Салы тсінігі, мні, аидасы

Кіріспе

 

 

Салы - бгінгі кнні те зекті мселесі. Елімізді экономикасыны ркендеп , халы трмысыны жасаруына негізінен салы лкен рл атарады.Салы жне бюджетке тленетiн баса да мiндеттi тлемдердi тсуiн, мiндеттi зейнетаы жарналарыны жне Мемлекеттік леуметтiк сатандыру орына леуметтік аударымдарды толы жне уатылы аударылуын амтамасыз ету, сондай-а салы тлеушімен салы міндеттемелерін орындауына салы баылауын жзеге асыру.

Салы кодексін дайындап - жасаушылар халыты салы мдениеті мен ксіпорын басшыларыны ксіби дегейін ктеріп, салы Кодексін мірге тиімді трде енгізіп, жзеге асуын адааламайды.

Жаа салы есептемесіні тсілі брыы жйеден лде андай тиімді. Ол салы саласы ызметкерлеріне наты, дл есеп жргзуге ммкіндік берсе, салы тлеушін салышымен тікелей байланыс орнатуына жол ашады.

Тиімділігі – жолай брмаланбай электронды ралдар арылы тура есепке алынады.Сондытанда салы тлеу барысында р трлі келесіз жадайлара ( тамыр – таныса ара сйеу, салы клемін жасырып алу т.б.) жол берілмейді.

Салытар шаруашылы жргізуші субьектілер мен халы табысыны алыптасуындаы аржылы атынастарды бір блігін білдіреді. Мемлекет салытарды экономиканы дамыту жне оны тратандыру барысында экономикалы тетік ретінде пайданылады.

Салы комитеті – салытарды барынша тсуін жне оны ызметіне оамны барынша анааттануын амтамасыз ететін басаруды тиімділігі жоары жйесі бар мемлекеттік орган.

Мемлекеттік орган ретінде салы ызметіні миссиясы стратегиялы баытымен салытарды толы тсуін амтамасыз етуді анытайды. Салы ызметіні Крінісіне жету шін таы да екі стратегиялы баыт белгіленеді: салы ызметі органдарыны ызметіне оамны анааттануын амтамасыз ету жне тиімділігі жоары салы ызметін ру.Салы оам міріндегі орны айрыша екенін з жмысымызда сз етпекпін.

 

 

Р салыты теориялы негіздері

 

Салы тсінігі, мні, аидасы

 

азастан Республикасы з алдына егемендік алып, туелсіз мемлекет боласын, экономиканы дербес трде басарады. Мемлекеттік басару жйелеріне кптеген згерістер жасалып, бірнеше за жобалары абылданды. Олара аншама згерістер мен толытырулар енгізілді. Дамыан мемлекеттер мен крші мемлекеттерді жргізіп отыран саясаттарын сараптай отырып, зімізді лтты менталитетке сай, ажетті жатарын алып отырды.

Нарыты экономика мен мемлекетті салы саясатыны негізгі масаты- бюджетті кіріс блігін аржы ресурстарымен амтамасыз ету болып табылады.

Салы саясатыны басты масаты- салы жйесін ру жне оны тиімді ызмет етуіне ммкіндік беретін салы механизмін іске асыру.
1991 жыла дейін, яни КСРО ыдыраана дейін елде кбінесе экономиканы басаруды кімшіл-міршіл жйесіне, баалара ата мемлекеттік реттеуге сйкес келетін салы жйесі ызмет етті. Бюджетті басты кіріс кздеріні бірі болан айналым салыы тіркелген блшек сауда мен ктерме сатып алу бааларын олдануа жне мемлекеттік реттеп отыруа баытталан болатын. азастан егемендікке ие боланнан кейін 1991-1995 жылдары абылдаан біратар задара сйкес республикада жаа салы жйесі алыптасты.

