Дозиметрлік жне радиометрлік баылау
ндіріс жадайында иондаушы сулелену кздерімен жмыс істеу кезінде жне рентген сулелерін немесе баса радиация кздерін олданумен байланысты медициналы зерттеулерде адам сырты сулеленуге шырауы ммкін. Бір атар жадайларда халыты фонды сулеленуге шалдыуын анытау кіл аударарлы жадай. Е маыздысы, рентген жне -сулелену, нейтрондарды жне -блшектерді аыны есебінен алан дозаларды анытау болып табылады.
Дозиметрлік аспаптарды кпшілігі арнайы олданылады, ол жеке сулелену трлерін тіркеу тиімділігімен, сулеленуді арындылыы лшеу диапазонымен жне “аттылыпен жру” (ходом с жесткостью), яни аспапты крсетуі сулелену энергиясына байланыстылыымен аныталады.
р трлі сулелену трлерін тіркеу тиімділігі аспапты детекторына байланысты. Квантты сулеленуді лшеу шін е жарамдысы – ауасы ионданатын камераны аидасына негізделген аспаптар. – аындарын лшеу шін газды разрядтайтын немесе сцинтилляциялы есептеуіштер тріндегі аспаптар олданылады. Нейтрондарды тіркеу шін бордан немесе кадмийден жасалан сзгіні ішінде орналасан сцинтилляциялы детекторлар пайдаланылады
Топты радиациялы баылауды жргізу кезінде келесі негізгі жадайларды ескеру ажет:
- топты баылау масатында олданылатын аппаратура радиациялы –технологиялы рдісті міндеттеріне жне наты жадайларына атал сйкес келуі ажет;
- жмыс орындарын жне кршілес блмелерді радиациядан орау тиімділігін тексеру кезінде радиациялы техниканы пайдалану режимі, оларды іс-жзіндегі шынайы олдану жадайына сйкес болуы ажет;
- нысандаы радиация жадайы туралы сенімді млімет алу шін анша лшеу жргізу ажет болса, сонша жргізу керек.
Дрыс йымдастырылан жне жйелі трде жргізіліп отыратын топты баылау, иондаыш сулеленуді пайдалану кезіндегі жмыс жадайыны ауіпсіздігін амтамасыз ететін маызды элементтеріні бірі болып табылады.
Осыан байланысты, иондаыш сулеленумен жмыс істеуді ауіпсіздігін регламенттейтін нормативтік жаттарды барлыы дерлік радиациялы ауіпті нысандарда, жмыс орындарындаы сулелену дегейлерін жне ызметкерді жеке басыны сулеленуге шыраудан алан дозаларын міндетті трде лшеп, дозиметрлік жне радиометрлік зерттеулерді дл жргізу ажеттілігіне ерекше кіл аударады.
Аспаптарды тадау кезінде, оларды крсеткішіні лшейтін суле энергиясына байланыстылыына (яни «аттылыпен жруге») лкен мн береді.
азіргі кезде шыарылып жатан дозиметрлік жне радиометрлік аспаптарды кпшілігі мбебап емес жне салыстырмалы трде лкен емес энергия диапазонында олданылады, сондытан санитарлы дозиметрлік баылау жргізу шін аспаптарды тадау кезінде келесілерді ескеру ажет:
- лшенетін сулеленуді трі мен энергиясын;
- аспапты сезімталды диапазонын;
- тл жатты мліметтеріне толы сйкес келетін аспапты лшеу ателіктерін жне баса да параметрлерін ескеру ажет.
Аспаптарды тадау кезінде, оларды крсетулері лшенетін сулеленуді энергиясына байланысты болатынына (яни, “аттылыпен жруге”-берілген аспаппен лшенетін сулелену энергиясыны диапазонына) лкен мн беріледі.
