Радиациялы гигиенада олданылатын негізгі атаулар, анытамалар, тсініктер, лшем бірліктер.
азіргі тсінікке сйкес, радиациялы гигиенада біратар тсініктер мен анытамалар олданылады:
Иондаушы сулелену кзі – (РН -99 - сулелену кзі) иондаушы сулелену шыаратын немесе шыаруа абілетті заттар немесе рылылар;
Табии сулелену кзі –табии текті иондаушы сулелену кздері;
Техногенді сулелену кзі – оны пайдалы масатта олдану шін арнайы жасалан немесе осы рекетті жанама німі болып табылатын иондаушы сулелену кзі;
Жабы кздері – пайдалануы жне тозуы алдын ала болжамдалан жадайларда,рылысы радиобелсенді заттарды оршаан ортаа тсірмейтін, кез-келген иондаушы сулелену кздері. Келтірілген анытамадан иондаушы сулеленуді жабы кздерімен жмыс істеу кезінде, жмысшы тек сырты сулеленуге шырауы ммкін, сондытан, барлы орану шаралары осы жадайды есепке алып жргізіледі;
Ашы кздер – мндай иондаушы сулелену кздерін пайдаланан кезде, белсенді заттар оршаан ортаа тсуі ммкін. Бл кезде, тек сырты сулелену ана емес, сонымен атар персонал осымша ішкі сулеленуге де шырауы ммкін. Бл белсенді изотоптарды оршаан жмыс ортасына газдар, аэрозольдер трінде, сонымен атар, атты жне сйы белсенді алдытар трінде тсуімен байланысты болуы ммкін.
Радиобелсенділік – бл, здігінен бір элементті атом ядроларыны иондаушы сулелер (-блшектер, -блшектер, -квант жне басалар тріндегі энергиялар) шыарып, баса элемент атомыны ядроларына айналуы. Радиоактивтілікке химиялы элементтерді трасыз изотоптары ие;
Радиобелсенділік айналу трлері:
Альфа-ыдырау- реттік нмері лкен, табии белсенді элементтерге тн (яни, энергия байланысы аз элементтерге).
Электронды -ыдырау – табии да, жне жасанды да белсенді элементтерге тн.
Позитронды -ыдырау – кейбір жасанды радиобелсенді изотоптарда байалады.
К-осып алу (ядроны орталы электронды зіне тартып алуы) – бл рдіс кезінде, ядро К-абыындаы электронды зіне тартып алады да, позитронды ыдырау кезіндегі сияты ядроларды айналуы орын алады.
Ядроларды здігінен блінуі – бл рдіс атомды номері лкен белсенді элементтерде (мысалы, 235И, 239РИ жне басаларда), оларды ядросы баяу нейтрондарды зіне осып алуы кезінде байалады.
Термоядролы реакциялар - бл реакциялар тек бірнеше миллион градустара жететін температура кезінде жреді. Бл жадайда жеіл элементтерді ядролары лкен кинетикалы энергиямен озалып, бір-біріне жаындайды да, бір-біріне осылып, ауырлау элементтерді ядроларын тзеді.
Жартылай ыдырау кезеі (Т) – бл берілген белсенді изотопты барлы атомдарыны жартысы ыдырайтын уаыты.
Белсенділік (А) – уаыт бірлігіндегі ядролы айналуды (ыдырауды) жылдамдыы немесе берілген уаытта, берілген энергиялы жадайда болан радионуклидті андай да бір млшеріні белсенділігіні лшемі:
,
Мндаы, dn –берілген энергетикалы жадайда dt уаыт аралыында пайда болатын, спонтанды ядролы айналуларды ктілетін саны. Радиоактивті заттарды белсенділігіні (активтілігіні) лшем бірлігіне беккерель (Бк) абылданады – бір секундтаы бір айналым. Килобеккерель (КБк) 103 Бк-ді, мегабеккерель – 106 Бк-ді райды. Белсенділікті жйелік емес арнайы бірлігі – кюри (Ки). Кюри- бл 1 секундта 3,7-1010 ядролы айналымдар (ыдырау актісі) жретін (1Ки = 3,7-1010 Бк), берілген изотоп препаратыны белсенділігі ретінде аныталатын, белсенді заттарды белсенділігіні лшем бірлігі. Кюриді баса да туынды лшем бірліктері олданылады: милликюри (мКи) — 0,001 кюри, микрокюри (мкКи) – 10-6 кюри, т.б.
Минималды мнді белсенділік (ММБ) – сулеленуді кзін пайдалану шін мемлекеттік санэпидбаылау органдарыны рсатын ажет етпейтін, блмедегі немесе жмыс орнындаы иондаушы сулеленуді ашы кзіні белгіленген белсенділігі. ММБ-ден арты болан кезде жне осы жадайда минималды мнді меншікті белсенділігі де арты болса, сулеленуді бл кзін пайдалану шін мемлекеттік санэпидбаылау органдарынан рсат алуды ажет етеді.