Бірінші кезе. 1991-1995 жылдары аралыын амтиды.1991 жылы желтосанны 24-інен бастап бізді елімізде тыш салы жйесі жмыс істей бастады. Ол «азастан Республикасындаы салы жйесі туралы» заа негізделді. Бл за салы жйесін руды аидаттарын, салытар мен алымдарды трлерін, оларды бюджетке тсу тртібін белгілеген алашы кжат еді. Осы заа сйкес азастанда 1992 жылы атарды 1-інен 1995 жылы мамыра дейін салытар мен алымдарды 43 трі жмыс істеді,яни 16 жалпымемлекеттік салы, 10 жалпыа міндетті жергілікті салытар мен алымдар, 17 жергілікті салытар мен алымдар енгізілді. 1991 жылы 9 шілдедегі аза КСР Президентіні «азКСР мемлекеттік салы ызметін ру туралы» Жарлыымен азКСР-ні басты мемелекеттік салы инспекциясы рылды.

азастан Республикасыны кіметі 1995 жылды басында салы реформасыны за мерзімді тжырымдамасын абылдап, онда елімізді салы жйесі мен салы занамасын бірте-бірте халыаралы салы салу аидаттарына сйкестендіру кзделді. Осыан байланысты «Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер туралы» 1995 жылы суірді 24-інде азастан Республикасы Президентіні за кші бар жарлыы шыты. Бл жарлыты тапсырмалары: салы салуды тмендету, салытарды санын ысарту, азастанны салы жйесін лемдік стандарта сай болуына ол жеткізу болып табылды. Енді брыны 43салытар мен алымдар едуір ысартылып, оларды саны небрі 11 болып алды. Оны ішінде бесеуі мемелекеттік, алтауы жергілікті салытар.

Салы реформасыны екінші кезеінде экономика субъектілеріні аржы-шаруашылы ызметі шін ыайлы жадай румен, макроэкономикалы тратылыа ол жеткізуге жадайлар жасалды. Салы жйесі бірінші кеземен салыстыранда барынша ышамдалды. Екінші кезеде лемдік дегейдегі бкіллемдік салы жйесін ру жнінде жмыстар басталды.

Е басты назар “Р бюджет жйесі туралы” заына енген Р Президентіні 1998 жылы 1 суірдегі “Бюджетке тленетін салы жне баса да міндетті тлемдер туралы” Жарлыына аударылды. Бл басты жаа енгізілімдерді негізі салыты жалпы мемлекеттік жне жергілікті салытара блінуі жне бюджеттік задылы бойынша бекітілген тлемдер тізімі болып табылады.

шінші кезе. 1999-2001 жылдары аралыын амтиды. азастанны салы жйесіні дамуыны е маызды кезеі – 1999 жыл. 1998 жылы рылан Мемлекеттік табыстар министрлігі салы заыны жне азіргі кездегі жмыс істеп тран салы механизмін айта руды одан рі жетілдіруге ілгері адамдар жасады.— 1999 жылы 1 ыркйекте С-ты блу механизміне бірнеше згертулер енгізілді.

Фермер ожалытары шін жалпыа бірдей жер салыы енгізілді.
2001 жылды 3 мамырындаы “Р заына згертулер енгізу туралы “Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы” ” заына сйкес С барлы салы тлеушілер шін 16% болды.
1999-2001 жылдар аралыындаы згертулер мен толытыруларды есепке аланда салытар саны 18-ге дейін кбейді. азастан Республикасы Президентіні бл Жарлыы азастан Республикасыны 1999 жылы 16 шілдедегі 440-1 заына сйкес за мртебесін алды.

шінші кезедегі салы реформасы рылымды реформаа жатты, йткені салы салу базасын кеейтуге, мемлекеттік бюджетке тсетін салы тсімдеріні млшерін жоарылатуа баытталды.

Тртінші кезе. 2002-2008 жылдары аралыын амтиды. 2001 жылы 12 маусымда азастан Республикасыны жаа Салы кодексі абылданып, ол 2002 жылды атарынан олданыса енгізілді. Онда елдегі згеріп отыран экономикалы жне леуметтік жадайлара байланысты салы салуды аидалары мен нормалары толытырылып, згертілді. 2002 жылы азастанда Салы кодексін енгізу салы жйесін реформалауды жаа сатысыны бастауы болды, ол азастанды салы салуды халыаралы аидаларын енгізуге кмектесті, елді салы задылытарын айын, тсінікті жне арапайым етті.

