Халыты радиациялы ауіпсіздігіні негіздері.
Иондаушы сулеленулерді ашы жне жабы кздеріні сер етуі кезінде ксіби топтаы адамдар мен халыты орау жніндегі гигиеналы шаралар
Радиациялы ауіпсіздікті негізгі аидалары (негіздеу, олайлы ету, нормалау) жне радиациядан орау жніндегі талаптар саталса, ызметкерді, халыты жне оршаан табии ортаны радиациялы ауіпсіздігі амтамасыз етілген деп саналады.
Негізгі аидаларыны жзеге асырылуын баылау, келесі талаптарды орындалуын тексеру жолымен жргізілуі тиіс:
1) негіздеу аидасы (иондаушы сулелену кздерін пайдалану кезінде адамны жне оамны алатын пайдасы, оларды олдану кезіндегі ТРФ-а осымша сулеленуге шырауы келтіретін ауіп-атер ммкіншілігінен аспайтын болса, оларды пайдалану жніндегі барлы іс-рекеттерге тыйым салу) сулеленуді жаа кздерін жне радиациялы нысандарды жобалау, лицензия беру, радиациялы ауіпсіздік жнінде ережелер мен нормаларды жне гигиеналы нормативтерді дайындау жне бекіту туралы, сондай - а оларды пайдалану жадайлары згерген кезде, кілетті органдар шешім абылдайтын сатысында олданылуы тиіс.
Радиациялы апат жадайларында негіздеу аидасы сулелену кздеріне жне сулеленуге шалдыу жадайларына емес, орану шараларына жатады. Пайдасыны млшері ретінде берілген шараларды жргізу арылы болдырылмаан дозаны баалау керек. Алайда,сулелену кздеріні баылаудаболуын алпына келтіруге баытталан шаралар міндетті трде жргізілуі тиіс;
2) олайлы ету аидасы леуметтік жне экономикалы факторларды ескеріп, сулеленуге шыраудан алатын жеке адамны дозасын да, жне жымды дозаны да ммкіндігінше тмен (НРБ-99 бекіткен шектерден тмен) жне ол жеткізерлік дегейде стауды арастырады;
Радиациялы апат жадайларында доза шектеріні орнына дегейі жоарыра кірісу дегейлерін олданыланда, олайлы ету аидасы алдын ала болдырмайтын сулелену серіні дозасын жне кірісумен байланысты шыынды ескеріп, орану шараларын йымдастыруда олданылуы тиіс.
З) нормалау аидасын адамдарды сулеленуге шалдыу дегейіне атысы бар барлы адамдар сатауы тиіс; бл аида азаматтарды иондаушы сулеленуді барлы кздерінен сулеленуге шыраудан алатын дозаларын «Халыты радиациялы ауіпсіздігі туралы» азастан Республикасы Заымен, РН-99 жне баса да радиациялы ауіпсіздік нормативтерімен бекітілген жеке адамдара арналан доза шектерінен асырмауды арастырады.
Радиациялы ауіпсіздікті амтамасыз етуді е маызды блігі, радиациялы ауіпті нысандарды жобалау кезеінен бастап жргізілетін радиациялы баылау болып табылады.
Радиациялы баылауды масаттары:
· алыпты жмыс істеу кезінде, радиациялы ауіпсіздік аидаларыны жне бекітілген негізгі доза шектері мен рсат етілген дегейлерден аспауын оса есептегенде, нормативтер талабыны саталу дрежесін анытау;
· радиациялы апаттар жергілікті жерлерді жне имараттарды радионуклидтермен ластануы, сондай- а ауматарда жне имараттарда табии сулеленуге шалдыу дегейі жоары жадайларда орануды олайлы ету жне килігу жнінде шешім абылдау шін ажетті апараттар алу.
Радиациялы баылауа жататындар:
· сулелену кздеріні, атмосфераа шыатын шыарындыларды, атты жне сйы алдытарды радиациялы сипаттамасы;
· жмыс орындарында жне оршаан ортада технологиялы рдістер тудыратын радиациялы факторлар;
· ластанан ауматардаы жне табии сулеленуге шырату дегейі жоары имараттардаы радиациялы факторлар;
· ызметкер мен халыты, РН-99 ші таралатын барлы сулелену кздерінен сулеленуге шырау дегейлері.
Жоарыда келтірілген радиациялы баылау саласында олданылатын кейбір тсініктерге толыыра тоталамыз. Сонымен, РН-99 сйкес, сулелену кздерін алыпты (баыланатын) пайдалану жадайларында сулеленуге шырайтын адамдарды келесі санаттары белгіленген:
· ызметкер (А жне Б топтары);
· бкіл халы жне оны ішінде ндірістік жмыс сферасы мен жадайынан тыс уаытындаы ызметкер атарындаы адамдар.
