Иондаушы емес электромагниттік сулеленулер мен рістер, оларды адам азасына сері.
Иондаушы емес электромагниттік сулелену мен рістерге оптикалы жне радиожиілікті диапазонындаы электромагниттік сулеленулерді, сонымен атар шартты-статикалы электрлік жне траты магниттік рістерді жатызу абылданан.
Электромагниттік сулеленулер (ЭМС) толын зындыымен - (м), тербеліс жиілігімен - f(Гц) жне таралу жылдамдыымен -V (м/с) сипатталатын элктромагниттік толындар трінде таралады. Бос кеістікте ЭМС таралу жылдамдыы жары жылдамдыына те - С=3·108. м/с
Келтірілген параметрлер бір-бірімен келесі атынаспен байланысады:
Азаа сер ететін факторларды бл тобына:
· табии иондаушы емес электромагниттік сулеленулер мен рістер;
· статикалы электрлік рістер;
· траты магниттік рістер;
· электромагниттік сулелену мен нерксіптік жиіліктегі жне радиожиілікті диапазонындаы рістер;
· лазерлік сулелену жатады.
ндіріс жадайында адама аталан рістер мен сулеленулерді соы трт трі сер етеді.
Табии иондаушы емес сулеленулер мен рістер салыстырмалы трде жаын арада зерттеле бастады жне соы он жылдытарда жерде тіршілік пайда болуында, одан рі дамуы мен реттелуінде оларды маызды ролі длелденді. Табии электромагниттік рістерді спектрін шартты трде бірнеше рам бліктеріне блуге болады. Олар жерді траты магниттік рісі, немесе геомагнитті ріс (ГМ), жне 10-3 -нен 1012 Гц дейінгі жиілік диапазонындаы электростатикалы ріс пен айнымалы электромагниттік рістер.
Табии электромагниттік рістер, оны ішінде геомагнитті ріс азаа р трлі сер етуі ммкін. Бір жаынан, геомагниттік ауытулар экологиялы ауіп-атер факторы ретінде арастырылады – биологиялы ыратарды, миды функционалды жадайы модуляциясыны синхрондылыын бзады, клиникалы трыдан ауыр медициналы патологиялар (миокард инфарктысын, инсульттерді, жол-клік жадайлары мен апаттарын, соны ішінде уе апаттарыны) саныны суіне себеп болады. Баса жаынан, ГМ-ні кезедік емес тріні циркадты, инфрадты жне циркосептадты биологиялы ыратармен жне оларды ара атынастарымен байланысы аныталан.
Азаа тек магниттік толу (буря) ана олайсыз сер етіп оймайды, сонымен атар, адамны лсіз электромагниттік ріс жадайында за уаыт болуы факторы да, оны ішінде, жмысы экрандалан блмелер мен рылыстарда істелетін біратар ндірістерде де олайсыз сер етуі ммкін. Мндай жадайда жмыс істеушілер жиі кіл-кйіні жне денсаулыыны нашарлаанына шаымданады, бл-геомагниттік рісті серін зерттейтін гигиенаны жаа баытыны пайда болуына негіз болды. Геомагниттік рісті тмен дегейі тек экрандалан рылыстарда ана емес, сонымен атар метрополитенні жерасты рылыстарында (2-5 есе), темір-бетонды конструкциялардан салынан имараттарда (1,3-2,3 есе), тез жретін лифт кабинасында (15-19 есе), брылау ондырылары мен эксковаторларды кабиналарында, жеіл автокліктерді салонында (1,5-3 есе) жне басаларда да байалады.
Гипогеомагниттік рісті орталы жйке жйесіне (негізгі жйкелік рдістерді дисбалансы, ми тамырларыны дистониясы, жауап реакциясы уаыттыны заруы), вегетативтік жйке жйесіне (тамыр соуымен, артериалды ысымны лабильділігі, гипертензивті типті нейроциркуляторлы дистония, миокардты реполяризация рдісіні бзылуы), иммунды жйеге (Т-лимфоциттерді жалпы саныны, IgG жне IgA концентрацияларыны азаюы, IgE концентрациясы жоарылауы) сер ететіні аныталан.
лсіз геомагниттік рісті серін регламенттейтін гигиеналы сыныстар жо. Берілген жергілікті жерге тн геомагниттік ріс дегейі, адам шін олайлы болып есептеледі.
