Мшелер мен тіндерді сындарлы мшелерді топтарына блінуі

 

Мысалы, сулеленуді 6000 мЗв дозасы, адамны бкіл денесіне сер еткен кезде, лімге кеп соады, біра осы доза денені шектелген блігіне, мысалы, ол шына сер етсе, оны сері жеілдеу теді.

Тіндерді сулелену серіне сезімталдыы, жасушадаы зат алмасуыны арындылыына тура пропорционал да, оларды сапалы жетілуіне (дифференциялдануына) кері пропорционал болады. Сулелену серінен заымдануды ауырлыы, сулеленуге андай мше шырайды, сулеленуді тіндерде клемдік таралуы андай жне сулелену серіне бкіл дене ме немесе оны андай да бір блігі шырайды ма, соан байланысты болады.

Сулеленуге шалдыу эффектісі сонымен бірге, сер етуші агентті тмендегідей ерекшеліктеріне:

· дозасына,

· сулеленуге шырау уаытына,

· сулеленуді тріне,

· сулеленуді энергиясына байланысты болады.

Сіірілген доза нерлым кп болса, яни биологиялы нысанны массасында сіірілген энергия кп болан сайын, заымдайтын эффектісі, сорлым айыныра болады. Мысалы, сулеленуді 250 мЗв дозасы адамны анында згерістер жне азасында айтымды клиникалы кріністер тудырады, 1000 мЗв доза суле ауруыны дамуына себепші болады, ал 6000 мЗв доза - лімге душар етеді.

Сулеленуге шырауды зардаптарын болжауда уаыт факторыны лкен маызы бар. Мысалы, жалпы жиынты дозаны млшері абсолюттік лім дозасына тен боланмен де, сулеленуге блшектеп тсіру адамны мірін сатап алуа ммкіндік береді.

Сулелену дозасыны уатын, яни дозаны уаыт бірлігіне атынасын, азайту, тіпті сіірілген дозалары бірдей боланны зінде, биологиялы эффектісін тмендетеді.

Сулеленуді сер етуіні нтижесіне, сондай-а, тіндегі сіірілген энергияны кеістіктік таралуы да сер етеді. Сулелерді трі мен энергиясы биологиялы тіндердегі иондану тыыздыын анытайды, биологиялы эффектісіні айырмашылытары осыан байланысты. Берілген иондаыш сулелену трінен созылмалы сулеленуге шырауды биологиялы эффектісіні млшерімен осы сулелену тріні энергиясыны сызыты берілуі (ЭСБ) арасында туелділік бар. Бл туелділік лшемге келтіретін коэффициентпен аныталады. ЭСБ артанда, лшем коэффициенті де жоарылайды.

Сонымен, сулеленуге шырау кезіндегі сырты ортаны жадайы (мысалы, рентгенологты жмыс орны) мен кйі, суле серді клиникалы кріністеріні сипатына белгілі бір млшерде сер етуі ммкін. Сулелену серіне шырау кезінде, тмен барометрлік ысым мен суыты о сер ететіні туралы мліметтер бар. Сулеленуге шырау кезіндегі атар жретін олайсыз факторлар (шу, діріл, улы газдар, ультраклгін, инфраызыл сулелер, ыздыратын микроклимат) сулелік заымдануды ауырлатады.

Бл баыттаы зерттеулер зірге аз, дегенмен, жалпы принципиалды кзарас алыптасан, атап айтанда, сулені сер етуі орын алатын ндірістік жадайларда адамны кіл-кйіне, жмыса абілеттілігіне жне денсаулыына олайсыз сер ететін барлы осымша ауырлы тсіретін факторлар болмауы ажет. Сулелерді азаа тигізетін серін анытайтын факторларды кп трлілігі суледен заымдануды клиникалы кріністеріні полиморфизмін тсіндіреді.

Сонымен, иондаушы сулелерді адам азасына серіні нтижесі, спецификалы биологиялы эффектілерімен атар, спецификалы емес кріністері трінде болуы ммкін.

азіргі кезде адамны иондаушы сулеленуге шырауыны эффектілерін детерминделген (табалдырыы бар) жне стохастикалы (ытималды) спецификалы биологиялы эффектілері деп бледі.

Детерминделген сері – бл, наты патология, мысалы, жедел суле ауруы (ЖСА) немесе созылмалы суле ауруы (ССА), суле кйіктері (теріні жне шырышты абытарыны суледен жергілікті заымданулары), кз бршаыны катарактасы, гемопоэзді згерістері, уаытша немесе траты рысызды жне т.б. тріндегі клиникалы маызды эффектілер.