Сулеленуге шырайтын адамдарды санаттары шін нормативтерді келесі ш класы орнатылан:
· негізгі доза шектері (ДШ), 12.6 - кестеде крсетілген;
· негізгі доза шектеріні туындылары болып келетін монофакторлы серді (бір жолмен радионуклид шін немесе сырты сулеленуді бір трі шін) рсат етілген дегейлері: жылды (азаа) тсу шегі, рсат етілген орташа жылды клемдік белсенділік (РЕКБ), рсат етілген орташа жылды меншікті белсенділік (РЕМБ) жне басалар;
· баылауда тран дегейлер (дозалар, дегейлер, белсенділіктер, аын тыыздытары жне т.б.)
Бларды мні йымда ол жеткізген радиациялы ауіпсіздік дегейін ескеруі жне радиациялы сер дегейі рсат етілген дегейден тмен болатын жадайды амтамасыз етуі ажет. Баылауда тран дегейлерді мемлекеттік санэпидбаылау органдарымен келісім бойынша, мекемені кімшілігі орнатады.
Сулеленуге шырауды негізгі доза шектеріне табии жне медициналы сулеленуге шыраудан алатын дозалар, сондай-а радиациялы апат (авария) салдарынан алатын дозалар кірмейді. Олара арнайы шектеулер орнатылады.
ызметкерді жмыс істейтін кезеіндегі (50 жыл) эффективті дозасы – 1000 мЗв, ал халы шін бкіл мір сретін кезеінде (70 жыл) – 70 мЗв аспауы ажет. Кезедерді басталуы 1 атар 2000 жылдан енгізілінген.
ызметкер мен халыты сулеленуге шырауыны рсат етілген дозасы ИС биологиялы сері туралы білімдерді жиналуы жне тиімді орану шараларын дайындау барысында ызметкер шін 600 мЗв-тен (1946 ж.) 20 мЗв-ке дейін (1999 ж.) тмендетілген.
Адама бір мезгілде ішкі жне сырты сулеленуге шырататын кздері сер еткен кезде, жылды эффективті доза орнатылан доза шектерінен аспауы ажет. (кесте- 12.6)
Жабы кздерін олдану кезінде радиациялы ауіпсіздік жадайларын амтамасыз етуге ммкіндік беретін орану шаралары, иондаушы сулеленулерді таралу задарын жне оларды затпен зара серлесу сипатын білуіне негізделген.
Бл задылытарды ішіндегі негізгілері келесілер:
а) сырты сулелену серіні дозасы сулелену арындылыына жне сер ету уаытына пропорционал;
б) сырты нктелік кзден сулелену арындылыы онда уаыт бірлігінде пайда болатын кванттарды немесе блшектерді санына пропорционалды жне араашытыты квадратына кері пропорционалды (созылыы кздері шін бл байланыстылы крделірек).
в) сулеленуді арындылыы экрандарды кмегімен азайтылуы ммкін.
Осы задылытардан ИС жабы кздерін олдану кезіндегі радиациялы ауіпсіздікті амтамасыз етуді негізгі аидалары шыады:
1. «Млшері арылы орау» - сулелену кздеріні уатын е аз млшерге дейін азайтуа, яни белсенді заттарды е аз белсенділігімен жмыс істеуге негізделген. Бл шара сулеленуді уаты тура пропорцияда азаюына негізделген. орануды бл дісі кеінен олданылмайды, себебі ол технология рдісіні ойылатын талаптарымен шектеледі. Оны стіне, сулелену кзіні белсенділігін тмендету сулеленуді сер ететін уаытын зартады.
Кесте
РН-99 сйкес иондаыш сулеулену кздерін алыпты пайдалану жадайларындаы ызметкер мен халыа арналан дозаларды негізгі шектері
| Нормаланатын млшерлер* | Дозалар шегі | |
| ызметкер (А тобы)** | Халы | |
| Эффективті доза | Iзбелес жатан 5 жылды кез-келген жылында орта есеппен 20 мЗв, біра 1 жылда 50 мЗв арты емес | Iзбелес жатан 5 жылды кез-келген жылында орта есеппен 1 мЗв, біра 1 жылда 5 мЗв арты емес. |
| Бір жылдаы эквивалентті доза кз бршаында, теріде ол шында, ая шында | 150 мЗв 500 мЗв 500 мЗв | 15 мЗв 50 мЗв 50 мЗв |
Ескерту:
* Барлы нормаланатын млшерлер бойынша крсетілген шектеулерге дейін бір мезгілде сулеленуге шырауына рсат етіледі.
** Б-тобындаы персонала арналан дозаларды негізгі шектері, сулеленуге шырауды баса да рсат етілген дегейлері сияты, А-тобындаы ызметкергеа арналан мніні 1/4 те. рі арай мтіндегі ызметкер санатына арналан барлы нормативтік мндер тек А тобындаы ызметкер шін келтірілген.