Бл салы реформасы жаа нары талаптарына жауап беретін Салы кодексіні енгізілуімен байланысты болды. Реформа салы жйесін жаыртуа жне шаруашылы жргізуді нарыты аидаларына кшуіне баытталды.Салы кодексіне 2005 жылы акциз салыына осымша ретінде «экспортталатын ішкі мнайа, газ конденсатына рента салыы»осылды. 2008 жылдан бастап ойын бизнесі салыы енгізілді.Бгінгі тадаы салытарды трлері 13-ке жетті.Салытарды жне бюджетке тленетін басада міндетті тлемдерді трлері:

- Корпоративтік табыс салыы.

- жеке табыс салыы.

- осылан н салыы.

- Акциздер

- экспорта рента салыы

- жер ойнауын пайдаланушылара салы салу

- леуметтік

- Салы.

- клік ралы салыы

- жер салыы

- млік салыы

- ойын бизнес салыы

- тіркелген салыы

- бірыай жер салыы

Бесінші кезе. 2009 жылды 1-атарынан бастап «Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер туралы»Заына негізделіп азастан Республикасыны Салы кодексі (Салыты кодекс) олданыса енгізілді. Кодексте салыты жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді белгілеу, енгізу жне есептеу мен тлеу тртібі жніндегі биліктік атынастар, сонымен бірге мемлекет пен салы тлеушіні арасындаы салыты міндеттемелерді атаруа байланысты атынастар реттелінген. Кодексте кен ндіруші секторды айтарымын арттыру есебінен экономиканы шикізатты емес секторларына салы ауыртпалыы тмендетілген, жеілдіктер жйесі отайландырылан, салыты кімшілік ету оайлатылан, кодекс нормаларын олдану экономиканы жаыртуа жне саралауа, елдегі инвестициялы климатты жасартуа, отанды, сондай-а шетелдік ндірушілер шін де бизнес жргізуді нерлым пайдалы етуге шаырады.Кптеген маызды мселелерді шешуге жол бастаан згерістер Салы кодексінде шешімін тапты:

- экономиканы шикізат емес секторына тсетін жалпы салы жктемесін азайту;

- экономиканы жаыртуа жне ртараптандыруа ыпал ететін жадай жасау;

- салыты кімшілендіруді жетілдіру жне салыты рсімдерді оайлату есебінен бизнес жргізу шін жадайды жасарту.

Жаа Салы кодексін абылдау экономиканы траты дамуына жне ртараптануына жадай жасайды, экономиканы клеке секторын ысартуды амтамасыз етеді, азастанны инвестициялы климатын жасартады, ол елге капитал аымын ыпал етеді жне экономиканы шикізатты емес секторына салыты жктемені тмендетуге ммкіндік береді.

Салы кодексін тікелей олданылатын заны принциптеріне сйкес келтіру, салы органдары рекеттерін тере регламенттеу, салыты баылау жйесін ру салыты жйесіні сыбайлас жеморлыын азайтуа ммкіндік береді жне салы органдары мен салы тлеушілерді тиімді зара іс-имылын амтамасыз етеді.Жаа кодекс арылы енгізілетін е басты згеріс – кезе-кеземен корпоративтік табыс салыыны (КТС) млшерлемесін азайту. Мселен, аталан салы трін 2009 жылды 1 атарынан бастап – 30 пайыздан 20 пайыза; 2010 жылды 1 атарынан басап – 20-дан 17,5 пайыза; ал 2011 жылды 1 атарынан 15 пайызды млшерлемеге кшіру сынылан, біра та елдегі аржылы трасызды жадайыны суіне, инфляцияны суіне байланысты кейінгі жылдара шегерілді.

Басты згерістерді таы біреуі – 2009 жылды 1 атарынан бастап осылан н салыыны (С) млшерлемесін 13-тен 12 пайыза тмендетілді. Онымен оса, С-ын салуды еуропалы классикалы моделіне кшу арылы негізгі салы задылытары жаартылды. Бл халыаралы тасымал экспортына жне ішкі айналымдаы салы салуа атысты жзеге асырылады.Бл занан мемлекетті татыны – салы салуды тртібін жеілдету нтижесінде ксіпкерлікті дамуына серпін береді. Жеке меншік сектора пайдалы жаы – айналымдаы аржылары салытан босап, салы есептемесі жеілдетіледі. Онымен бірге, жеке меншік бизнес те анарлым жеілдетілген салы жйесімен мір среді. Яни салы органдарында сааттап кезек ктпей, уаытыны кп блігін з шаруасына бледі деген сз.