Кейбір жадайларда «аттылыпен жруіне» байланысты лшеу ателігі 400 % жетеді. «аттылыпен жруіні» е аз крсеткіштері ауаа эквивалентті материалдардан жасалан аспаптарда болады.
олданылуына байланысты барлы аспаптар шартты трде келесі топтара блінуі ммкін:
1. Рентгенометрлер – иондаыш сулеленуді экспозициялы доза уатын лшейтін аспап;
2. Радиометрлер – иондаыш сулеленулерді аын тыыздыын (- блшектерді, нейтрондарды, т.б. сырты аыны арындылыын) лшейтін аспап;
3. Жеке адамды дозиметрлер – иондаыш сулеленулерді экспозициялы немесе сіірілген дозасын лшейтін аспаптар.
Бдан баса радиациялы баылау жргізетін барлы аспаптарды стационарлы жне тасымалданатын аспаптар деп бледі.
Стационарлы радиометрлер экспозициялы дозаларды уатын, ауадаы жне аынды сулардаы белсенді заттарды концентрациясын зіліссіз баылауа ммкіндік береді. Бл топтаы аспаптар кбінесе, радиациялы ауіпсіздік жйесіні сенімділік дрежесін жоарылатуа ммкіндік туызатын технологиялы рдістерді элементтік рамы ретінде олданылады. детте, бл аспаптарды лшеу диапазоны ке болып келеді. Тасымалданатын аспаптар ораныс рылыларыны тиімділігін жне жмыс орындарындаы, трын й блмелеріндегі жне жергілікті жерлердегі радиациялы ауіпсіздік жадайын баылау жне баалау шін олданылады.
азіргі жадайларда «ПРОГРЕСС» спектрометрлік кешені кеінен олданылады, ол , жне – сулелелерін шыаратын нуклидтерді белсенділігін есептеу шін дайындалан лгілерін спектрометрлік діспен лшеуге арналан. Бл кешен арнайы олданылатын рылы ретінде зертханалы жадайларда олданылады жне оршаан ортаны р трлі нысандарындаы радионуклидтерді белсенділігін лшеуге арналан рал болып табылады.
«ПРОГРЕСС» кешені компьютерден басарылатын спектрометрлік трактарды жиынтыы болып табылады. рбір тракт, аналогты-санды айналдырыш базасындаы амплитудалы талдаыша жне компьютерге осылан, спектрометрлік детектордан, жоары жне тмен вольтты оректік блоктардан жне кшейткіштен трады.
Берілген кешенні жмыс істеу аидасы, лшеуі белгіленген жадайларда жргізілетін зерттеу шін дайындалан лгіні сулеленуін тіркейтін детектордан, импульстерді аппаратуралы спектрін алудан трады. Зерттелетін сынамадаы радионуклидті белсенділігі «ПРОГРЕСС 3,0» арнайы бадарламалар пакеті кмегімен алынан спектрограмманы компьютерде деу жолымен аныталады. Бл бадармалар рбір з бетінше жмыс істейтін спектрометрлік тракты жмысын басаруа, спектрограмманы талдауа жне радионуклидтерді трін анытауа, сынамадаы тиісті нуклидтерді белсенділігін анытауа, белсенділікті лшеуде кететін ателікті есептеуге жне лшеу нтижелерін хаттамалауа ммкіндік береді
Айта кету керек, радиометрлік жне дозиметрлік аспаптарды крсетулеріні дрыстыы кптеген факторлармен: сулеленуді арындылыымен, тсу брышына байланыстылыымен (угловая зависимость), градуировкасыны дрыстыымен жне оршаан ортаны жадайларымен ( ауаны t°, салыстырмалы ылалдылыы) аныталады.
Жеке адамды дозиметрлік баылау.