Гуськова А.К. (2001) бойынша, ЖСА - бл біратар тіндер мен мшелерді заымдануларыны жиынтыымен сипатталатын, нозологиялы тр болып табылады. Тіндер мен мшелерді заымдануларыны нтижесінде, ауруды негізгі клиникалы синдромдары - сйек кемігі, ішек жне церебралдык синдромдар, сондай-а, оларды біріні біріне ласуы жне оларды атар жретін трлері алыптасады.

Сырты сулеленуді серінен ЖСА, азаны барлы мшелері мен тіндеріне немесе оларды кп блігіне ыса уаыт ішінде (тез немесе тулігіне бірнеше саат) 1Гр (1Зв) асатын гамма жне/немесе нейтронды сулеленулер сер етуі нтижесінде туындайды, яни детерминделген эффектісіні табалдырыы бар жне олар радиацияны лкен дозалары ыса уаыт ішінде сер етуі кезінде пайда болады. Детерминделген эффектілеріні ауырлыы сулеленуге шыраудан сіірілген дозаа тікелей байланысты: доза жоары болан сайын, заымдану да ауыр болады.

1-ден 10 Гр-ге дейінгі дозада сулеленуге шырау кезінде, ЖСА сйек кемігі трі (типтілік трі), 10-20 Гр-де – ішектік трі, 20-50 Гр-де уытты трі (іш жзенде барлы паренхималы мшелерді жаппай заымдануы), 50-ден жоары боланда – ОЖЖ-ні заымдануы (ЖСА-ні церебральды трі) пайда болады.

Созылмалы суле ауруы (ССА) – бл, иондаушы сулелерді ксіби мамандара арналан рсат етілген дегейінен едуір жоары дозаларында (10 есе жне одан да кп) азаа за уаыт бойы (айлар, жылдар) сер етуі нтижесінде дамитын сулелік патологияны трі. А.К. Гуськованы (2001) мліметтері бойынша, ССА дамуы шін, дозаларды дегейі жылына 0,1 Гр-ден асуы жне жиынты млшері 0,7-1,5 Гр-ден тмен болмауы ажет. ССА-ны даму мерзімі 1-2 жылдан 5-10 жыла дейінгі аралыта аутиды.

Детерминделген эффектілері серінен алыс уаыттарда, яни, сулеленуге шырааннан кейін за мерзім ткеннен со, дамуы ммкін. Бл салдарына, мысалы, р трлі мшелердегі гипопластикалы, дистрофиялы жне склерозды згерістер, эндокринді бзылыстар, нефросклероз, жрек, ан тамырларыны соны ішінде, ылтамырларды заымданулары, сулелік катаракта жне басалар да жатады. Сулеленуге шырауды соматикалы тріндегі серінен алыс уаыттардаы эффектісіне созылмалы суле ауруы жатады, ол адамны за уаыт бойына сулеленуді рсат етілген млшерінен асатын аз дозаларында сулеленуге шырауы кезінде пайда болады.

Халытын техногендік кздерден сулеленуге шыраудан алан дозасы, басым кпшілік жадайларда аз дозаларды санатына жатады. уаты жылына 0,1 Зв жне одан да кем болатын 0,1 Зв жне одан да аз дозаларды аз дозалар деп есептеуге болады.

Созылмалы суле ауруымен атар, суле серіні соматикалы тріндегі серінен алыс уаыттардаы салдарына, сондай - а, атерлі ісік аурулары, кз бршаы катарактасы дамуыны жоары ытималдыы жне мір сруіні ысаруы жатады. Иондаушы сулелерді серіне шыраан адамдарды арасында, жалпы халыпен салыстыранда, лейкемия жиі кездеседі.

Мысалы, Хиросима трындарында лейкемия, сулелену серіне шырамаан халыа араанда, 8 есе жиі дамыан. дебиеттерде белсенді сулеленулермен контакт тотааннан кейін 20-25 жыл ткеннен со денені р трлі жерлерінде орналасан атерлі ісіктерді пайда болан жадайлары жазылан. Рентгенологтарды ол терісіні обыры, орасын кеніштеріндегі шахталарда белсенді газдарды серіне шыраан шахтерларда кпе обыры, ндірісте белсенді фосформен атынаста болан жмыcшы йелдерде остеосаркома пайда болан жадайлары келтірілген.

Дегенмен, серінен алыс уаыттардаы салдарын тудыратын минималды дозалар туралы зірге бірыай кзарас жо. Сулену серіні эффектісі талдауа жне млшері жаынан есепке алуа иын соатын кптеген факторлармен аныталады. Алайда, кпшілік радиологтарды пікірі бойынша, адамны бкіл денесіні сулеленуге шырауы кезіндегі міріні ысаруы 10 мЗв дозаа 1-15 кнді райды, бл едуір млшерде азаны артаюыны жылдамдауымен жне инфекциялара табии резистенттілігіні тмендеуімен байланысты.