2010 жылды 17 шілдесінде «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны Салы Кодексіне згертулер мен толытырулар енгізілді.

2011 жылды 1 атарында, 25 наурызда, 21 шілдеде «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны Салы Кодексіне маызды згертулер мен толытырулар енгізілді.
2012 жылды 1 атарынан бастап «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны Салы Кодексіне маызды згертулер мен толытырулар енгізілді.
2013 жылды 1 атарынан бастап «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны Салы Кодексіне маызды згертулер мен толытырулар енгізілді.

2013 жылды 4 арашадан бастап «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» азастан Республикасыны Салы Кодексіне маызды згертулер мен толытырулар енгізілді.

Бл кезеде жаартылан те маызды згерістер атарына салы жйесін реформалау жатызылады. Мндаы е басты жетістік ол жйені кеейтілуі жне бл жйеге кп тлемдер саныны осылуы. осылу себебі, біріншіден мемлекетті зіні аржылы базасын атайту масатында, екіншіден, осы масатта леуметтік-экономикалы процестерге сер ету механизмін лкейту, кшейту ажеттілігінде болды.

Салыты субъктісі немесе салы тлеуші – за арылы салы тлеу міндеті артылан адам. Біра салыты ауыртпалыы баалар механизмі арылы баса тлаа жктелуі ммкін. Сондытан арнайы салы тлем ызметін атарушы - салыты аиат тлейтін тла, белгіленеді.
Салыты объектісі - салы есептелетін табыс немесе млік (жалаы, пайда , нды ааздар, жылжымайтын мліктер).

Табыс кзі - есебін салы тленетін табыс.

Салы ставкасы – салы салыну бірлігіне келетін салыты клемі (табыстарды аша тріндегі бірлігі, тауарды лшем бірлігі жне т.б.).
Траты прапорционалды прогрессивтік салы ставкалары болды. Траты ставкалар табыстар клеміні млшеріне байланысыты емес, салым бірлігіне абсалюттік сомада белгіленеді.

Прапорционалдытар - салы объектісіне, оны жіктелінуіне байланысты болмай, біркелкі проценттік атынаста салынады.

Прогресивтік ставкалар - табысты сіп отыруына байланыты прогресивттік салыты орташа ставкасы сіп отырады. Салы салуда прогресивттік ставкасы бойынша салы тлеуші табысыны лкен лесін тлейді. Прогресивтік салытарды зардабыны лкен табысы бар адамдар тартады.
Регрессивтік - табысты сіп отыруына сйкес. Регрессивтік салытарды лкен табыстары барлара пайданы, ал табыстары кп емес физикалы жне зады тлалар шін те ауыр келеді.

Салы салу - бл табысты жне айнар кздері мемлекеттік ралдарды толтыру шін реттеуші рал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салыта пайда болды. Салы неше асыр бойы мір среді, соншама экономикалы теория оптималды салы салу аидасын іздеуді алаш рет Адам Смит алыптастыран.

азіргі заманы салы жйесі бірнеше аида олданады:

- Жалпылай, яни табыс табатын барлы экономикалы тлаларды дамыту;

- Тратылы, яни уаытында салы млшері мен салы тріні тратылыы;

- Те кштеу, яни салыты салу барлы салы тлеуші шін бірдей болуы керек;

- Міндеттеме, яни салыты мжбрлігі тлеммен тармау, салыты тлеуде жне есептеуде тланы дербестілігі;

- леуметтік-ділеттілік, яни салы млшері жне салы жеілдігін ру, бл аз табысты ксіпорына, халыа аяушылы ыпал жасау.

Салы жйесі мемлекетті за актілерінде негізделеді, мнда салы элементтері ралады.

Бан кіретіндер:

1. Салы тласы немесе салы тлеуші, яни салы тлеу міндетін артыран тла, ол зады жне жеке тла бола алады.