2. «Уаыт арылы орау» сулелену кздерімен жмыс істеу уаытыны ысаруына, яни «млшері арылы ораудаы» задылытармен бір задылытара негізделген. Сулелену кзімен жмыс істейтін уаытты ысарту арылы ызметкерді сулеленуге шыраудан алдын алатын дозасын едуір азайтуа болады. орануды бл аидасы, сіресе, белсенділігі салыстырмалы трде аз кздермен жмыс істеу кезінде, ызметкер онымен тікелей манипуляция жргізуі кезінде, жиі олданылады. Мысалы, ызметкер цилиндр жне монша трізді кздермен жмыс істейтін кезде алдымен рамында гамма-сулелендіргіші жо осындай цилиндрлермен жне моншатармен жмыс істеп йренеді. Бл орындалатын жмысты жоары дрежелі автоматизмге жеткізуге, сйтіп ызметкерді “белсенді уаытын” (белсенді кздермен жмыс істеу уаытын) едуір ысартуа ммкіндік береді. Медицина практикасында рентген аппараттарын пайдалану кезінде де, сіресе диагностикалы процедуралар кезінде, уаыт факторыны маызы лкен. Дрігерлерді мамандыын жоарылату рентген ттігіні жмыс уаытын ысартуа ммкіндік береді, демек, ызметкер мен тексерілетін аурулара тсетін доза жктемесін азайтуа ммкіндік береді.
3. орануды арапайым жне сенімді дісіні бірі – бл сулелену кзінен жмыс істейтін адамаа дейінгі араашытыты лайту («араашыты арылы орау»). Бл жмысшыларды сулелену кзінен жеткілікті араашытыа алыстату арылы амтамасыз етіледі. Бл орану аидасыны аншалыты тиімді екенін келесі мысалдан круге болады. Белсенділігі 110 МБк (3мКи) 60Co-ны нктелік кзімен бір минут бойына зындыы 8 см пинцетпен жмыс істегенде, жмыс істейтін адамны олыны саусатары 100мкГр (100 мкЗв), шамасында доза алады, ал осы жмыс трін орындау кезінде зындыы 25 см пинцетті пайдаланса, сулелену серіні дозасы небрі 10мГр (10 мкЗв) райды. Сонымен, зындыы лкен ыайсыздау сайманды олдану, жмыс операциясын орындауа ажетті уаытты біршама лайтанмен де, дозаны тмендету жолдарын іздестіруде белгілі бір артышылыы бар.
Айта кеткен жн, уаыт жне ара ашыты арылы орау аидалары «млшері арылы орау» аидасына араанда, іс жзінде кбірек олданылынымен де, сулелену кздерін олдану технологиясыны талаптары оларды кеінен іске асуын шектеп отыр. Мысалы, бір жадайларда кейбір нысандарды за уаыт (бірнеше саат жне одан да арты) сулеленуге шыратуды ажет етеді, баса жадайларда сулелену кздерімен істелетін жмыс уаытын ысарту, оларды пайдаланудан алатын экономикалы тиімділігін азайтады (мысалы, болат кесектерді дефектоскопиясы кезінде рентген ттікшелерімен жмыс істеу мерзіміні ысаруы дефектоскопистерді ебек німділігін азайтады), ал уатты иондаыш сулелену кздерімен жмыс істеу кезінде ызметкерді соншалыты ашыа алыстатуды ажет етеді, бл кезде ара ашыты арылы орану аидасы бір ана з алдына орайтын діс ретінде зіні мнін жоалтады.
Мндай жадайларда жабы кздерімен істелетін жмыстарды радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз ететін жадайлар жасау кезінде “экран арылы орау” принципі лкен роль атарады.
4.«Экрандар арылы орау» - иондаушы сулеленулерді сііретін материалдармен сулелену кздерін экрандауды олдану. Бл діс «ара ашыты арылы орау» аидасымен бірге олданылады. Иондаыш сулеленуді трлеріне байланысты, экрандар жасау шін р трлі материалдарды пайдаланады, ал оларды алыдыы сулелену уатына байланысты аныталады. Мысалы, рентген жне гамма – сулеленулерден орау шін экран ретінде олданылатын материалдарды е жасысы болып, меншікті салмаы лкен материалдар (мысалы, орасын) саналады, себебі олар сулеленуді дозасын лсіздендіру есесі бойынша, е аз алыдыында ажетті тиімділік алуа ммкіндік береді.
Біра орасынны ымбаттыын ескеріп, жеілдеу материалдардан - орасындалан йнектен, темірден, бетоннан, барибетоннан, темір бетоннан жне тіпті, судан да жасалан экрандар олданылуы ммкін.
Бл жадайда рине, экрандарды эквивалентті алыдыы, орасын арылы ажетті лсіздендіру есесін амтамасыз ететін алыдыынан асып кетеді.
