Радиациялы гигиенаны пайда болуы мен дамуыны негізгі алы шарттары, оны баыттары мен міндеттері
1922 ж академик В.И. Вернадский: «Біз адамзат мірінде брын болып крмеген лы згеріске жаындап келеміз. Адам з мірін алай жасаысы келсе, солай руа ммкіндік беретін кшті ару – атом энергиясын з олына алатын уаыт алыс емес. Бл жаын жылдарда, немесе жз жылдытан кейін болуы ммкін. Біра, оны болатыны сзсіз» - деп жазан болатын.
Атом энергиясыны ашылуы В.И. Вернадскийді болжамынан 20 жыл ткеннен кейін орындалды жне дл осы уаыттан, XX асырды 40–шы жылдарынан бастап радиациялы гигиена ылым ретінде дами бастады. Атомны ядро ішілік энергиясын шыарып алу – адамны ол жеткізген лы жетістігі екені сзсіз. Ол зіні мні бойынша ылымдаы революция болып табылады. Біра, кінішке орай, атом энергиясы адамзат міріне жасампазды арылы емес, жз мыдаан адамны мірін ию арылы келді. Жапонияны Хиросимо жне Нагасаки алаларындаы трагедия бкіл лемді др сілкіндірді. азастан территориясындаы ядролы жарылыстарды айылы салдары да белгілі: Семей ядролы сына полигонындаы (СЯСП), «Капустин Яр», «Азыр» полигондарындаы жне басалардаы. Чернобыль АЭС-індегі адамдарды ырына шыратан апатты жадай, Невада ядролы полигонында болан жадай, АШ-ты, Англия-ны жне баса мемлекеттерді атом электр станцияларындаы кптеген апаттар, баылаудан шыып кеткен ядролы энергияны неге келіп соатынын жне техникалы асырда адамзат факторларыны алатын орнын наты крсетеді.
Біра, азіргі уаытта, ядролы айналулар (бір тріні баса туріне айналуы) кезінде блініп шыатын энергияны пайдаланбайтын бірде-бір сала жо деп айтуа болады. Брінен брын, атом энергиясы энергетикалы рал ретінде кеінен олданылады (АЭС, АЖЭО, атомды мзжарыштар). Сонымен бірге, халы шаруашылыыны техникалы жне баса да кптеген салаларында: металлургияда, геологияда, машина жасауда, биологияда, ауыл шаруашылыында, тама нерксібінде, теіз суларын тщыландыруда (Р Маыстау обл), біратар ауруларды емдеу жне диагнозын анытау масатында медицинада жне т.б. олданылады.
Атом нерксібіні дамуы жне адамны іс-рекетіні р трлі салаларына ИС кздерін енгізу, азаа енетін радиация серіне шырайтын адамдар саныны кбеюіне себепші болады жне оршаан ортаа антропогенді радионуклидтерді таралуына жадай жасайды.
Ядролы аруды сынау кезінде пайда болатын (реттелмейтін фактор) белсенді заттарды жерге тсіп, оршаан ортаны ластауы ерекше ауіпті болып табылады.
Крсетілген жадай, гигиена ылымы мен санитарлы практикасы алдына тиісті ндіріс орындарында жмыс істейтін адамдар шін де, жне жалпы халы шін де, ауіпсіз жадайды амтамасыз ету жнінде біратар міндеттер ойып отыр. Факторды (иондаушы сулелену) зіне тн ерекшелігі гигиенаны, радиациялы гигиена деген, жаа бліміні пайда болуына себеп болады. Бл, з алдына блек гигиена ылымыны дамуы мен алыптасуына белгілі кеестік жне ресейлік алым-гигиена мамандары В.А. Левицкий, А.А. Летавет, Ф.Г. Кротков, Л.А. Ильин, В.А. Книжников, В.Ф. Кириллов, И.П. Коренков жне басалар айрыша лес осты.
азастанны біратар ауматарында радиацияны табии кздеріні (радиациялы аномалийдерді) де, сонымен бірге, ауіптілігі біршама жоары, техногенді кздеріні де болуына байланысты, радиациялы факторды азастан халы шін ерекше маыздылылыын ескеріп, радиациялы гигиена саласында жргізіліп жатан зерттеулер лі де жаластырылуда.