2. Салы нысан, яни табыс жне млік, осыларды салы есептеу ( жалаы, табыс, баалы ааз, озалмайтын млік).

Салы кзі – бл оамны таза табысты нысандарыны туелдігін байланысыз салы салу.

Салы млшері - салыты маызды элементті, бл элемент салым бірлігіне байланысты салы шамасын анытайды.

йымды-ыты жаынан салытар - бл біржаты тртіппен жзінде белгілеген, белгілі бір млшерде жне мерзімде тленетін айтарусыз жне теусіз сипаттаы міндетті тлемдер.

Экономикалы мні оларды зіні мен міндеттерін жзеге асыру шін жмылдыратын табысты бір блігі болып табылатындыында.
Салытар каржыны бастапы категориясы болып табылады, олар мемлекетпен бірге пайда болды жне мемлекетті сріп, дамуыны негізі болып саналады.

Салытар барлы елдерде, оларды оамды-экономикалы крылысы мен саяси іс-баытына арамастан, лтты табысты айта блуді басты аржылы кралы, мемлекетті кірістерін жне бюджетті кірістерін алыптастыруды шешуші кзі болып табылады. Салытарда мемлекетті экономикалы мазмны наты трде крінеді, ал салытарды леуметтік-экономикалы мні, оларды трлері мен рлі оамны экономикалы крылысымен, мемлекетті табиатымен жне айындалады.

Адамзат дамуыны бкіл тарихы бойына салы нысандары мен дістері згерді, жетілдірілді, мемлекетті кажеттіліктері мен срау салуына бейімделді. Салытар тауар-ашалай атынастарды ахуалына сер ете отырып, оларды дамыан жйесінде айтарлытай рбіді. Бл сол кездегі капиталистік салытарыны мнін былайша білдіруге негіздеме берді: «Салы - бл меншікпен, отбасымен, тртіппен жне дінмен атар бесінші кдай»; одан ары: «Салытарда мемлекетті экономикалы трыдан айтылан сруі жзеге асады». рылымыны згеруі, ркендеуі ркашан салы жйесіні айта рылуымен, жааруымен абаттаса жреді.
Салытар мемлекетті аржылы ресурстарын алыптастыруда заи жне жеке тлаларды атысу міндеттілігін білдіреді. Белгілі философ салытарды тлеу - рбір азаматты асиетті борышы деген еді.

азастан Республикасы Конституциясыны 35-інші бабында: зады трде белгіленген салытарды, алымдарды жне зге міндетті телемдерді телеу ркімні борышы рі міндеті болып табылады, - деп жазылан. айта блуді тетігі бола отырып, салытар блу жйесінде пайда болатын жаылыстарды «шіруді» жне субъектілер кызметін ынталандыруды немесе тежеуді талап етеді.

Мемлекет аншама асыр мір срсе, салытар соншама мір среді жне соншама отайлы салы салуды каидаттары мен дістерін, яни салы тлеушілер салы тлеу шін, ал казына кптен-кп кіріс алу шін салы жинауды алай йымдастыру керектігін іздестірді. Салытарда ежелден салы жктемесін (салы ауыртпалыын) блуді екі аидасы калыптасан:
1) пайда (алынан игіліктер) каидасы;2) «айыр крсету» (тлем абілеттілігі) каидасы.

Бірінші жадайда салы субъектілері салытарды мемлекеттен алатын пайдалара йлесімді трде тлеуі тиіс, яни кімде-кім едуір пайда алан болса, осы пайданы жасауды аржыландыруа ажетті салытар тлеуі тиіс деп топшыланады. Мысалы, кім жасы жолдарды пайдаланысы келсе, ол бл жолдарды колдап, стауа жмсалынан шыындарды тлеуі тиіс.
Сонымен бірге бл тжырымдаманы жалпылама колдану белгілі бір киыншылытармен байланысты: мемлекетті лтты ораныса, аысыз беруге жне т.б. жмсаан шыындарынан рбір тлеуші іс жзінде кандай жеке пайда жне андай млшерде алатынын дл анытау ммкін емес. Оны стіне бл тжырымдамаа ілессек, онда тмендерге, жмыссыздара оларды тлеуді каржыландыру шін салу ажет болар еді, блай етуді маынасы болмайды.

