесіні шамадан арты зорлануы салдарыны бірі рлемелі аспаптарда ойнайтын музыканттарда, шыны рлеушілерде кездесетін кпе эмфиземасы жатады. ншілерде, оытушыларда, дріс оушыларда дыбыс аппаратында згерістер – созылмалы ларингиттер, дыбыс байламдарындаы тйіндер, фонастения жне басалар байалуы ммкін. Кзге за кш тскен кезде ксіби алыстан крмеушілік, кру астенопиясы дамиды.

Жйкелік-психикалы жктемелер, жоарыда аталандай гипертония ауруыны, жректі ишемия ауруы, мида ан айналымыны бзылуы, астеновегетативті бзылыстар, невроздар, психопатиялар, депрессия жадайлары жне кптеген баса да аурулар дамуыны ауіп - атер факторлары болып табылады.

Ебек рдісі факторлары серімен байланысты ндірістік ажу мен ауруларды алдын алу е бірінші кезекте жмыс рдістерін механикаландырудан, ол ебегін машина жмысымен ауыстырудан трады.

Жмыс істеу кезінде олайлы дене алпын тадау, дене алпын з алауынша згерте алу ммкіншілігі, жмысты отырып та, трып та істеу маызды болып табылады. Егер жмыс тек трып істелетін болса, онда отырып демалатын, ыса мерзімді зілістер йымдастырылуы тиіс. Жмыс кезіндегі дене алпыны алыптасуы, кбінде жмыс орныны йымдастырылуына, жиаздар мен жабдытарды рылысына байланысты. Мысалы, жмыс істейтін затты беті те тмен не жоары орналасса, денені ыайсыз жмыс алпын туызады. Орындыты растырылымы жмысшыны бойына жне ол жмыс істейтін станокты ерекшеліктеріне сйкес келуі тиіс. Орындыты аралыы, отырышы, шынта жне ая оятындары болуы керек, оларды негізгі параметрлері жмысшыны антропометрлік крсеткіштеріне жне орындайтын жмысына сйкестендіріп реттелінетін болуы тиіс.

Жмыс орнын жобалап келесідей зоналара блу керек: дл жне жиі имылдарды орындау шін е ыайлы зонаа, мнда жиі олданылатын басару органдары орналасуы тиіс; жеіл ол жетерлік зонаа - бл зонада жеткілікті дрежедегі дл жне жиі имылдар орындалады жне жиі олданылатын басару органдары орналасады; ол жетерлік зонаа - бл зонадаы жмыс лкен имыл амплитудасын ажет етеді, жне мнда сирек олданылатын басару механизмдерін орналастыру керек. олайлы зонада істелетін жмыс, блшыетті зорлануын жне дамып келе жатан ажуды едуір азайтады. Жмысшыларды анатомиялы-физиологиялы жне психологиялы ерекшеліктерін ескеріп, ебек рдістері мен жмыс орындарын тымды етіп йымдастыру мселелерін шешумен ебек физиологиясыны олданбалы блімі – эргономика айналысады.

ажуды болдырмауа жне жоары жмыс абілеттілігіне, сондай-а ндірістік оу рдісінде траты трде жаттыу жне машытану арылы дадылар алып ол жеткізеді. Соны нтижесінде динамикалы ндірістік стереотип (ІХ блімні 6.1 тарауынан ара) алыптасады, бл автоматты трде имылдар жасауа, оларды кп кш салмай жоары длдікпен орындауа ммкіндік береді.

ажуды жне ксібіне байланысты патологияны алдын алуда ауысым ішілік жмыс режимі мен демалу режимін дрыс йымдастыруды лкен маызы бар. детте, тскі зіліс, сонымен атар регламенттелген ыса мерзімдік зілістер енгізіледі. Регламенттелген зілістер аса ыса (5 минуттан кем) болмауы керек, себебі ебекке абілеттілігіні алпына келуіне жеткіліксіз болады. Олар за та болмауы керек, себебі динамикалы стереотип бзылады. Ебекке абілеттілікті андай болса да бір кезеінде йымдастырылан зіліс, оны осы кезені алдындаысына айта алып келеді. лкен жйке зорлануын жне зейін оюды, олды тез жне дл имылдарын ажет ететін жмыстарда жиі, біра ыса - 5-10 минутты зілістер жасау орынды деп саналады. 10-12 минутты заыра зілістер кп кш салынатын жне ірі блшыеттерді атысуымен жретін жмыс трлерін орындаанда берілуі керек. Регламенттелген зілістерден баса, жмыста таы олайлы жмыс абілеттілігін сатауа ммкіндік туызатын, жмыс операциялары мен рекеттері арасында здігінен пайда болатын микропаузалар – зілістер де болады.

Ауысым ішілік дем алу белсенді трде, яни гипокинезия жне гиподинамиямен сипатталатын жмыс кезінде дене имылына жаттыуларды (ндірістік гимнастика) кешені орындалуы керек, дене жмысыны жктемесі едуір жмыс трлерінде - пассивті демалу жасыра деп саналады. Кніне бірнеше рет 5-10 минутты физкультпаузалар жне 2-3 минут бойына физкультураминуттары жргізілуі керек, ол кезде мойын, ара, ол, аятара арналан жаттыулар, тыныс алу жаттыулары жасалынады.

ндірістік ортаны олайлы жадайлары да: ортаны зиянды факторларыны дегейі рсат етілген шамасынан аспайтын олайлы микроклиматты жадайлары жмыс абілеттілігіні жоары болуына ммкіндік туызады.