Доза уаттарын, нейтрондар аынын немесе зарядталан блшектерді стационарлы немесе тасымалданатын аспаптармен лшеу жолымен алынан иондаушы сулеленулерді сырты рістерін дозиметрлік баылау мліметтері, детте, ызметкерді сулеленуге шыраудан алан дозаларын сипаттау шін жеткіліксіз, себебі, иондаыш сулеленуді рістері уаыт бойынша жне кеістікте згеріп отырады. Сондытан, ызметкерді сулеленуге шыраудан жеке басыны алатын дозасын баалау шін, жеке адамды дозиметрлер олданылады.
азіргі кезде кіші иондаушы камераларды немесе конденсаторлы камераларды (ЖАДБ дісі), фотопленкаларды арнайы сорттарын (ЖАФБ) жне термолюминисценттік детекторларды (ТЛД) таы басаларды олдануа негізделген жеке адамды дозиметрлер белгілі.
Бл дозиметрлерді барлыы да кпшілік жадайда рентген жне -сулелерін тіркеу шін олданылады.
Кейбірулері (ЖАФБ, ТЛД) баса сулелену трлеріні (нейтрондарды жне -аындарды, ауыр зарядталан блшектерді жне басаларды) дозаларын лшеу шін олданылады.
Конденсаторлы камераларды кмегімен жеке адамны алан дозасын баылау (ЖАДБ). Конденсаторлы камераларды жмыс істеу аидасы алдын ала белгілі бір потенциала дейін зарядталан конденсаторлы камерадан рентген немесе – сулелеріні туі кезінде, камераны потенциалы разрядталуы нтижесінде, сулеленуді дозасына пропорционал згеретіндігіне негізделген.
Жеке адам алан дозасын фотобаылау дістемесі экспозицияда болан (олданылан) фотопленка араюыны оптикалы тыыздыын, белгілі бір дозада сулелену серіне тсірілген баылау пленкасыны оптикалы тыыздыымен салыстыруа негізделген. Жаын уаыттара дейін ЖАФБ -2,3, ЖАФБ-2,3М, ЖАФБ (ИФКУ) дістері олданылып келді.
Термолюминесценттік дозиметрлер. азіргі кезде, детекторлары фторлы литий, фторлы кальций жне алюмофосфат шынылары негізіндегі термолюминесценттік дозиметрия дістері барлы жерлерде, соны ішінде, азастанда да, е кп таралып отыр. Жеке адам алан дозасына баылау жргізу кезінде, ТЛД тріндегі термолюминисценттік дозиметрлер олданылады. Бл дозиметрлерді жмысшыны денесіні бетіне орналастыру кезінде, жмыстарды сипатын, бкіл денесі толы немесе жергілікті жері сулеленуді серіне шырайтынын ескеру ажет. Бкіл денесі толы сулеленуге шырауы кезінде, ТЛД кеуде дегейінде жне жамбас аймаында, ал жергілікті сулеленуге шырауы кезінде – кеуде-бас, кеуде-жамбас, кеуде-ая жне басаларда орналасуы ажет.
Сонымен атар, азіргі кезде санитарлы практикада рентген кабинетіні ызметкері мен пациентіні жеке бастарыны алан дозаларын баалауда, рентген-диагностика жне рентген сулесімен емдеу кезінде пациентті алан эффективті дозасын келесі дістерді олдану арылы анытайды:
1. сіірілген дозаны рентген аппаратынан шыатын жеріндегі рентген сулесіні ауданына кбейтіндісін лшеу дісімен;
2. Р ДСМ бекіткен дістемелік нсаулардаы (№ 5.05.011.03; № 5.05.012.03) тиісті есептеу дістемесін пайдаланып, есептеу жолымен анытау.
Рентген сулеленуіні сіірілген дозасын лшеу рентген сулеленуіні- клиникалы дозиметрі (РКД-1) кмегімен жргізіледі.