Екінші аидата сйкес «айыр крсету» субъектілер шін колайлы болатындай етіп олара салынуы тиіс, яни салы ауыртпалыы наты табыс пен л-ауатка байланысты болуы тиіс. Бл аидат мынаны білдіреді: жоары табыстары бар жекелеген адамдар, ксіпкерлер жне ксіпорындар табыстары аздара араанда абсолюттік, сондай-а салыстырмалы тлалауда нерлым жоары салытар тлейді.Сйтіп, салытара шырататын табыстар алу кезіндегі нсанды тегеру шін алынатын табыстарды млшеріне сйкес салытарды беліну ммкіндігі арастырылады, яни бл тжырымдамаа сйкес жне жеке алынан табысты тура млшеріне арай салытар тлеулері тиіс.Сн-салтанат заттарына жмсалатын кажетті шыыстардан тленетін пен е ажетті заттара жмсалатын болжамды шыыстардан сталатын салыты арасында болатындытан, рине, бл тжырымдама лкен тымдылыымен жне ділдігімен ерекшеленеді.

Алайда бл тжырымдаманы да енгізгенде іс жзінде е алдымен тланы салытарды тлеу ммкіндігін лшеуге ката тсілдемені жотыына байланысты белгілі бір пайда болады. Тек орташа ана ркашан тымды іс-рекет ететіндігі аны, яни бірінші кезекте зіні табыстарын е ажетті тауарлар мен кызметтерге, тек сонан кейін онша маызды емес игіліктерге жмсайды.

Еліміздегі салы салу жатыа бірдей жне міндетті болып табылады. Жеке сипаттаы салы жеілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер айын болуа тиіс. Салы салуды аындыы салы тлеушіні салыты міндеттемесі туындауыны, орындалуыны жне тотатылуыны барлы негіздері мен тртібін, салы агентіні салытарды есептеу, стау жне аудару бойынша міндетін занамасында белгілеуді білдіреді.

азастанны жйесі оны бкіл аумаында барлы салы тлеушілерге (салы агенттеріне) атысты бірыай болып табылады. Салы салу мселелерін реттейтін нормативтік ыты атілер ресми басылымдарда міндетті трде жариялануа жатады. Мемлекетке тсетін салыты тсімдерді сипатты ерекшелігі оларды сан алуан коамды ажеттерге кейін иесіз пайдаланыуы болып табылады. Осысымен салытарды мемлекет, сондай-а баса жергілікті орандар белгілейтін трлі міндетті масатты жарналардан, тлем аударымдарынан айырмашылыы болады; бан леуметтік сатандыруа аударылатын ата масатты аударымдар, арнаулы корлара тленетін жарналар мен аударымдар, соны ішінде німні, жмыстарды жне кызметтерді зіндік кнынан, пайдадан (табыстан), ебекке аы тлеу орынан, жне баса кздерден есептелетін бюджеттен тыс орлар жатады.

Салытарды мні оларды крінеді. Жалпы каржылар категориясы трысынан салы осалы категория болып табылады, сондытан аржылара атысты салытарды функцияларын аржыларды блгіштік функциясыны рамдас осалы функциялары ретінде арастыруды ескерген жн. Осылара сйкес азіргі кезде салытар фискалды, реттеуші жне айта блу сиякты негізгі ш орындайды. Бларды райсысы осы аржылы ішкі белгілері мен зіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалды функция - барлы мемлекеттерге тн жне негізгі. Оны кмегімен бюджеттік ор алыптасады, мны зі салытарды міндеттерін арттыра тседі. йткені салытар мемлекеттік бюджетті кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, леуметтік-мдени шараларды жзеге асыруды камтамасыз етеді. Тауар-ашалай атынастарды, ндірісті дамуына карай бл мемлекетке ашалай табыстарды рдайым кбейіп отыран тсімдерін айындайды.