Осы мселеге арналан ылыми-тжірибелік конференцияда (Семей, 1997), скери полигон СЯСП-а жаын ауматардаы халыты денсаулыына, алпына айта келмейтін заымдаулар келтірілгені баса айтылды. Бл кезде, тек сулеленуге шыраан адамдарды здері ана емес, сонымен атар, ядролы жарылыстарды тікелей салдарынан жне ата-аналары кріп -білмеген аурулардан оларды рпатары да жапа шегеді. «Невада-Семей» ядролы аруды сынауа арсы озалысыны белсенді атысушысы, Р А академигі С.Б. Балмханов, халыты сына полигоны аймаында за уаыт болуыны нтижесінде келесі салдары: мутагенді сері (ретинобластомдар, аыл–ой дамуыны артта алуы, психикалы бзылулар, зін-зі лтірушілік), тератогенді сері (кемтарлы, шала туылу), канцерогенді сері (онкологиялы аурулар – жекелеген елді-мекендерде, республика бойынша орташа мннен 2,5 есе жиі) пайда болатынын айтады.
СЯСП аймаындаы трындарды азасына тсетін доза жктемелерін баалауда, ядролы кпжылды аруды сынауларды халы денсаулыына жне оршаан ортаа тигізетін серін баалауа профессорлар К. Н. Апсаликов, Б.И. Гусев, Н.Ж. Чайжунусова жне баса да алым - гигиена мамандары здеріні едуір лестерін осты.
Р А корр-мшесі, профессор И. Я. Часников жне профессорлар В.В. Киянский, У.И. Кенесариев з зерттеулерін азастанны батысындаы ядролы жне зымыранды-ядролы «Азыр», «Капустин Яр» полигондарына жаын жерлердегі осы мселелерді зерттеуге арнады.
Жоарыда айтыландара байланысты, сондай-а, келешекте атомны энергиясын бейбітшілік масатта (келешектегі АЭС рылысы) кеінен олданатындытан, азіргі уаытта бізді елімізде халыты радиациялы ауіпсіздігі мселелеріне жне экологиялы аспектілеріне ерекше кіл аударылады.
азастан Республикасында атом энергиясын, иондаыш сулеленуді р трлі кздерін пайдалану, сондай-а, халыты радиациялы ауіпсіздігі мселелерімен Р энергетика жне минералды ресурстары Министрлігіні, атом энергиясы жніндегі Комитеті, Р лтты ядролы орталыы, Р ЯО- ядролы физика Институты, Р ДМ радиациялы медицина жне экология ылыми-зерттеу институты айналысады. Бл мекемелерде іргелік те, жне олданбалы да, ылыми физикалы-техникалы, радиобиологиялы жне экологиялы- гигиеналы зерттеулер жргізіледі.
Халыты радиациялы ауіпсіздігі саласындаы табыстара ол жеткізуге, радиациялы ауіпсіздік амтамасыз етілуіне баылау жргізетін мемлекеттік басару органдарыны жйесіндегі негізгі звеносы – мамандандырылан санитарлы баылау жйесін йымдастыру ммкіндік берді. Радиациялы ауіпсіздік нормалары мен санитарлы ережелерді саталуын баылауды Республикалы, облысты, алалы санитарлы-эпидемиологиялы баылауды радиациялы блімдері іске асырады. Олар занамалы жолмен радиациялы гигиена саласында санитарлы іс шаралар жргізеді.
Сонымен, радиациялы гигиена – бл иондаушы сулелерді адама сер ету жадайын, трлерін жне салдарын зерттейтін жне адам денсаулыын орауа баытталан шараларды зерттеп, дайындайтын ылым. Яни, радиациялы гигиена иондаушы сулеленуді, иондаыш радиация кздерімен жмыс істейтін адамдарды да, жне бкілхалытын да денсаулыына тигізетін серін зерттейді жне оларды жмыс жне трмыс жадайыны ауіпсіздігін амтамасыз ететін орану шараларыны кешенін дайындайды.
Радиациялы гигиена трт негізгі баытты амтиды:
· дозиметрлі, бл иондаушы сулелерді кздерін жне сулеленуге шырау серіні дегейлерін зерттеумен байланысты баыты;
· радиобиологиялы, бл эксперименталды да, жне эпидемиологиялы та зерттеулер кезінде ИС- ді адам денсаулыына тигізетін серіні эффектілерін жне салдарын зерттейтін баыты;
· ызметкер мен халыты сулеленуге шырауыны рсат етілген дегейлерін гигиеналы регламенттеуді теориясы мен методологиясын дайындау;
· санитарлы-йымдастырушылы, бл ИС-тен орануды практикалы шараларын дайындаумен байланысты.