Детерминделген эффектілерден айырмашылыы, стохастикалы (ытималды, кездейсоты) эффектілерді доза табалдырытыы жо.

Халыаралы ауымдасты абылдаан консервативті радиобиологиялы болжама сйкес, сулеленуге шалдыуды дегейі анша аз боланмен де, серінен алыс уаыттардаы стохастикалы медициналы салдарыны - е алдымен, канцерогенді, генетикалы жне тератогенді эффектілеріні, пайда болу ауіп-атеріне себепші болады.

Алайда, сулеленуге шыраудан алатын дозасы нерлым тмен болса, оларды пайда болу ытималдыы да, сорлым аз болады.

Сулелену серінен пайда болатын стохастикалы эффектілеріні 2 тріні бар екені длелденген. Біріншісі соматикалы жасушаларда пайда болады жне сулеленуге шыраан азада атерлі ісік ауруыны (кеш пайда болатын соматикалы-стохастикалы сер салдары) дамуына себеп болуы ммкін. Екінші трі, жыныс бездеріні рыты тіндерінде пайда болады, ол сулеленуге шалдыан адамдарды рпатарында тым уалайтын (тым уалайтын генетикалы эффектілері) бзылыстара кеп соуы ммкін.

Генетикалы эффектілер дстрлі трде 3 саната блінеді: гендік мутациялар, хромосомды абберациялар жне кп факторлы бзылыстар.

Радиобиологтарды пікірінше, адамда мутацияларды пайда болу ытималдыы, ата-аналарыны здері ры болып алыптасаннан бастап, олара бала бітуіне дейін жиналан жиынты дозамен аныталады. Радиобелсінділіктен пайда болан мутацияларды, сапа жаынан спонтанды мутациялардан айырмашылыы жо.

Мутагендік эффектісі бойынша доза табалдырыы жо. Генетикалы згерістер келесі рпатарда білінуі ммкін, себебі тым уалау арылы берілетін мутациялар морфологиялы, физиологиялы, биохимиялы згерістермен байланысты болуы ммкін. Нерлым адамны кп саны сулеленуді серіне шырайтын болса, сорлым халыты ттас аланда мутацияны туындау аупі жоары болады.

ХРК ата-аналарыны 1 Зв дозада сулеленуге шырауынан барлы рпатарында тым уалау арылы берілетін ауыр кріністеріні пайда болу ытималдыын 1·10^-2 млшерінде баалуды сынды, бл халыты радиациядан орауда жалпы келтіретін зиянын баалау шін олданылуы ммкін. Бірінші рпаындаы балада эффектілеріні біліну ытималдыы бірнеше рет тмен болады.

Соматикалы жасушалардаы хромосомды абберациялар саныны кбеюі, мамандыы сулеленуге шыраумен байланысты адамдарда, сіресе апатты жадайларда байалан. Радиоактивті сулеленуге жыныс жасушалары е сезімтал болып табылады. Мысалы, 2000 мЗв - 4000 мЗв доза аналы безді жасушаларыны жойылуына келеді, ал аталы безге 6000 мЗв доза сер еткенде, толы рысызды пайда болады. Бл кезде жыныс гормондарын ндіретін жасушалар тіршілікке абілеттілігін сатап алады. Демек, жыныс мшелеріні сулеленуге шырауы кастрацияа емес, бедеулікке кеп соады.

Жоарыда азаны негізінен сырты иондаушы сулеленуге шырауыны зардаптары туралы айтылан. Алайда, белсенді заттармен тікелей контактыда болан кезде – азаны сыртына жан жне ішіне тскен кезде пайда болатын заымдануларды лкен маызы бар.

Радиоактивті заттарды жуымен байланысты биологиялы эффектілері «радиациялы токсикологияда» арастырылады.

Іс жзінде азаа иондаушы сулеленуді жне этиологиясы сулелік емес заымдаушы факторларды (термиялы сер, механикалы жарааттар, ауыр металдарды улындыратын сері жне басалар) бір уаытта немесе ізбелесіп сер етуі ммкін. Мндай серлерді аралас радиациялы заымдану (АРЗ) деп атайды.