Минималды мнді меншікті белсенділік (МММБ) – сулеленуді кзін пайдалану шін мемлекеттік санэпидбаылау органдарыны рсатын ажет етпейтін, блмедегі немесе жмыс орнындаы иондаушы сулеленуді ашы кзіні белгілінген меншікті белсенділігі. МММБ-ден арты болан кезде жне осы жадайда минималды мнді белсенділігі де арты болса, сулеленуді бл кзін пайдалану шін мемлекеттік санэпидбаылау органдарынан рсат алуды ажет етеді.
Меншікті (клемдік) белсенділік – заттаы радионуклид белсенділігіні (А) затты массасына m (клеміне V) атынасы:
Am= A/m;
АV= A/V
Меншікті белсенділікті лшем бірлігі – Бк/кг
Клемдік белсенділікті лшем бірлігі – Бк/м3
Эквивалентті тепе-тедік кйдегі клемдік белсенділік (ЭТКБ) – жасырын энергиясыны мні, шынайы кездесетін, тепе-тедік кйдегі емес оспаларды энергиясыны мнімен бірдей, радонны ыса мір сретін соы ыдырау німдерімен радиобелсенділік тепе-тедіктегі радонны клемдік белсенділігі. Бк/м3, Ku/ м3, Ku/л- мен лшенеді
Сулеленуге шырау (облучение) – иондаыш сулеленуді адама сері.
Табиги сулеленуге шырау - ИС табиги кздерінен шыатын сулеленуді серіне шырау.
Техногенді сулеленуге шырау – пациенттерді медициналы сулеленуге шырауынан баса, алыпты жадайларда да, жне апата шыраан жадайларда да, техногенді кздерінен сулеленуге шырауы.
ызметкер – сулеленуді техногенді кздерімен жмыс істейтін (А тобы) немесе жмыс жадайы бойынша сулеленуді сері бар жерде жмыс істейтін (Б тобы) адамдар;
Халы – иондаушы сулелену кздерімен жмыс істейтін, жмыстан тыс кезіндегі ызметкерді оса аланда, барлы адамдар;
Доза – радиациялы гигиенада иондаушы сулеленуді санды баалау шін олданылатын тсінік;
Экспозициялы доза – ауаны азклемінде фотондарды серінен тзілген барлы екіншілік электрондарды толы тежелеуі кезінде, ауада пайда болан бір белгідегі иондарды толы зарядыны ауаны осы клеміндегі массасына атынасы.
Бл е ерте пайда болан доза туралы тсінік, 1928 ж. олданылады. Еуропа елдірінде, 01.01.89 ж. бастап, бл тсінікті радиаиялы гигиенада олданудан бас тартты. ТМД елдерінде, 01.01.1990 ж. бастап осындай шешім абылданан болатын, біра, мР, мкР мен градусталан аппараттарды олданумен байланысты, бгінгі кнге дейін олданылып келеді. Экспозициялы дозаны СИ жйесіндегі лшем бірлігі - кулон/кг (Кл/кг), арнайы лшем бірлігі – рентген (Р).
Сіірілген доза (Д) – элементарлы клемдегі, зата иондаушы сулеленуден берілген орташа энергия. Бл іргелік дозиметрлік млшер. Баса сзбен айтанда, бл кез келген затты масса бірлігіне сіірілген энергия млшеріні лшемі:
,
мндаы, 
- зата иондаушы сулеленуден берілген орташа энергия,
dm – осы клемдегі затты массасы.
СИ жйесінде сіірілген доза джоуль/кг -мен лшенеді.Оны арнайы аты – грей (Гр). Брын олданынан лшім бірлігі – рад. 1 рад = 100 эрг/г. Иондаушы сулеленуді крсетілген дозалаларыны лшем бірліктері арасында келесі араатынастыр олданылады:
1Гр=1Дж/кг; 1Гр=100рад; 1рад=1Р=1бэр
Мшедегі немесе тіндегі доза (DT ) - адам денесіні белгілі бір мшесіне немесе тініне орташа сіірілген доза.
Эквиваленттік доза (HTR ) – берілген сулелену трі шін тиісті лшем коэффициентіне кбейтілген мшедегі немесе тіндегі сіірілген доза. Бл кез келген иондаушы сулеленуді биологиялы эффектісіні лшемі жне биологиялы эффектісін баалауа ыайлы болуы шін дейі арнап енгізілген доза. Биологиялы эффектісі барлы уаытта бірдей доза млшеріне байланысты болмайды, ал кбінде сапасына (сулеленуді тріне) байланысты болады.