Радиациялы гигиенада «радиация» (лат. radiatio – жарырау, жылтырау) сзі тек иондаушы сулеленуге байланысты айтылады. Иондаушы сулелену кздерімен жмыс істейтін адамдарды азасына жне халыа радиацияны сер ету сипатын; арындылыын, ыраын жне жолдарын анытайтын зіне тн жадайы, бл адамдар тобыны леуметтік жне биологиялы ерекшеліктері, сондай-а, зерттеу дістеріндегі жне алдын алу дістері аидаларындаы айырмашылытары, радиациялы гигиенаны екі негізгі бліміні пайда болуына себеп болды, олар:
- иондаушы сулелену кздерімен жргізілетін жмыс жадайын зерттейтін жне ызметкерді ауіпсіздігі шараларын дайындайтын – ебек гигиенасы;
- бкіл халыты радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз етуге баытталан - коммуналды радиациялы гигиена.
Жоарыда аталандардан, радиациялы гигиенаны негізгі міндеттері болып табылатындар:
1. ИС кздерімен жмыс істейтін адамдарды жмыс жадайы мен денсаулы жадайын зерттеу.
2. ИС-ті олайсыз серінен орану шараларыны жалпыа жне жеке адама арналан кешенін жасау.
3. оршаан ортаны негізгі нысандарыны (ауаны, суаттарды, топыраты, таамды азытарды) радиологиялы тазалыына баылау жргізу.
4. оршаан ортаны белсенді алдытармен ластануыны алдын алу жнінде шаралар дайындау.
Аталан міндеттерден баса, бл ылымны алдында тере зерттеулерді ажет ететін, лі де біратар мселелер тр. Бл мселелерді шешу трмыс жадайын жне оамны денсаулы дегейін жасартуа ммкіндік береді.
Мысалы, дозиметрлік баытында сулеленуді негізгі табии кздеріні де, жне жасанды кздеріні де есебінен (медициналы диагностикалы сулеленуге шырауы, техногендік кздерінен сулеленуге шырауы) халыты р трлі контингенттеріні сулеленуге шырау дегейлері туралы мліметтер алуды жеделдету ажет.
Радиобиологияда «аз дозаларды» эффектісі деп аталатын, аса маызды жне крделі мселеге басты назар аударылуы тиіс.
Сулеленуге шыраумен байланысты канцерогенді ауіп – атерді лшемін анытау, ызметкер мен халыты радиациядан орауды олайлы етуге ммкіндік берер еді.
Сырты сулелену мен ішкі сулеленуді атар заымдандыратын (сырты сулеленумен атар радионуклидтерді бір уаытта р трлі жолдармен азаа тсуі кезіндегі) эффектілерін, сондай-а ИС-ті аралас жне оршаан ортаны баса да факторларымен абаттасан серлеріні эффектілірін зерттеу крделі, біра маызды мселе болып табылады. оршаан ортаны белсенді заттармен ластануына радиациялы баылауды отайландыру жнінде крделі мселелер бар.
Ядролы энергетиканы экологиялы мселелерін шешу зекті мселе болып табылады. 1986 ж Чернобыль АЭС-де болан оиа, АЭС-а тікелей жанасып жатан жерлер де кіретін, барлы ауматарда ауіпсіз мір сру жадайларын амтамасыз ету жнінде сыныстар жасау ажет екенін крсетіп отыр.
Бл жерде экологиядаы, з алдына бір баыт болып блінген,радиациялы экология тсінігіне тотала кету керек. Радиациялы гигиенадан айырмашылыы, радиациялы экологияны негізгі міндеті оршаан ортаны радиациялы факторларыны бтіндей биосфераа жне сіресе, адам популяциясыны денсаулы крсеткіштеріне сер етуін, сондай-а, радиацияны, адамды оса есептегенде, барлы тірі азалара зиянды серін болдырмау немесе оан ммкіндік болмаса, шектеу ммкіншіліктерін зерттеу болып табылады. Яни, радиациялы гигиена мен радиациялы экологияны адама атысты міндеттері бірдей болып келеді.