Кірпіш, бетон, барибетон, темір бетон жне баса да рылыс материалдары, экрандар бір уаытта имараттарды рылыс конструкциялары болып табылатын жадайларда, экрандар жасау шін бастапы шикізат ретінде жиі олданылады
Су – те арзан, орайтын материал, сондытан одан орайтын экрандар жасау жиі кездесетін былыс. Айта кеткен жн, рентген жне -сулеленуден орау шін тиімді, орайтын экрандарды жасау кезінде бірінші кезекте ндіріс технологиясын жне экономикалы шыынын (р трлі материалдардан жасалан экрандарды нын) ескереді.
Экран арылы нейтронды сулеленуден орау нейтрондарды затпен серлесу задылытарына негізделеді. Жылулы, резонансты жне баяу нейтрондар е тиімді сііріледі, сондытан, жылдам нейтрондарды сііру шін, оларды алдымен баяуландыру ажет. Атомды нмірлері кіші элементтерді баяуландыратын эффектілері максималды. Сондытан, орайтынэкрандар ретінде, детте, суды, парафинді, бетонды т.б., рамында сутегі атомдары кп материалдарды олданады. Жылулы нейтрондарды кадмий жне бор жасы сііреді, бл жадайда оларды толы сііруге арналан кадмий абатыны алыдыы миллиметрді бірнеше ондаан блігіне те болуы ммкін.
Нейтрондарды зіне сііру рдісі -сулеленуін шыарумен жретінін ескеріп, орасыннан немесе баса эквивалентті материалдардан жасалан осымша орану арастыру ажет.
Нейтрондарды кшті сулелендіретін реакторларда, мысалы, бірнеше сііретін абаттар олданылуы ммкін: бірінші абаты – нейтрондарды баяуландыру шін рамында сутегі атомдары кп (бетон, су жне т.б.), екінші абаты – баяу жне жылулы нейтронды сііруге арналан (бор, кадмий), шінші абаты – гамма-сулеленуін сііру шін олданылуы ммкін.
-аындарынан орану шін атомды нмірі кіші материалдардан жасалан экрандарды олданан жн. Бл жадайда тежелулік сулеленуді шыуы лкен емес. детте, -сулеленуін сііру шін органикалы шыныны, пластмассаны, алюминийді олданады. те уатты -сулеленуі жадайында тежелулік сулеленуден орану шін осымша экрандарды олданан жн.
олданылуына байланысты оранатын экрандар шартты трде 5 топа блінуі ммкін:
1. орайтын экрандар-контейнерлер, оларды ішіне белсенді препараттар салынады. Мндай экрандарды негізгі олданылуы - белсенді препараттарды жмыса олданбайтын жадайында сатау. Жаадан зірленген тасымалданатын, жылжымалы жне стационарлы дефектоскопиялы, емдік жне баса да аппараттардан шыатын сулелену дозасыны уаты, ішінде сулелену кзі бар аппарат блогыны бетінен 1 м араашытыта 30 мкЗв/сааттан (3м бэр/са) аспауы ажет.
Жаадан зірленген радиоизотопты ралдардан шыатын сулеленуді эквиваленті доза уаты ішінде сулелену кзі бар приборды блогыны бетінен 1 м ашытыта 3 мкЗв/са (0,3мбэр/са)-тан аспауы ажет жне сулелену кзі бар аппаратты блогыны бетіне тиіп транда 100 мкЗв/ са (10мбэр/са)-тан аспауы керек.
2. Жабдытара арналан орайтын экрандар - белсенді препаратжмыс жадайында болан кезде немесе иондаушы сулелену кздеріне жоары (немесе деткіш) кернеуді осан кезде, жмыста олданылатын барлы жабдытарды экрандармен толыымен оршайды.
3. Жылжымалы орайтын экрандар - жмыс зонасыны р трлі учаскелеріндегі жмыс орнын орау шін олданылады.
4.рылыс конструкцияларыны блігі (абыра, еден, шаыра, арнайы есіктер, т.б.). ретінде орнатылатын орайтын экрандар – ішінде ызметкер траты трде болатын блмелерді жне іргелес жатан ауматы орауа арналады.
5. Жеке басты орайтын заттарды экрандары- органикалы шыныдан жасалан аланша, пневмокостюмдерді орайтын шынылары, орасындалан олаптар, т.б.)
Бл тарауда, сырты сулеленуге шырау кезінде орау шаралары туралы мселелерді баяндай отырып, сулелік диагностика кабинеттеріне жне медициналы рентгенологиялы процедураларды жргізуге ойылатын негізгі гигиеналы талаптара толыыра тоталу керек.
Бл ажеттілік халыты кпшілігі алдын алу масатында жргізілетін жне баса да тексерулер кезінде, сондай-а, тек дрігер-рентгенологтар ана емес, кптеген мамандытардаы дрігерлер де зіні жмысында е кп таралан радиациялы фактормен – рентген сулеленуімен кездесіп отыратындыымен байланысты.