Салытарды реттеушілік мемлекетті экономикалы кызметіні лаюымен байланысты пайда болады. Ол лтты шаруашылыты дамуына кабылданатын бадарламалара сйкес ыпал етеді. Бл ретте салытарды нысандарын тадау, оларды млшерлемелеріні, алу дістеріні згеруі, жеілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бл реттеуіштер коамды дайы ндірісті рылымы мен йлесіміне, корлану мен ттыну клеміне ыпал етеді. Сйтіп, соы жылдары азастан шін салыты жне олара теестірілген тлемдерді тмен лес салмаы сипатты болып отыр, бл оларды жеткіліксіз жиналымдыымен–салудан жалтарынумен тсіндіріледі.

айта блгіштік арылы трлі табысыны бір блігі мемлекетті арамаына теді. Бл функцияны іс-рекетіні ауымы жалпы лтты німде салытарды алатын лесі арылы аныталады; ол лтты табысты мемлекеттендірілу дрежесін крсетеді: бл лес 1998 жылы - 16,6%- дан 2ОО8 жылы 22,0%-а дейін болды (ал лтты корды есепке аланда - 26,4%).
Жалпы аржылара сияты салытара да баылау тн, ол аржылы крсеткіштерді санды бейнелеу аркылы бюджетке салы тлеушіні салыты тлемдерді тлеуді дрыстыы мен уаыттылыын тексеруді амтамасыз етуге жадай жасайды. Салытарды аталан функциялары оларды леуметтік-экономикалы мні мен мазмнын толы аша тседі. Жалпы каржылы категория трысынан салытар осалы болып табылатындыын есте стаан жн, сондытан каржыа катысты салытарды функцияларын каржыны блгіштік функциясыны рамдас осалы ретінде арастыран жн.

Мемлекет салыты саясатты - салы саласындаы шаралар жйесін оамны онын натылы кезеіндегі леуметтік-экономикалы жне баса масаттар мен міндеттеріне арай зірленген экономикалы саясатка сйкес жргізеді. 2007 жылдан бастап салыты саясат экономиканы жекелеген секторларыны луетін іске асыруа жне жекеше ксіпкерлікті еркін дамуына кедергі келтіретін кімшілік рсімдеуді оайлатуа баытталан. Сонымен бірге осылан кн салыыны млшерлемесі 14%-а, 2008 жылы 13%-а, 2009 жылы 12%-а дейін тмендетілді; е аз жалаыны шегерімге жатыза отырып барлы жеке тлалар шін 10% денгейінде жеке табыс салыыны тіркелген млшерлемесі енгізілді; шаын субъектілері шін негізінде 2%-а дейін арнаулы режімінде млшерлемесі тмендетілді, оайлатылан малмдама негізінде 3%-ды бірыай млшерлеме енгізілді. Бдан баса, жинатаушы сатандыру саласында ызметін жзеге асыратын саты йымдарыны инвестициялы кірістеріне ос салы салу жойылды, корпоративтік табыс салыы бойынша авансты тлемдерді есептеу механизмі жетілдірілді.

Рынокты атынастарды калыптасуы жадайларында салыты саясатты негізгі баыты ттынуды орталытандырылан корлары арылы наты табыстарыны едуір белігін алыптастыруды зін атамаан каидатынан шегіну болып табылады. Бл ебек белсенділігін кшейтуде экономикалы мдделілікті уждемелік механизмі аркылы ебекке жарамды блігіні табыстарын айтарлытай кбейтуге ммкіндік жасайды. Салы жйесі арылы оамны ебекке жарамсыз мшелерін нерлым тиімді рі сенімді корау камтамасыз етіледі.

 

Салы трлері

 

Тлем жасау, абілетіне байланысты салытар тікелесі жне жанама болып блінеді.

Тікелей салытар тлем абілеттігіне тікелей пропорционалды болады. Осыан жататындар:

Азаматтара салынатын табыс салыы жне корпарацияларды (фирмаларды) пайдасына салынатын салы;

Млік салыы осыны ішінде меншікке (жерге, озалмайтын млікке) леуметтік сатандыруа, жалаы орына жне жмысшы кшіне (леуметтік жарнамалар деп аталатындар) салынатын салытар пайданы шетелге аударан шін салынатын салытар.

