Иондаушы радиацияны биологиялы нысандара сер ету механизмі туралы жалпы мліметтер

оршаан ортаны бірегей факторларыны бірі – бл, р трлі трдегі иондаушы сулеленулер. Олар белгілі бір тіндерге немесе азаны жйелеріне тадамалы трде сер етпейді. Бл жадайда белсенді сулеленуді азаа сіген энергиясыны салдары, бір араанда сулеленуге шыраудан алан дозасына млде эквивалентті емес сияты крінеді. Тіпті, лімге келетін дозаларда да биологиялы тіндердегі ионданан молекулаларды саны кп болмайды. Бл факторды ерекшелігі, сондай-а, бізді сезім мшелеріміз иондаыш сулеленуді сезбейтіндігімен білінеді, яни біз сулелену кезінде оршаан ортаны асиеттеріні згергенін температурасы бойынша да, шуы, жарыы, ысымы, исі мен тсі т.б. бойынша да, сезбейміз. Адам азадан апат сигналын абылдамайды, сондытан лкен дозада сулеленуге шырауы ммкін. Алайда, иондаыш сулеленуді кез-келген сері аза шін парысыз еместігі аныталан.

Молекулаларды біріншілік радиациялы-химиялы згерістеріні негізінде екі механизм жатыр:

· тікелей сер ету, бл кезде молекула иондаушы сулелермен зара тікелей серлесуі кезінде згеріске шырайды;

· жанама сер ету, бл кездезгеріске шырайтын молекула энергияны тікелей электроннан емес, баса молекуладан алады.

ИС сер еткеннен кейін, азаны заымдануы бірнеше кезеде жретінін зерттеушілер длелдеген

Бірінші кезеі – физикалы, олсулеленуді энергиясын сііру рдістерімен сипатталады. Бл кезде, кез келген молекуланы энергияны сііруі, оны химиялы рылымына байланысты емес. Молекулаларды рбір тріні сіірген энергиясыны млшері, шамамен оларды салыстырмалы салмаына пропорционал болады. Тірі жасушалардаы органикалы жне бейорганикалы молекулалар энергияны шамамен, 25%, ал су – 75% сііретіні белгілі. Нтижесінде, ионданан жне озан атомдар мен молекулалар тзіледі.

Екінші кезеі – физико-химиялы, бл кезеде сіірілген энергияны молекулалар ішінде жне оларды арасында айта блінуі жреді, сонымен атар, бос радикалдар тзіледі.. Энергияны кп блігін су сііретіндіктен, нтижесінде су радиолизіні німдері (Н, ОН, «гидраттанан электрон», Н⁺, ОН^-, Н₂О⁺, Н₂О^-, Н₃О) тзіледі.

шінші кезеі – химиялы, бл кезеде бос радикалдарды здеріні арасында да, жне олармен интактылы молекулаларды да арасында реакциялар жреді, бл кезде рылымы мен функционалды асиеттері згерген молекулаларды ке спектрі пайда болады. Суле серіні негізгі биологиялы эффектісі Н, ОН жне сіресе НО₂ (гидропероксид) сияты радикалдара байланысты деп есептеледі.

Иондаыш сулеленуді азаа серіні бл крсетілген алашы ш кезеі біріншілік немесе биологиялыа дейінгі ретінде бааланады, оларды затыы те ыса, 10^-16 –10^-3 с аралыында болады.

Тртінші кезеі – биологиялы, оны затыы секунд – жылдармен есептеледі, бл кезеде биологиялы рылымдарды барлы дегейлеріндегі: жасуша ішіліктен азалыа дейінгі заымданулар ізбелес дамуымен сипатталады

Тіндерде спецификалы радиациялы-химиялы айналымдар жреді. Одан рі арай молекулалы рылымдарды радиациялы заымдануы жасуша элементтеріні физиологиялы асиеттері мен зат алмасуыны р трлі трлеріні згеруіне алып келеді. Нуклеин ышылдары алмасуыны бзылуына байланысты, жасушаны ядролы аппаратыны заымдануы, жалпы сулелік заымдануды маызды элементтеріні бірі болып табылады. Бл кезде пайда болатын трлі зат алмасу рдістеріні йлесіміні бзылуы, сулеленуге шыраан азаны функционалды жне рылымды згерістеріні негізі болып табылады

Радиацияны соматикалы жне рыты жасушалара сер ету механизімінде принципиалды айырмашылы жо. Екеуі де бірдей заымданады, біра заымдануды салдары р трлі болады. Мутациялар бір-а рет пайда болып, ДН конвергентті редупликациясы нтижесінде, траты болып алады, олар, кейінгі жасуша рпатарыны барлыына да беріліп отырады. Осыан байланысты, генетикалы заымданулар шін сер ету табалдырыы болмайды, яни иондаушы серді кез-келген акті ауіпті. Соматикалы жасушалардаы мутациялар, оларды лімге немесе жаа асиеттерді пайда болуына, мысалы малигнизацияа кеп соуы ммкін.

Иондаушы сулелерді клиникалы эффектілері, тек жеке жасушалар мен тіндерді заымдануына ана емес, сонымен атар азаны р трлі физиологиялы жйелеріні кптеген жйкелік-гуморальды жне эндокриндік зара байланыстарыны бзылуына да байланысты болады.

Биологиялы рылымны рбір дегейіне тн зіні заымдайтын дозалары болады. р трлі дегейдегі биологиялы формацияларды заымдануыны жасырын кезеі де р трлі болады. Молекула дегейінде ол болмайды, биологиялы тін дегейінде (анда) лкенірек, ал ттас аза дегейінде, одан да лкен болады. Осыан байланысты, жасушадаы згерістер ертерек пайда болатыны, анны рамыны бзылуы шін, шамамен 250 мЗв доза ажет, ал суле ауруыны клиникалы крінісі 500 мЗв – 1000 мЗв дозада байалады.

Адамны ішкі сулеленуге шырауы ауіпті, себебі фотондарыны энергиясы 1Мэв шамасында болатын цезий-стронций сулелендіргіштері (техногенді) тіндер мен зат алмасу рдістеріне енуі кезінде олармен зара рекеттесуі, сулеленуге шырайтын зат атомдарыны табии химиялы асиеттері мен валенттік абышаларыны бзылуына кеп соады. Бндай рдіс, табии емес биохимиялы реакцияларды басталуына, биологиялы рылымдарды бзылуына алып келеді.