8.1 Статикалы электрлік рістер (СЭ). Бл-озалыста болмайтын электр зарядыны рісі, немесе траты тоты стационарлы элетрлік рісі. Блар электрмен, газбен тазалауда, рудаларды жне материалдарды электростатикалы жолмен бліп алуда, сырларды жне полимерлі материалдарды электростатикалы жолмен жау кезінде кеінен олданылады. Сондай-а диэлектрлік материалдарды жасау деу, тасымалдау кезінде німні электрленуінен электростатикалы зарядтар мен рістер пайда болатын біратар ндірістер мен технологиялы рдістері (тоыма, ааш дейтін, целлюлозді-ааз, химия нерксіптері жне басалары) бар.
Статикалы электрлік рісті негізгі физикалы параметрлеріне рісті кернеулігі жне жеке нктелерді потенциалдары жатады. СЭ нктелік заряда сер ететін кшті заряд шамасына атынасымен аныталады жне вольтті метрге атынасымен лшенеді (В/м). Статикалы электрлік рісті энергиялы сипаттамасы ріс нктелеріні потенциалымен аныталады.
СЭ сер ету жадайдаы жмыс істеушілерді денсаулыында аныталатын згерістер, детте функционалды сипатта болады жне астеноневрозды синдромы мен вегетативтік-тамыр дистониясы шеберінде болады. Объективті крінісінде зіне тн кріністері жо, айындылыы онша емес, функционалды ауытулар білінеді. Жмыс орындарындаы статикалы электрлік рісті кернеулілігіні шектік рсат етілген мндері жмыс кні бойына сер ету уаытына байланысты орнатылады. Жмыс орындарындаы электростатикалы рісті шектік рсат етілген кернеулігі (Еngy ) 1 саата дейінгі уаытта сер еткенде 60кВ/м арты болмауы тиіс, ал одан да заыра жмыс істеген кезде келесі рнек (формула)бойынша аныталады:
мндаы t – 1-ден 9-а дейінгі саатпен берілген уаыт.
8.2 Траты магниттік рістер. Жмыс орындарындаы траты магниттік рісті кздеріне траты магниттер, электрлік магниттер, траты токты кшті ток жйелері (траты токты берілу желісі, электрлік- магниттік ванналар жне т.б.) жатады.
Траты магниттер мен электрлік магниттер аспап жасауда, ктергіш крандарды магнитті шайбаларында, магниттік сепараторларда, суды магнитпен деуге арналан рылыларда, магниттік гидрадинамикалы генераторларда (МГД), ядролы магниттік резонанс (ЯМР) жне электронды парамагниттік резонанс рылыларында, сондай-а физиотерапия практикасында ке олданылады.
Траты магниттік рісті сипаттайтын негізгі физикалы параметрлері ріс кернеулігі (Н), магнит аыны (Ф) жне магнит индукциясы (В) болып табылады. Магниттік ріс кернеулігіні СИ жйесіндегі лшем бірлігі амперді метрге атынасы (А/м), магниттік аынны бірлігі– Вебер (Вб), магниттік аын тыыздыыны (магниттік индукция ) бірлігі – тесла (Тл) болып табылады.
ТМ 2 Тл дейінгі дегейлері азаа айтарлытай сер крсетпейді. Сонымен атар, ТМ кздерімен жмыс істейтіндерді денсаулы жадайындаы згерістер болатыны аныталан. Бл кріністер жиі вегетодистония, астеновегетативті жне шеткі вазовегетативті синдромдар немесе оларды атар жретін трінде байалады. ан рамындаы эритроциттер саны мен гемоглобин млшеріні тмендеу жаына беталуы, орташа дрежеде лимфо- жне лейкоцитоз болуы ммкін.
Жмыс орындарындаы ТМ кернеулігі 8 кА/м (10мТл) аспауы тиіс. (1991 ж.) иондаушы емес сулеленулер жніндегі Халыаралы комитет сынан траты магниттік рісті рсат етілген дегейлері жмыс істейтін адамдар, денеге сер ететін жері жне жмыс уаыты бойынша дифференциаланан. Ксібі тікелей траты магниттік ріспен байланысты мамандар шін – толы жмыс кнінде (8 саат) сер еткенде 0,2 Тл; денеге ыса уаыт сер еткен кезінде - 2 Тл; олдара ыса уаытты сер еткен кезінде - 5 Тл. Халы шін траты магниттік рісті здіксіз сер ету дегейі - 0,0011 Тл аспауы керек.