Сырты сулеленуді серіне шырауын лшеуден сенімді нтижелер алу шін келесі негізгі ережелерді сатау ажет:
· жеке лшеулер жргізетін жерлері (орындары), жмыс сипаты жне иондаыш сулеленумен істейтін жмыс режимі, т.б. крсетілген жмыс жадайын алдын ала санитарлы трыдан сипаттау негізінде белгіленеді;
· лшеу шін тек ресми мекемелерді метрологиялы сараптауынан ткен стандартты аспаптарды олданан жн;
· сенімділігі жоары болуы шін, лшеу рбір нктеде 2-3 реттен кем болмауы тиіс;
· жмыс кезеінде ызметкерді сулеленуге шырауы біркелкі болмаан жадайларда, алан дозаларын баалау, тек жеке басы алан дозаларын лшеу мліметтеріні негізінде жргізілуі ммкін;
· тексеруге алынан ндірістегі жмыс істейтіндерге сер ететін сулеленуді барлы трлеріні есебінен сулеленуге шырауыны жиынтыы ескерілуі ажет;
· нысанны дозиметрлік ызметіні жеке адамны алан дозасын лшеу мліметтері, жеке адамды дозиметрлерді крсетуін тексергеннен кейін ана олданылуы ммкін.
Ішкі сулеленуге шырау дозаларын баалау. Радиациялы ауіптілік дрежесін анытау кезінде, сырты сулеленуге шырататын дегейін сипаттайтын мліметтермен атар, жеке жадайларда (ашы тріндегі белсенді заттармен жмыс істеу кезінде) радиациялы серінде шешуші роль атаратын ішкі сулеленуге шырау дозаларын баалау да маызды.
Ксіби жмыс жадайларында радионуклидтерді азаа тыныс жолмен тсуі бірінші орында, ал содан кейін жанаспалы жолмен тсуі тр. Халы ішіндегі жеке адамдар шін, ішкі сулеленуге шыраудан алан дозаларын баалау кезінде, басты роль ауыз арылы тсуіне, ал содан кейін тыныс жолмен тсуіне беріледі.
Бгінгі кнге дейін сулеленуге шырау дегейін бірден баалауа ммкіндік беретін тікелей дозиметрия дістеріні жо екенін ескерген жн. Осыан байланысты, ішкі сулеленуге шалдыу дозасын анытауды адамны денесіндегі белсенді заттарды рамы жніндегі немесе оларды азаа тсуі жніндегі мліметтер негізінде келесі дістерді олданылып жргізеді:
Тікелей діс – бл адамны денесінен шыатын сулеленуді арындылыын лшеу жолымен бкіл денесіндегі немесе жеке сындарлы мшелеріндегі белсенді заттарды анытау. Мысалы, емдеу масатында радиофармацевтикалы препараттар енгізілген пациентті радиологиялы блімнен шыу кезінде, одан шыатын гамма-сулеленуіні доза уатын анытау кезінде олданылады. Ол пациенттен 1 м ашытыта саатына 3 мкЗв-тен аспауы ажет. Гамма-сулеленуіні доза уатын лшеу шін, детекторлары NaІ (TІ) кристалы тріндегі немесе сйыты сцинтиляциялы спектрометрлерді олдануы ммкін.
Жанама діс - адамнан блінетін биосубстраттарды (сілекей, тер, тыныс алудан шыан ауа, ан, нжіс, зр) радиометриялы зерттеу мліметтері бойынша немесе ауаны, таамды азытарды, суды жне затты беттерді ластану дегейін радиометрлік зерттеу нтижелері бойынша бкіл денедегі немесе жеке мшелердегі белсенді заттарды анытауа негізделген.
Азадан блінетін барлы заттарды ішінен радиометрлік зерттеу шін, е жиі зр алынады.