Сонымен атар, абаттасан радиациялы заымданулар да болуы ммкін, олар азаа сырты сулеленуді, радионуклидтерді теріге жне шырышты абытара аппликациясыны, тыныс алу жне ас-орыту жолдары, сондай-а, жарааттанан жне кйген жерлері арылы тскен радионуклидтерді бір уаытта немесе ізбелесіп сер етуі кезінде дамиды.

Радиацияны сері халыты денсаулы жадайындаы р трлі спецификалы емес кріністерді себебі болып табылады. Ол кптеген зерттеулермен талассыз длелденген.

Иондаушы сулеленуді азаны иммунобиологиялы резистенттілігіне сер ететіні туралы мліметтер бар. Лимфоциттерді кп блігіні радиацияа сезімталдыы жоары болатыны жне оларды жойылуынан пайда болатын эффектілері сырты жне ішкі сулелену серіне шыраудын (Sr-90, Cs-137 радонуклидтерімен) 0,5 Гр – 10,0 Гр дозасы кезінде- а байалатыны аныталды.

Азаны табии да, жне жасанды да иммунитеті лсірейді. Семей ядролы сына полигоны (СЯСП) аймаында тратын 2425 трынны иммунды статусын зерттеу, оларда екіншілік иммунды жетіспеушілікті алыптасуы, баылау тобына араанда, шын мнінде жоары боланын анытады. Иммунды жйені біркелкі супрессияланан трі, бл трындарда жпалы ауруларды жне бактериялар мен вирустар тудыратын тыныс мшелері ауруларыны жоары жиілігіні себепшісі екені крсетілді.

Тоцк полигонында ядролы жарылысты ізіні серіне шыраан балаларды арасында респираторлы инфекцияны персистенциясымен жретін иммунды жйедегі ауытулары шын мнінде жиі байалды (0,48% - баылау тобыны, 0,48%, крсеткішіне араанда, 2,26 – 5,26% болды). Ал СЯСП аймаындаы жергілікті трындарды балаларында (Павлодар облысы бойынша) жпалы ауруларды созылмалы аыма бейімділігі байалады, бл жадайда, егер балаларды ата-аналары полигонны жанында мекендесе, оларды балаларында вирусты респираторлы инфекциялара бейімділігі жоары (баылаудаы топты 10±15% салыстыранда, 40±13%,) болды.

Сулеленумен контакты бар жмысшыларда тмау, тыныс жолдарыны жедел аурулары, пневмония, бронхит жне т.б. сияты ауруларды аымы заа созылады жне ауырлайды. Азасыны белгілі бір ауруларды озырдырыштарына траты жасанды иммунитет уруа абілетсіз болуы спецификалы инфекцияларды (тырыса, іш сзегі, полиомиелит, туберкулез) жтырып алуа дайын халы топтарыны пайда болуына себепші болады.

Кейбір мліметтер бойынша, сулелену серіне жоары дрежеде шырайтын зонада лім себептеріні ішінде жпалы аурулар шінші орында тр, ал бірінші орында – ан айналым жйесіні аурулары, екінші орында - атерлі ісіктер тр.

Радиацияны аз дозалары сер еткен кезде, атерлі ісіктер мен ан ауруларынан кейін, эндокриндік жйені аурулары да индикаторлы аурулар болып есептеледі. араанды облысыны СЯСП сер ететін зонасында жалпы аурушадыты рылымындаы эндокриндік жйені аурулары алтыншы орын алады, оны ішінде диффузды зоб - 74,3%, сусамыр – 14,3%, зат алмасуыны бзылыстары – 11,4% райды.

Радионуклидтермен ластанан елді мекендерді трындары арасында жректі ишемия ауруы, артериялы ан ысымыны жоарылауы жне жрек соуы ыраыны бзылыстары, сонымен атар жрек-ан тамыр жйесіні баса да аурулары ке тараланы аныталды. Бл белсенді заттарды серінен фибринолиз белсенділігі тмендеуіні жне тромбогенділік жаына арай тамыр абыраларыны функционалды жадайы бзылуыны, тыыздыы жоары липидтерді концентрациясы тмендеуіні салдары болуы ммкін.

Павлодар облысы Мамыр ауданыны трындарында темір тапшылы анемия таралуына (зерттелгендерді 1/3) радиациялы факторларды сер ететіні аныталан.

Біратар зерттеулер, баылау шін алынан аудандарымен салыстыранда, радиациялы ластанан зоналарда асорыту мшелеріні, (атрофиялы трі басым созылмалы гастриттер) сйек-блшыет жйесіні (остеохондроз, артриттер жне басалар), несеп-жыныс жйесіні, тері жне теріасты шел майы аурулары, жктілікті жне тууды асынулары, жйке жйесіні аурулары сияты нозологияларды басым екенін крсетеді.