8.3 Радиожиілікті диапазонындаы электромагниттік сулеленулер. Радиожиілікті диапазонындаы электромагниттік сулеленулерге (ЭМС) жиілігі 3-тен 3·1012 Гц дейінгі (100000км-ден 0,1 мм дейінгі толын зындыы сйкес келетін) электромагниттік рістер (ЭМ) жатады. Халыаралы регламентке сйкес жиілігіне жне толын зындыына байланысты, 12 кіші диапазондара блінеді.
Электромагниттік тербелістерді е жиі кездесетін екі трін ажыратады – йлесімді жне згертілген.
йлесімді тербелістерде электрлік (Е) жне магниттік (Н) рамдастар синус немесе косинус заы бойынша згереді. згертілген тербелістер кезінде амплитудасы мен жиілігі белгілі бір за бойынша згереді.
Радиожиілікті диапазонындаы электромагниттік сулеленуді кздері халы шаруашылыыны р трлі салаларында олданылады: ашытан апараттарды беру шін (радиохабарлар, радиотелефонды байланыс, теледидар, радиолокация жне басаларда). нерксіптерде радиотолынды диапазондаы электромагниттік сулеленулер материалдарды индукциялы жне диэлектрлік ыздыру шін олданылады. ылыми зерттеулерде электромагниттік сулеленулер радиоспектроскопияда, радиоастрономияда, медицинада– физиотерапияда, сондай-а хирургтар мен онкологтар практикасында олданылады. Электрлік берілісті уе желісіні, трансформаторлы кішістанцияларды, электрралдарыны, оны ішінде трмысты ралдарды маайында электрмагниттік сулелену жанама олданылмайтын фактор ретінде тзіледі. оршаан ортада радиожиілікті электромагниттік рістерді пайда болатын негізгі кздеріне радио жне телерадиостанцияларды, радиолокациялы станцияларды антена жйелері, сондай-а ялы радиобайланыс жйелері мен электр берілістеріні уе желілері жатады.
Адам азасы радиожиілікті электрмагниттік ріс серіне аса сезімтал болып келеді. Аса сезімтал мшелер мен жйелерге ОЖЖ, кз, гонадалар, ал кейбір авторларды пікірі бойынша ан тзуші жйелер де жатады. Бл сулеленулерді биологиялы сері толын зындыына (немесе сулелену жиілігіне), тзілу режиміне (зіліссіз, импульсті) жне азаа сер ету жадайына (траты, зілісті, жалпы, жергілікті), сер ету арындылыы мен затыына байланысты болады.
Биологиялы белсендігі толын зындыы скен сайын (немесе сулелену жиілігі тмендеген сайын) азая береді. Радиотолындарды санти- жне дециметрлік диапазондары е белсенділері болып табылады. Радиожиілікті электромагниттік сулеленулер тудыратын заымданулар жедел немесе созылмалы болуы ммкін. Жедел заымданулар арынды лыы лкен, айын жылулы сері бар сулеленулер сер еткен кезде дамиды. Олар те сирек кездеседі – радиолокациялы станцияларда апаттар боланда немесе ауіпсіздік техникасы рескел бзылан кезде орын алады. Электромагниттік сулелену кздерімен жмыс істейтіндерге, детте, ЭМС микротолынды диапазонындаы кздерімен бірнеше жылдар жмыс істегеннен кейін аныталатын созылмалы ксіби заымданулар кбірек тн. Оны клиникалы кріністерінде ш негізгі синдромды ажыратады: астениялы (бас ауруы, жоары дрежеде ажыышты, ашушады, жрек тсында кезеді трде пайда болатын ауыру сезімі), астеновегетативтік (гипотония, брадикардия, гипертония тріндегі нейро-циркуляторлы дистония) жне гипоталамусты (стамалы жыпылы аритмия стамалары, арыншалы электросистолалар, кейіннен ерте пайда болатын атеросклероз, жректі ишемия аурулары, гипертония ауруы дамиды) Нормативтік жаттарда электрлік (Е) жне магниттік (Н) рістерге арналан энергетикалы экспозиция (ЭЭ), сондай-а, жмыс кніндегі энергия аыныны тыыздыы (ЭАТ) нормаланады.