Берілген сулеленуді пайдаланып, медицинада олданылатын, негізгі дістер келесілер:
- рентгенография – аазда немесе лдірде (пленка) бір немесе бірнеше статикалы бейнелер (рентгендік суреттерін) алу;
- санды рентгенография – рентгенологиялы апаратты санды тріне айналдырып, рентгендік бейнелерін (суреттерін) алу
- рентгеноскопия – монитор экранында немесе флуоресценттік экранда кп проекциялы динамикалы рентгендік бейнелерін алу;
- санды рентгеноскопия – рентгенологиялы апаратты санды тріне айналдырып, пациент мшелеріні рентгендік бейнесін динамикасында алу.
- рентгендік компьютерлік томография – компьютер мен арнайы аппаратураны пайдаланып, адам мшесін кмпьютер кмегімен бірнеше абатка кесіп, рбір абатты санды тріндегі рентгендік бейнесін алу;
- флюорография – рентгендік бейнесіні фотосуретін флюоресцентті экраннан тсіріп алу.
Рентгендиагностикалы жне рентген сулесімен емдеу блмелеріні барлыы потенциалды ауіптілік дрежесі бойынша IV саната жатады.
Сондытан, рентген кабинетінде жмыс істеу ауіпсіздігі келесі талаптарды іске асыру арылы амтамасыз етілуі ажет:
· рентген аппаратурасы мен жабдытарын радиациялы ауіпсіздік талаптарына сйкес олдану арылы;
· негізделіп алынан блмелер жиынтыы мен оларды орналасуы жне делуі арылы;
· рентгенологиялы зерттеулерді жргізгенде, рентген аппараттарыны олайлы физико-химиялы жмыс параметрлерін пайдалану арылы;
· ызметкер мен пациенттерді радиациядан орауа арналан стационарлы, жылжымалы жне жеке басты орайтын ралдарды пайдалану;
· ызметкерге рентгенологиялы зерттеулер жргізуді ауіпсіз дістері мен тсілдерін йрету;
· коммуникацияларды жне рал-жабдытарды пайдалану ережелерін сатау;
· ызметкер мен пациенттерді сулеленуге шыраудан алатын дозаларын баылау;
· рентгенологиялы зерттеулер кезінде ауіпсіздікті амтамасыз ету жніндегі ережелер мен нормаларды орындалуына ндірістік баылау жргізу.
Пациенттерді радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз ету масатында дрігер-клиницистер здеріні практикалы жмысында диагностикалы дістерді тадау кезінде, біріншіден, альтернативті (радиациялы емес) зерттеу дістеріне басым роль беру керек, екіншіден, рентген- диагностикалы зерттеулерді тек негізделген клиникалы крсетілімі бойынша ана жргізуі тиіс; шіншіден, рентгенологиялы зерттеулерді пайдалану кезінде, оларды е ауіпсізін тадауы ажет. Медициналы рентгенологиялы зерттеулерді олданылатын дрігерлер пациенттерді сулеленуге шыраудан ктілетін доза дегейлерін, азада болатын реакцияларын жне серінен біраз уаыт ткен кейін пайда болатын салдарыны ауіп-атерін білуі тиіс. Бл зерттеулер кезінде пациенттерді сулеленуге шалдыудан алатын жеке адамды эффективті дозаларын баылауды Р ДМ бекіткен дістемелік нсаулара сйкес, дозаны сулеленуге шыраан аудана кбейтіндісін лшегіштерді пайдаланып жргізеді. Пациентті жеке эффективті дозасыны мні дозалы жктемелер тіркелетін аазда (ауруды амбулаторлы картасына немесе баланы даму тарихына медициналы картасына осы ааз жапсырылады) жне кнделікті рентгенологиялы тексерулер журналына тіркеліп отырылуы ажет. Ауру адамды стационардан шыаран кезде немесе мамандандырылан емдеу-алдын алу мекемелерінде рентгенологиялы зерттеу жргізгеннен кейінгі доза жктемесіні мні ауруа берілетін сыратнамадан алынан кшірмеге (выписка) енгізіледі.
Пациентке, оны сулеленуге шалдыуынан ктілетін дозасы немесе алан дозасы туралы жне болатын салдары жнінде толы апарат берілуі ажет. Пациент, эпидемиологиялы трыдан ауіпті ауруды анытау масатында жргізілетін алдын алу жніндегі тексерулерден баса, медициналы рентгенологиялы зерттеулерден бас тарта алады.
Рентгенологиялы зерттеулер жргізу кезінде дрігер-рентгенолога лкен жауапкершілік жктеледі. Мысалы, бл зерттеулерге жолдамалар негізсіз берілген кезде (мысалы, ауруыны диагнозы болмаанда), дрігер-рентгенолог, алдымен оны жргізбейтіні тралы емдеуші дрігерді хабардар етіп жне зерттеуді орындамайтынын сыратнамаа (амбулаториялы картаа) жазып, пациентке оны жргізуден бас тарта алады. Сонымен бірге, дрігер-рентгенолог зерттеуді трі жне клемі жнінде орытынды шешімін абылдауы ммкін.