HT.R = DT * WR,
Мндаы, DT – мшедегі немесе тіндегі Т орташа сіірілген доза,
WR – сулелену R шін лшем коэффициенті.
лшем коэффициенттері р трлі сулеленуді р трлі трлеріні сер етуі кезінде эквивалентті доза осы сулелену трлеріне арналан эквивалентті дозаларды осындылары ретінде аныталады..
Эквивалентті дозаны СИ жйесіндегі лшем бірлігі Дж/кг, арнайы – аты – зиверт (Зв). Брын бэр (радты биологиялы эквиваленті) деп аталатын лшем бірлігі олданылан.
Эффективті доза (Е) –адамны бкіл денесі жне оны жеке мшелері сулеленуге шырааннан со, оларды радиосезімталдыын ескергенде, серінен біраз уаыт ткеннен кейінгі саладарыны пайда болу ауіп-атерлік лшем ретінде олданылатын млшер.
Эффективті доза мшедегі эквивалентті дозаны берілген мшеге немесе тінге тиісті лшем коэффициенттіне кбейтіндісіні осындылары болып табылады.
,
Мндаы, Нт - мшедегі немесе тіндегі Т эквивалентті доза;
WT – мшеге немесе тінге Т арналан лшем коэффициенті.
Эффективті дозаны лшем бірлігі – зиверт (Зв).
Ішкі сулеленуді серіне шырау кезіндегі ктілетін эквивалентті немесе эффективті доза – белсенді заттарды азаа тсуінен кейінгі уаыт ішіндегі доза аныталмаанда, онда, оны лкен адамдар шін 50 жыла, балалар шін – 70 жаса те деп алу керек.
Жылды эффективті (эквивалентті) доза – календарлы жыл ішінде сырты сулеленуден алан эффективті (эквивалентті) дозамен сол жыл ішінде радионуклидті азаа тсуімен байланысты ішкі сулеленуге шырауынан ктілген эффективті (эквивалентті) дозаны осындысы.
Жылды эффективті (эквивалентті) дозаны лшем бірлігі – зиверт (Зв).
жымды эффективті доза - сулеленуді адамдар тобына толы серін анытайтын млшер.
Доза уаты – уаыт аралыында дозаны (сіірілген, эквивалентті, эффективті) суіні сол уаыт аралыына атынасы.
Доза шегі (ДШ) – алыпты жмыс жадайында орнатылан шегінен аспауы тиіс техногенді сулеленуді жылды эффективті немесе эквивалентті дозасыны млшері. Жылды доза шегінен асырмау сулеленуді детерминделген эффектілерін болдырмайды, ал стохастикалы эффектілерді туындау ытималдыы олайлы дегейде саталады.
Жылды тсу шегі (ЖТШ ) – берілген радионуклидті, бір жыл ішінде азаа тсуіні рсат етілген дегейі, бл дегей монофакторлы сері кезінде шартты трдегі адамны берілген радионуклидке тиісті жылды доза шегіне те ктілетін дозада сулеленуге шырауына келеді.
Кірісу дегейі (КД) - бл радиациялы факторды дегейі, одан асан кездебелгілі бір орану шаралары жргізілуі керек.
Баылаудаы дегейі – ол жеткізген радиациялы ауіпсіздік дегейіні саталуын амтамасыз ету, ызметкерді жне халыты сулеленуге шырауын, оршаан ортаны белсенді ластануын рі арай тмендетуді амтамасыз ету масатында жылдам радиациялы баылау шін орнатылатын дозаны, доза уатыны, белсенді ластануды баылауда болатын млшеріні мні.
Радиоулылы сері – азаа тскен кезде, лкен немесе кіші патологиялы згерістер тудыратын белсенді изотоптарды асиеті;
Изотопты жартылай ыдырау кезеі (Тф) – бл, берілген радиобелсенді изотопты барлы атомдарыны жартысы ыдырауа тсетін уаыты. –
Жартылай шыу кезеі (Тб) - бл енгізілген радиобелсенді затты жартысы азадан шыатын уаыты.
Эффективті кезе (Тэфф) – азадаы изотопты белсенсенділігі екі есеге азаятын уаыт.
Трлі белсенді изотоптарды эффективті кезеі те р трлілігімен ерекшеленеді: бірнеше сааттан (мысалы, 24Na, 64Cu шін) жне кннен (131I, 32Р, 35S шін), ондаан жылдара дейін (226Ra, 90Sr шін). рине, изотопты эффективті кезеі аншалыты кп болса, соншалыты оны радиоулылы сері де жоары болады, себебі блармен бірдей жадайларда Тэфф лайанда, жиынты доза да седі.