Радиожиілікті диапазоныны облысында жмыс істейтін аппараттара жеке адамды компьютерлерді терминалдары бейнедисплейлері, сондай-а ялы телефондар жатады.
8.4. нерксіптік жиіліктегі электрмагниттік рістер (Ж ЭМ). Соы жылдарда жиілігі 50 Гц электрмагниттік рістер з алдында жеке диапазона блінген. Оларды негізгі кздеріне айнымалы токты ндірістік жне трмысты электржабдытарыны р трлі трлері, сондай-а аса жоары кернеулі (АЖК) электр берілісіні уе желілері мен подстанциялары жатады. нерксіптік жиіліктегі электрмагниттік рістерді гигиеналы баалау электрлік жне магниттік рістері бойынша жеке-жеке жргізіледі.
нерксіптік жиіліктегі электрмагниттік рістерді серіне ндіріс жадайында шыраан жмысшыларды денсаулы жадайында згерістер байалады. Олар негізінен азаны неврологиялы статусындаы згерістерді (бас ауруы, жоары ашушады , тез ажыышты, салырлы, йышылды), сонымен атар жрек-тамыр ызметіні бзылыстарын (тахикардия жне брадикардия, артериалы гипертензия немесе гипотония, тамыр трасыздыы, гипергидроз) жне асазан-ішек жолдарындаы згерістерді білдіретін шаымдар трінде болады. Шеткі ан рамында згерістер-орташа дрежеде тромбоцитопения, нейтрофильді лейкоцитоз, моноцитоз, ретикулопенияа бетбрыс болуы ммкін.
нерксіптік жиіліктегі электрлік рістерді ШРЕД-і толы жмыс кні шін 5 кВ/м дегейінде орнатылады, ал 10 минуттан аспайтын серіне арналан максималды ШРЕД-і 25 кВ/м райды, арындылыы 5-20 кВ/м аралыындаы рсат етілген болу уаыты келесі рнек бойынша аныталады:
мндаы Т – электрлік рісті серінде болатын рсат етілген уаыты, саатпен
Е – кВ/м берілген баыланатын зонадаы электрлік рісті сер ететін кернеулілігі.
Магниттік рістерді шектік рсат етілген дегейлері жалпы (барлы денеге) жне жергілікті (ая-ола) сер ету жадайлары шін жмысшыны болу уаытына байланысты рісті кернеулілігі (Н) немесе магнитті индукция (В) бойынша орнатылады.
8.5. Лазерлі сулелену. Лазерлер медицинада, нерксіптерде, скери жне арыш саласында жне тіпті шоу-бизнесте де олданылады.
Лазерлі сулелерді адама сері те крделі. Ол лазерлік сулеленуді параметрлеріне байланысты болады: толын зындыына, сулелену уаттылыына (энергиясына), сер етуіні затыына, импульстерді жру жиілігіне, сулеленуге шырайтын жеріні ауданына («клемдік сер»), жне сулеленетін тінні анатомо-физиологиялы ерекшеліктеріне (кз, тері) байланысты болады. Тіндер сііретін лазерлік сулеленуді энергиясы баса энергия трлеріне айналады (жылу, механикалы, фотохимиялы рдістерді энергиясына), ол біратар сер ету эффектілерін тудыруы ммкін: жылылы, соылы, жары ысымы.
Лазерлік сулелену кру мшесі шін аса ауіпті болып табылады. Кзді торлы абыы крінетін (0,38-0,7 мкм) жне жаын инфраызыл (00,75-1,4 мкм) диапазондарындаы лазерлермен заымдалуы ммкін. Лазерлік ультраклгін (0,18-0,38) жне ашы инфраызыл (1,4 мкм кп) сулелері торлы абыа жетпейді, біра кзді млдір абыын, нрлы абыын жне кз бршаын заымдауы ммкін. Лазер сулесі кзді жары сындыратын жйесімен фокусталатындытан торлы абыына фокусталып, млдір абыына араанда торлы абытаы уат тыыздыы 1000-10000 есе жоары болады. Лазерлер шыаратын ыса импульстер (0,1- 10-14 с) ораныс ызметі (кзді жму рефлексі – 0,1 с) іске осылып лгергенше кзді заымдауы ммкін.