Ауруды алдын-алу жніндегі тексерулер, халыа тек флюорография дісімен жргізіледі, ажет болан кезде рентгенографияны олданады. Бл тексерулер кезінде рентгеноскопияны олдануа рсат етілмейді. Дені сау адамдара ауруды алдын алу масатында медициналы рентгенологиялы зерттеулер жне ылыми зерттеулер жргізу кезінде сулеленуге шыраудан алатын жылды дозаны дегейі 1 мЗв дейін болуы ажет. Ауруды алдын алу масатында жргізілетін рентгенологиялы тексеру 14 жаса дейінгі балалара жне жкті йелдерге жргізілмейді, сондай-а, ауру, егер, ткен жыл ішінде алдын алу жніндегі тексерулерден ткен болса, стационарлы емдеуге тсуі кезінде жне амбулаториялы немесе емханалы кмек алуа келгенде де жргізілмейді. Алдын алу масатындаы рентгенологиялы зерттеулерге жататын балаларды жасы тек олайсыз эпидемиологиялы жадайларда ана 12 жаса дейін тмендетілуі ммкін.
Сонымен атар, андай да бір ауруларды диагнозын анытау масатында пациенттерді сулеленуге шыраудан алатын дозаларды шектері жо. Біра, медициналы диагностикалы зерттеулер жргізу кезінде жне бл кезде пациентті сулеленуге шырауынан жиналан дозасы 500 мЗв болса, онда, егер сулелік процедураларды жргізуге мірлік крсетілімі бойынша ажеттілік болмаса, пациентті одан рі сулеленуге шалдыуын шектеу жнінде шаралар олдану ажет.
Халы ішіндегі адамдар сулеленуге шыраудан жылына 200 мЗв-тен арты эффективті доза алса немесе сулеленуге шалдытыратын негізгі кздеріні біреуінен 500 мЗв-тен арты жиналан доза, не сулеленуге шырататын барлы кздерінен 1000 мЗв арты доза алан кезде, денсаулы сатау органдарыны йымдастыруымен арнайы медициналы тексеру жргізілуі тиіс.
Репродуктивті жастаы жне жкті йелдерге рентгенологиялы зерттеу жргізуге шектеулер бар. Емдеуші дрігер жне рентгенолог рентгенологиялы зерттеу жргізетін уаытын тадау масатында йелді соы етеккіріні келген уаытын анытауы тиіс. Мысалы, жыныс бездеріне сулелік жктеме тсуімен байланысты асазан-ішек жолдарына жргізілетін рентгенологиялы зерттеулер, урография, ршы буынына рентгенография жасау жне баса да зерттеулер, етеккір цикліні бірінші декадасында жргізілуі тиіс. Ал жкті йелдерге зерттеулер, клиникалы крсетілімдері бойынша, жктілікті тек екінші жартысында ана жргізіледі. Жктілерді рентгенологиялы зерттеулер рыты аныталмаан жктілік кезіндегі екі айда алан дозасы 1 мЗв аспайтын барлы ммкін болатын орану ралдарын жне дістерін олдану арылы да жргізіледі. Жкті йелдерге рентгенологиялы зерттеулерді, іштегі нрестені алатын дозасы, жктілігі аныталмаан екі айында 1 мЗв аспайтындай етіп, ммкіндігінше, барлы орану ралдары мен тсілдерін олданып жургізеді. рыты 100 мЗв-тен асатын дозасын абылдау жадайында дрігер жкті йелді ммкін болатын салдары туралы ескертуі жне жктілікті зу туралы сыныс беруі ажет. Іштегі нрестені алатын дозасы 100 мЗв-тен асатын жадайда, дрігер жкті йелге болатын салдары туралы ескертуге жне жктілікті зуге сыныс беруге міндетті. Жктілікті бірінші жартысындаы рентгенологиялы зерттеулер, жедел немесе щыл кмек крсету ажет болан кезде жне жктілікті зу туралы мселе шешілген жадайда жргізіледі.
Сулелік диагностика кабинеттері ызметкеріні жне халыты радиациялы ауіпсіздігін амтамасыз ету масатында, кабинеттерді йымдастыру шін блмелерін тадауа жне оларды рамына ерекше талаптар ойылады.
Мысалы, стационарлы рентген аппараттарын орнату шін арнайы салынан немесе мемлекеттік санитарлы баылау органдарымен келісілген жоба бойынша бейімделген блмелерді пайдалануы ммкін.
Тасымалданатын (палаталы) рентген аппараттарын тек операциялы блоктарда жне тасымалдауа жарамайтын науастара процедураларды жргізуге арналан палаталарда пайдалануа рсат етіледі. Тасымалданатын рентген аппараттарын, оларды пайдалану жадайына байланыссыз, ауруларды жаппай тексеру шін олдануа рсат етілмейді.