азастан Республикасындаы радиациялы жадайды олайлы деп айтуа болмайды. Біратар айматардаы жоары табии радиациялы фона кптеген потенциалды ауіпті белсенді кздер осылады. Ресми мліметтер бойынша, азастан аумаындаы белсенді алдытарды жалпы млшері 200 млн.т. райды, жалпы белсенділігі - 15,5 млн.Кu. Салыстыру шін келесі млеметтерді келтіруге болады, Чернобыль АЭС-де болан апатты белсенді шыарындылары – 50-55 млн.Ku болды. Яни, бізді еліміздегі алдытар клемі Чернобыльдегіні штен біріне те, тек олар ке аумата таралан.
1997 ж Атом энергиясы жніндегі Халыаралы Агенттік - АТЭХАГ (МАГАТЭ) белсенді алдытармен байланысты іс-рекеттер бойынша басару мен есеп беруді халыаралы стандарттарын орнатуа баытталан сыныс жасады. азіргі уаытта, АТЭХАГ - ті белсенді алдытармен жне жмыс істеу уаыты біткен отынмен жмыс істеу ауіпсіздігі жнінде Конвенциясы бар, оан 42 мемлекет ол ойан, оны ішінде азастан да бар. Бізді мемлекетіміз, бл Конвенцияа 1997 ж ыркйек айында ол ойды. Бл мселеге біз оулыты тиісті тарауында толыыра тоталамыз.
Халыты радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз ету, осы саладаы санитарлы нормаларды, ережелер мен сыныстарды дайындау жне жетілдіру шін азастан Республикасыны Парламенті мен кіметі ажетті занамалы база дайындады, абылдады жне жмыс істеуде, олар:
· Р Халыты санитарлы-эпидемиологиялы саулыы туралы заы
· Р Экологиялы кодексі
· Р Атом энергиясын пайдалану туралы заы
· Р Халыты радиациялы ауіпсіздігі туралы заы
Осы задарды негізінде, Халыты радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз ету масатында олданылатын нормативтік жаттар жасалды. Оны негізгілері:
· Радиациялы ауіпсіздік нормалары (РН-99), СП 2.6.1.758-99 - Р денсаулы сатау ісі жніндегі Агенттік, 1999.
· Радиациялы ауіпсіздікті амтамасыз ету жніндегі санитарлы- гигиеналы талаптар. - Санитарлы ережелер мен нормалар - №5.01030.03; № 97. 31.01.03 ж. Р ДМ бйрыы.
· Таамды азытарды ауіпсіздігіне жне таматы ндылыына ойылатын гигиеналы талаптар. - Санитарлы ережелер мен нормалар - №4.01.071.03.; № 447; 11.06.2003 Р ДМ бйырыы.
· Сулелік диагностика кабинеттерін жобалауа, ктіп стауа, пайдалануа ойылатын санитарлы-эпидемиологиялы талаптар. - № 303, 23.05.2008 ж. КР ДМ бйырыы.
оамда «антиядролы» озарастар бар екені белгілі. Кптеген адамдарды санасында атомны адама сонша пайда келетін абілеті емес, оны атом бомбасымен, АЭС-тегі апаттармен, радиация мен суле ауруларымен байланыстыратындыымен тсіндіріледі. «Радиофобия» термині брыннан белгілі (радиацияа йтеуір бір атысы бар барлы заттан ору). Біра, бл былыс медициналы, психоэмоционалды жне леуметтік сфералара тікелей атысы бар объективті шынды трінде аралуы тиіс.
Бл, белгілі бір дрежеде радиациялы факторларды табиатына да байланысты – адамны сезім мшелеріні ішінде иондаушы сулелер туралы, оны дегейлері мен ауіптілік тудыратын млшері туралы хабар беретін аппарат жо. Оан оса, «радиофобия» трындарды радиациялы гигиена турысынан білім дегейлеріні жеткіліксіздігіне де байланысты. Алайда, кінішке орай бір жаынан радиофобияны» дамуына, екінші жаынан – кбнесе, жиі негізсіз рентгенологиялы зерттеулермен байланысты, адамда серінен біраз уаыт ткеннен кейінгі олайсыз салдарыны пайда болу ауіп-атері дамуына клиникалы профильдегі дрігерлер де з лесін осатынын крсетуге тура келеді.
Жоарыда айтыландарды брі де, радиациялы гигиенаны негізін р турлі мамандытаы дрігерлер міндетті трде білуі тиіс екендігін длелдейді, себебі олар белгілі бір білім дегейін мегеріп, аыр аяында халыты шамадан арты суллеленуге шырауынан жне радиациялы апаттара байланысты, ттенше жадайлара байланысты пайда болатын салдарыны млшеріне едуір сер ете алады.