Тері де лазер сулесіні серіне сезімталдыы аса жоары (сындарлы) мше болып табылады. Лазер сулесіні теріге сер етуі толын зындыына жне теріні пигменттену дрежесіне байланысты болады. Пигменттелген теріден сулелер нашар шаылысады, ал ашы инфраызыл аймаындаы лазерлік сулелерді тері тіндеріні 80% дейін райтын су жасы сііреді, бл кйік тудыру аупіне кеп соады.
Энергиясы тмен шашыраан сулені сер етуі (ШРЕД дегейінде жне одан да тмен) лазерлермен жмыс істейтіндерде невроз жадайына, жрек-тамыр ызметіні бзылыстарына жне т.с.с. алып келуі ммкін.
Лазерлік сулеленулерге ШРЕД орнатуды негізіне сулеленуді серіне шыраан тіндерде (кзді торлы абаы, млдір абыы, тері) минимальды (табалдырыты) заымдануын анытау аидасы ойылан. Нормаланатын параметрлеріне энергия экспозициясы Н (Дж·м2 ) жне сулеленуге шырау дрежесі Е(Вт/м2 ), сонымен атар энергиясы W (Дж) жне уаты Р(Вт) жатады.
Толындарыны ке диапазоны, лазерлік сулеленуді параметрлеріні жне тудыратын биологиялы эффектілеріні р трлілігі гигиеналы нормативтерді негіздеуді иындатады. Сондытан да нормалау математикалы моделдеу негізінде, энергияны таралу сипаты мен сулеленетін тіндерді абсорбциялы сипаттамаларын ескере отырып жргізіледі.
8.6. Иондаушы емес сулеленулерді адам азасына олайсыз серіні алдын алу.Е алдымен, алдын ала жргізілетін жне кезедік медициналы тексерулерді жргізу. Иондаушы емес сулеленулерді жеке трлеріне атысты алдын алу шараларыны зіндік ерекшеліктері бар.
Траты магниттік рісті жмысшыларды азасына жалпы сері кезінде дегейлері ШРЕД-тен асатын ндірістік зонаны учаскелеріне «ауіпті. Магниттік ріс» деген арнайы ескерту белгілері ойылуы тиіс. Сонымен бірге рационалды жмыс режимі мен демалу режимін йымдастыру жне траты магниттік ріс сер ететін жадайда болу уаытын шектеу, цех ішінде траты магниттік рісті дегейі минимальды маршруттармен жру сияты йымдастыру шараларын жргізу керек. Электронды нерксіп ксіпорындарында траты магниттік рісті ол басына сер етуі кезінде жартылай ткізгіш ралдарды жинаумен байланысты жмыстар шін тпелі технологиялы кассеталарды олданан жн. Траты магниттер ндірісінде - німні магниттік параметрлерін лшеу рдісін автоматтау, магнитті материалдарды стау шін ашытытан стауа бейімделген заттарды олдану, ол басы траты магниттік рісті сер ететін зонасына тскен кезде электромагниттік ондырыны шіретін блокадалайтын рылыларды олдану.
Жмысшылара нерксіптік жиіліктегі электромагниттік рістерді сер етуі кезінде ш ораныс аидасы олданылады: уаыт арылы орау, ара ашыты арылы орау жне жымды немесе жеке басты орайтын заттарды кмегімен орау. Блара р трлі орайтын экрандар жатады.
Радиожиілікті электромагнитті сулеленуден орану кезінде йымдастыру (ондырыларды жмыс істеу режимі; персоналды сулелену сер ететін зонада болатын орнын жне уаытын шектеу), инженерлік-техникалы (ондырыларды рационалды орналастыру, экрандау) шаралар жргізіледі, жеке басты орау ралдары (орайтын кзілдіріктер, дулыалар, орайтын киім) олданылады.
Лазерлік сулеленуден орану йымдастыру-техникалы (блмелерді жоспарлау жне ішкі бетін деу, лазерлік ондырыларды дрыс орналастыру, жмыс орнын йымдастыру, лазерлермен жмыс жргізілетін жерге кіруді шектеу) жне санитарлы-гигиеналы (жмыс орындарындаы зиянды жне ауіпті заттарды дегейіне баылау жасау, сулеленуді сер ету уаытын шектеу, орайтын заттарды пайдалану, алдын ала жргізілетін жне кезедік медициналы тексерулерден туін баылау) шаралармен іске асырылады.