Сулелік диагностика кабинеттерін едені нольдік дегейден тмен блмелерде, сондай-а, трын жне оамды имараттарда, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, оу орындарында орналастыруа тыйым салынан. Дегенмен де, сулелік диагностика кабинеттерін трын й имараттарына жалап салан рылыстарда орналастыруа рсат етіледі, егер жалап салан рылыса кршілес трын й блмелеріні рентген сулесінен оралу жадайы бл блмелердегі сулелену дегейін табии радиациялы фонны дегейінен асырмайтын болса.
ЕАМ стационарларында сулелік диагностика кабинеттерін аурулара арналан палаталармен клденеінен жне тігінен аландаы кршілес блмелерде орналастыруа болмайды.
Сулелік диагностика кабинеттеріндегі блмелер жиынтыы (жалпы тексерулерге арналан рентгендиагностикалы кабинеттер, флюорография кабинеті, стоматологиялы рентген кабинеті, урологиялы рентген кабинеті, компьютерлік рентген томография кабинеті жне басалар) жне оларды ауданы, кабинеттерді олданылуына байланысты іс жзіндегі санитарлы нормативтерге сйкес болуы тиіс. Бл сулелік диагностика кабинеттеріні рамында процедура блмесі, басару блмесі (пульт тран блме), фотозертхана, дрігер кабинеті, екі немесе одан да арты рентген-диагностикалы кабинеттері болса - мегерушісіні кабинеті, барийді дайындауа арналан блме, пациенттерді шешінуіне арналан блме, ызметкер блмесі жне т.б. блмелер бар.
рбір процедуралы блмеде бір рентген аппараты орналастырылуы тиіс. Бір блмеде бір-бірімен функционалды байланысы жо екі рентген аппаратын орнатуа тыйым салынады. Бан дентальды рентген аппараттары жатпайды, оларды диагностикалы аппаратпен бірге орналастыруа рсат етіледі.
Фотозертхана, детте, сулелік диагностика кабинетіне кршілес блмеде орналасуы керек жне оан процедуралы немесе пульт орнатылан блмеден кіретін есігі болуы тиіс.
Басару (пульт тран) блмесі процедуралы блмемен сйлесетін рылымен, сондай-а, есікпен жне пациентті баылау шін орайтын шынымен жабдыталан арайтын терезе арылы байланысан болу керек.
Терезені орналасуы мен лшемі, пациентті баылау ыайлы болуын амтамасыз етуі тиіс.
Сулелік диагностика кабинетін арнайы комиссияны пайдалануа абылдау актісіні негізінде, мемлекеттік санитарлы баылау органдары оны пайдалануа ыты екеніне 2 жыла дейінгі мерзімге санитарлы тлжат береді. Актіге дозиметрлік баылауды хаттамасы, желдету тиімділігін жне жерге осу кедергілерін лшеуді хаттамалары, рентген аппаратын орналастыру схемасы тіркеледі Аталан жаттар сулелік диагностика кабинетінде саталады.
Сулелік диагностика кабинетін пайдалануа ы беретін санитарлы тлжатты алана дейін жне оны іс жзіндегі мерзімі ткеннен кейін медициналы процедураларды жргізуге тыйым салынады.
Сулелік диагностика кабинеті блмелеріні биіктігі 3 м-ден, есіктеріні ені – 0,9 м кем болмауы тиіс. Бл блмелер орталытан жылытумен (пештен жылытуа тыйым салынады), орталытандырылан ауыз сумен жне канализациямен жабдыталуы ажет. Блмелердегі ауаны температурасы 20 градустан тмен болмауы ерек.
Барлы блмелері ауа енуі бойынша, саатына 3 есе жне ауаны сорып кетуі бойынша саатына 4 есе ауа алмасуын амтамасыз ету шін, механикалы озаушы кмегімен істейтін енбелі-сормалы желдетумен жабдыталуы керек. Ауаны соратын желдету- калоферлермен жне ауаны тазартатын сзгілермен іске асыру керек. Енбелі желдету жйесі ауаны жылытыштармен жне тазартатын сзгілермен амтамасыз етілуі тиіс. Ауаны сорып кетуі блмені жоары жне тменгі зоналарынан, ал ауа енуі - жоары зонасынан жргізілу керек.
Процедуралы жне пульт орнатылан блмелерде табии жне жасанды жары болуы тиіс, ал фотозертханада табии жарыты болуы міндетті емес. Процедуралы блмедегі жасанды жары траты жмыс істейтін жне бейімделуге арналан болуы тиіс.