Мндай зерттеулер шін, сілекей мен терді жарамдылыы аздау, себебі, бл биосубстраттарды белсенділігі мен азадаы белсенді заттарды араатынастары туралы мліметтер зірге жеткіліксіз. Тыныс алудан шыан ауаны радиометрлік зерттеу, тек азадаы радий мен торийді (тыныс алудан шыан радон мен торон бойынша) баалау шін олданылады
Нжісті белсенділігі жніндегі радиометрия нтижелеріне тсініктеме беру крделі, себебі белсенді заттар олара бірнеше жолдармен тседі: ауыз арылы, ас орытатын слдермен жне тпен. Радиоактивті изотоптарды кейбір бліктері асазан-ішек жолдарына кпеден шыатын аырыты жтан кезде тседі. Егер белсенді заттар азаа тек бір жолмен (ауыз арылы немесе ингаляциялы) тсетін болса, нжісті белсенділік нтижесімен денедегі белсенді заттарды млшері арасындаы байланыс сенімді орнатылады, ал бл жадайда белсенді изотоптарды асазан-ішек жолдары арылы сіуі есепке алынбайды.
Нтижелерге тсініктеме бергенде, белсенді заттарды бкіл денеде жне сындарлы мшеде сталынуы, азадан шыарылуы туралы жне изотопты аннан сындарлы мшеге тетін блігі туралы апараттар болуы ажет.
Радиохимиялы немесе радиометрлік талдау мліметтерін тсіндіру, радионуклидтерді азаа тсу жолдарына жне тсу уаытыны затыына, оларды азада таралуына (біркелкі, остеотропты, аланша безге, т.б.), изотопты азада болатын уаытына (жартылай ыдырау кезеіне жне азадан шыатын биологиялы кезеіне) байланысты.
Ашы тріндегі белсенді заттармен (нтатармен, ерітінділермен) жмыс істеу, жмысшыларды олыны, киімдеріні, аспаптарды жне зертханалы жабдытарды, заттарды жмыс атарылатын беттеріні, блмені едені мен абыраларыны жне ауаны осы заттармен ластануына кеп соуы ммкін. Бл нысандардан белсенді заттар адам азаларына тсуі ммкін, соны нтижесінде жмыс істеуші ызметкер, сырты да жне ішкі де сулеленуге шалдыуы ммкін.
Радионуклидтермен атынаста болатын адамдарды орау мселелерін шешу шін зат беттеріні ластану дегейлерін анытайды. Табылан млшерлерді рсат етілген дегейлермен (12.12.-кесте) салыстырады. Бл шектік рсат етілген дегейлерді орнату кезінде келесі ережелер абылданан:
- сырты жне ішкі сулелену сері есебінен азаа сіген дозаны жиынтыы сулелену серіне орнатылан шектік рсат етілген дозадан аспауы ажет;
- азаа -белсенді заттар тскен кезде, -белсенді заттара араанда, ауіптілігі жоары;
- ола жне денені баса бліктеріне арналан шектік рсат етілген ластану дегейі, баса заттарды беттеріндегімен салыстыранда, аз болуы ажет, себебі, бл жадайда белсенді заттарды азаа тсуі баса жадайлармен салыстыранда жоары.
Кесте
Заттарды жмыс атарылатын беттеріні, теріні, арнайы киімдерді жне жеке басты орайтын заттарды белсенді ластануыны рсат етілген дегейлері. (блш/см2·мин)
| Ластанатын нысандар | Альфа-белсенді нуклидтер | Бета- белсенді нуклидтер | |
| Жеке РЕКБ<0,3 Бк/м3 | басалары | ||
| Жарааттанбаан тері, орамал, арнайы іш киім, жеке басты орайтын заттарды беткі блігіні ішкі беті. | |||
| Негізгі арнайы киім, осымша жеке басты орайтын заттарды ішкі беті, арнайы ая киімні сырты беті. | |||
| ызметкер немі болатын блмелерді жне оларды ішіндегі жабдытарды беттері. | |||
| ызметкер ота-текте болатын блмелерді жне оларды ішіндегі жабдытарды беттері | |||
| Саншлюздарда шешіп алдыратын осымша жеке басты орайтын заттарды сырты беттері |
р трлі беттерді белсенді заттармен ластану дегейін, стационарлы жне тасымалданатын радиометрлік аспаптарды, сондай-а, жаынды дісті кмегімен іске асырылуы ммкін. Жаынды дісті мні, ластанан беттерден андай да бір материалмен (дке, мата тампондары, т.б.) белсенді заттарды сртіп алып, рі арай осы материалды радиобелсенділік дегейін анытаудан трады.