Жанама салытар - бл белгілі тауарлар мен ызметтерге салынатын салытар. Жанама салытар бааа стем жасалып алынады (мысалы акциздер ). Блар жарым - жартылай немесе толы тауар ызметтер баасына аударылады.
Жанама салытарды негізгі трлері:

Дамыан елдердегі салы салу тжірбиесіне сйенсек салытарды жетекші екі трі болады. Мны негізінен табыс салыы адамдарды жне зады тлалар табыстарыны барлы кздерінен тскен жиынты тсімдерге прогресивтік салы салу жне осымша на салынатын салы райды.
Табыса салынатын салытар физикалы тлалара салынатын табыс деп зады тлалара салынатын табыс салыы деп ажыратылады.

Жеке табыс салыы - бл жеке табыстар салыы, салы тлеуші физикалы тланы табыстарынан (детте жылды) алынатын салым болып табылады. Тлемдер жыл бойы жасалынады. Біра тпкі есеп жыл аяында жасалынады. Тпкі есеп салыты бір трі тікелей прогресивтік салыа жатады.р елді салы жйелеріні орталы састытары болады, сонымен бірге салы жйелеріні кбіне серіктестіктер салы салуды жеке объектісі деп саналмайды. Олар арылы пайда серіктестікті мшелеріне тседі деп есептелінгендіктен табыс салыы серіктестікке,оны мшелеріне салынады.
Соы жылдары табыс салыыны ставкасыны тменде тенденциясы байалып отыр. Кп экономистерді тжырымдауы бойынша «ділетті» салы жйесі шін табыс салыыны ашы бейнеленген прогресивтік ставкалары ажет, яни байлар кедейлермен салыстыранда лкен салы тлеу керек.

Зады тлалара табыс салыы - корпарацияларды (фирмаларды) пайдасына салынатын салы.

Кп елдерде бл тікелей прогресивтік салы болып табылады. Осы салы копарация (фирма) зады тла болса ана алынады.

Корпаративтік салы фирмаларды салы тлемдеріні басым кбін райды.Салы фирманы таза пайдасына (жалпы тскен тсімнен барлы шыындар мен зияндарды алып тастаанда аландар) салынады. Дивидент трінде акционерлер арасында блінуге тиісті таза пайданы блігіне салы салу р елдер р трлі жреді. Алынан дивиденттер физикалы тлалара салынатын табыс салыы объектісіне жатады. Мны нтижесінде бір сомаа екі рет салы салынады. Бастапыда, фирманы пайдасыны блігі деп осыдан кейін, салы салу жйесіні кзарасы бойынша акционерлерді табысына айналан блінетін пайда деп оан жеке табыс салыы салынады.
Салыты дамыан елдеріні кбінде олданылатын маызы жаынан екінші трі осылан на салынатын салы. Ебек процесінде здеріні арамаына келіп тскен ебек заттарына н салы тлеушілеріне оларды осан нына салы салынады. Біра салы тлеушілерді райсысы осы соманы тпкі ттынушылара жылжып отыратын тауарларды баасына осады. осымша н салыы тауарлармен ызметтер сататын фирмалара салынатын тауар ныны 5%-дан 38% клемінде салынады жне осы салы кп олданылатын тауарлар мен ызметтерге салынады.

Дамыан елдерді салы жйесі салытарды ксіпкерлікті олда ынталандыру шін пайдаланады. Осы масатпен белгілі жеілдіктер олдана-ды оларды маыздысына инвистициялы салы несиесі ,тездетілген амор- тизация , жер ойнауыны лсіреуіне жеілдік беру жатады.

Мн жаынан инвестициялы несие жеке бизнесті мемлекетті капиталды салыммен аржыландыруы болып табылады. Мазмны жаынан инвистициялы салы немесе салы енгізуді талап етеді.Ол ескірген жабдытарды айырбастау жне жаа техника енгізуді талап етеді.

Жеілдетілген амортизацияны мніне келсек, ол мынада. Негізгі капиталды нарыты тозуынан елеулі арты масштаба амортизация жасауа кімет рсат береді.

Мн жаынан араанда бл кспкерлерге берлген салы салынатын пайданы сомасын азайтады. Негізгі капиталды айналымын жеделдетеді.