Рентген сулесіне тсіріп арайтын (рентгеноскопия) режимінен баса, барлы рентгенологиялы процедуралар кндізгі уаытта табии жары жадайында жргізілуі ажет. Терезелер ауданыны еден ауданына атынасы 1:10 кем болмауы тиісті
Сулелік диагностика кабинеттеріні блмелеріндегі едені ошаулаышасиеті бар материалдардан: бетон табаныны стіне салынан ааш паркеттен, боялан ааштан, тселген аашты стіне жабылан линолеумнан немесе поливинилхлоридтік материалдардан болуы тиіс. Едені ошаулаушы асиеті жо материалдан жасалан блмелерде тасымалданатын аппаратты пайдалану кезінде жмыс орындарында еденге резенкеден жасалан ошаулайтын кілемше тселу керек. Фотозертхана блмелеріні жне жетханаларды едені керамика татадан жасалан болу керек
Сулелік диагностика кабинеттеріні абыралары мен тбесі ашы тске боялан болуы тиіс (кпен атауа немесе су-эмульсиялы сырмен сырлауа рсат етіледі). абыраларды панелі майлы сырмен боялан болу керек. Фотозертхана жне санитарлы жйесіні блмелеріні панельдері аптайтын плиткалармен жабылуы ажет.
Рентген процедураларын жргізу кезінде медицина ызметкері, пациенттер жне баса да адамдар тікелей жне шашыранды рентген сулесіні, сонымен бірге радиациялы емес факторларды (орасын, ацетон, толуол, озон, азот тотытарыны, жоары кернеуді, шуды) серіне шырауы ммкін. Осыан байланысты, аталан факторларды зиянды серлеріні алдын алу жніндегі талаптарды сатау ажет
Мекемені кімшілігі радиациялы ауіпсіздік жнінде нсау дайындауа жне оан мемлекеттік санитарлы баылау органдарыны келісімін алуа міндетті. Бл нсау рбір сулелік диагностика кабинетіні крінетін жерінде болуы тиіс.
Рентген аппараттарымен жмыс істеуге жасы 18-ден кем емес, иондаыш сулеленулермен жмыс істеуге медициналы трыдан арсы крсетілімі жо, ауіпсіздік техникасы жнінде нсау алан адама рсат етіледі.
Сулелік диагностика кабинеттерінде кабинеттегі ызметкерге жне кабинетке кршілес блмелердегі адамдара тсетін сулелік жктемелерге баылау жргізілуі тиіс.
ызметкерге тсетін сулелік жктемені баылау жмыс орнындаы экспозициялы доза уатын лшеуді жне жеке адам алан дозасын лшеуді амтиды. Жмыс орындарындаы доза уатын лшеу кезінде стационарлы ораныс ралдарына да дозиметрлік баылау жргізіледі. Сулелік диагностика кабинетіне кршілес блмелерде жмыс істейтін адамдара тсетін сулелік жктемені баылауа рентген аппаратыны жмыс істеуі кезіндегі кршілес блмелердегі экспозициялы доза уатын лшеу кіреді.
ызметкерді жмыс орнындаы жне кршілес блмелердегі экспозициялы доза уатын лшеу мерзімі екі жылда бір рет.
А тобындаы ызметкерді жеке басы алан дозаларын лшеуді траты трде жргізеді, нтижелерін рбір тосан сайын (мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялы ызметті органдарымен келіскен кезде - жарты жылда бір рет) тіркеп отырады.
Арнайы жргізілетін рентгенологиялы зерттеулерге лсін-лсін атысатын адамдара (хирургтар, анестезиологтар) жеке адамды дозиметрлік баылау, А тобындаы ызметкерге жргізілетін баылауа сас жргізіледі.
Рентгендік сулеленуді экспозициялы дозасыны уатын лшеу кезінде рентгендік сулелену энергиясын пациентті денесі трізді жтып алатын, оны шашыратыш дене – су немесе парафинді фантом міндетті трде болуы керек. Фантом – млшері 250 х 250 х 150 мм болатын тегіс параллельді абыралары бар ттік.
Рентген сулесіні экспозициялы доза уатын лшеуді міндетті трде шашыртатын дене – рентген сулесіні энергиясын сііруі пациентті денесіні сііруіне эквивалентті судан немесе парафиннен жасалан фантом болуы кезінде жргізілуі керек. Фантом - лшемі 250•250•150 мм, абыралары жайпа бір-біріне паралелді ыдыс.
ызметкерді жмыс орнындаы доза уатын лшеуді бас, жамбас, ая дегейінде (1,5 м; 0,7 м; 0,3 м), ал кршілес блмелерде рентген сулесі шоырыны е олайсыз болатын баытында, 0,7 м биіктікте жргізеді. Экспозициялы доза уатын лшеу нтижелері жнінде 2 дана хаттама жазылады. Бір данасы рентген кабинетінде, екіншісі – дозиметрияны жргізген мекемеде саталады.
ызметкерді жмыс орнындаы жне кршілес блмелердегі рсат етілген доза уаты 12.7- кестеде келтірілген. Крсетілген мндер тасымалданатын рентген ондырыларына да таралады (5-баан – тасымалданатын ондырыны сырты бетінде).
Кесте