Жаындыларды ра жне ылал материалдармен алуа болады. Жаынды алатын материалды сумен немесе ышылмен сулау, дісті сезімталдыын арттырады, біра рі арай істелетін операцияларды орындалуын біраз иындатады. Кп жадайларда, сіресе тегіс беттер ластананда (болат, плиткалар т.б.), ал ластану дегейі едуір болан кезде, ра дісті толыымен олдануа болады.
Жаындыларды сртіп алу тиімділігі біратар себептерге байланысты (бетті сипатына, жаынды тріне, беттен жаындыны алу сапасына т.б.) жаынды алу дістемесін стандарттау ммкіншілігі тмен, сондытан дісті длдігі жоары емес. Сонымен атар, бл дісті орындалуы те арапайым, тіпті олда ажетті бейімделген заттар жо кезді зінде де олдануа болады жне беттерді ластану дегейі мен сипаты жнінде ажетті мліметтер береді.
Блмелер немесе оны жеке бліктері (едені, абыралары) белсенді заттармен ластанан жадайда, тездетіп дезактивация жасауа кіріседі. Егер ра заттармен ластанан болса, онда оларды сл ана ылалданан шберекпен жинап алады. Кп клемде тгілген белсенді сйытытара ааш гінділерін сеуіп, жинап алады. Радиоактивті заттарды негізгі блігін жинап аланнан кейін, оларды алдытарын беттерден арнайы жуыш заттармен деу арылы кетіреді. Ластанан беттерді, жуыш заттармен суланан жмса щеткалармен немесе тампонмен, не сумен жуу арылы дезактивациялайды.
уысты немесе жеіл суланатын материалдан жасалан беттерді (керамика плиткалар, цемент) дезактивациялау кезінде, жуыш ерітінділерді делетін бетте за уаыта алдыруа болмайды, себебі, белсенді заттар жуыш ерітінділермен бірге материала сііп алады.
Егер ластанан беттерді тігісі жне жапсары жо, тегіс жабылан болса (пластикат, линолеум т.б.), онда тазалауды кбірек сулап (су йып немесе су бркіп) жргізуге болады. делетін бетті арнайы жуыш заттармен дезактивациялананан кейін кп сумен жуып, таза, ра шберекпен сртеді, содан со тиісті радиометрлік ралмен бетті тазалыы баыланады. Радиоактивті заттармен ластанан жеке басты орайтын заттарды арнайы жабдыталан кір жуатын орында дезактивациялайды.
Теріні белсенді ластанудан тазарту кезінде, оны нерлым тезірек жргізсе, сорлым тиімді болады, себебі, белсенді ластану теріде за трып алса, оларды мытыра жабысуына кеп соады. Кпшілік жадайларда, олды деу шін сабынды жне щетканы олданып, жылы сумен жасылап жуу жеткілікті. Ластану дегейі жоары кезде, сабынмен жууды тиімділігі жеткіліксіз боланда, р трлі арнайы рамдарды, атап айтанда адсорбенттерді, кешен тзушілерді жне еріткіштерді олданады. Біра, кптеген белсенді элементтерді физико-химиялы асиеттері р трлі боландытан, мбебап заттарды сынуа ммкіндік бермейді. Сондытан, арнайы рамдарды олданылуы, те шектеулі. Мысалы, олды ториймен жне фосформен ластануы кезінде, трилон Б осылан сабынды олдану, радиймен ластануын тазарту шін каолин сабынын олдану сынылады,т.т.