Тері жне ауыз уысыны гигиенасы.

1.1. Тері гигиенасы.Тері кптеген ызмет атарады. Оны бірі - ораныш ызметі. Заымдалмаан тері белгілі бір дрежеде азаны кптеген химиялы ластаушы заттардан, микроазалардан, ысты пен суытан, ультраклгін сулелерді радиациясынан жне баса да физикалы факторлардан, механикалы заымдалулардан орайды. ораныш функциясыны іске асуы барысында, эпителийді табашалы рылымыны, суда ерімейтін жне ферменттерді серіне траты сырты мйізді абатты, тер жне май бездерінен блінетін заттар мен теріні рН ортасы маызды рл атарады. Теріні, олты асты, мадай, мрын-ерін тері абаты жне мойыннан баса, кп бліктерінде, блінген терді реакциясы те ышыл болып, оны бактериялара арсы серін амтамасыз етеді. Май бездерінен блінетін тері майы да, бактерицидтік асиетке ие болып, ораныш ызмет атарады. Теріні жоары иілгіш асиеті жне серпінді тері астылы май абатыны болуы трлі механикалы серлерді тмендетеді.

Теріні коллагенді, серпімді жне аргирофильді талшытары, сонымен атар тыыз мйізді абаты, оны беріктік асиетін амтамасыз етеді. Теріні немі физиологиялы жаарып отыруы тері беттеріні аза шін зиянды заттар мен микроазалардан тазарып отыруына ыпал етеді, ал меланин пигментіні болуы ультраклгін сулелеріні зиянды серін азайтады. Тері, азаны жылу беру рдістеріне атыса отырып, жылу реттегіш ралдарды бірі болып табылады.

Тері арылы жылу беру жолдарыны ішінде тер блінуіні маызы ерекше болып табылады. Ауаны температурасы жоары болан кезде, тер блінуі, азаны ызып кетуіне ммкіндік бермей, 10-12 есе суі ммкін. Теріні маызды ызметі - заттарды азадан сырта шыару болып табылады. Тер жне май бездеріні слімен бірге зат алмасуды соы німдері жне азаа тскен кптеген ксенобиотиктер блініп шыарылады. Бйректі шыару ызметі бзылан кезде, тер бездері арылы азотты шлактарды едуір блігі шыарылады.

Теріде, азаа сер ететін факторлар жнінде мліметтерді орталы жйке жйесіні абылдауын жзеге асыратын, те кп рецепторлар – жылулы, суыты, тактильді, ауыру, т.б. жинаталан. Тері оршаан ортамен азаны газ алмасу ызметіне атысады. Теріні тыныс алу ызметіні нтижесінде, ол тулік бойына кмірышылыны 7-9 г шыарып, оттегіні 3-4 г сііреді, бл азаны барлы газ алмасуыны 2% райды. Теріні беткі абаттарында Д друменіні синтезі жреді.

Осы барлы алуан трлі ызметтерді іске асуы, едуір дрежеде теріні тазалыына байланысты. Теріні ктімі нашар боланда, теріде шаны блшектері, кір, микроазалар, тер жне май бездерінен блінетін зат алмасу німдері жинаталады, нтижесінде осы бездерді шыару ттіктері бітеледі, теріні тыныс алу жне заттарды шыару ызметтері бзылады, бактерицидтілігі крт тмендейді.

Теріден сырта шыарылан органикалы заттар жаымсыз иісті, шыш осылыстар тзе отырып, ыдырайды. Бактериялар, вирустар, микроскопиялы саыраулатар, дамуына олайлы жадай тауып, сіп-не бастайды, бл дерматиттерді, іріді, саыраулатар тудыратын жне баса да тері ауруларыны дамуына кеп соады. ол терісі жне арты тіс аймаы мен шат аймаыны терісі микроазалармен е кп ластанады. Таам німдеріні, ыдысты жне баса да трмысты керек-жаратарыны бактерияларымен жне гельминт жмыртыларымен негізгі ластаушы кзі жиі ол болып табылады.

Сондытан, денені немі таза стап отыру керек жне тері мен шаштара жасы ктім жасау ажет. Бл шін, теріні жне шашты р трлі жуыш заттарды кмегімен немі шайып, жуып отыру ажет. Кнделікті йытар алдында жне таерте бет, ол, мойынды, сонымен атар, олты астын, арты тіс аймаы мен шат айматарын міндетті трде жуу ажет. Кнделікті йытар алдында міндетті трде аяты сабынмен жуу жне шлыты уатылы ауыстырып отыру ажет. Кнделікті таерте жне кешкісін душ абылдау те олайлы болып табылады. Аптасына бір рет барлы денені душ астында немесе моншада, губка не жке жне сабын немесе азіргі кездегі пайдаланатын жуыш заттарын (сусабын, р трлі гель, т.б) олдана отырып, тазарту ажет.

Сабын - майларды сілтілермен деу арылы алынан жоары май ышылдарыны тздары болып табылады. Сабынны рамында болатын сілтіні серінен, терідегі майлар ерігіш болып, сабынаайналады. Сілті, сол сияты белоктармен суда жеіл еритін, су арылы жасы жуылатын, альбуминаттар тзетіндіктен, оларды да ерігіштігін жоарылатады. Теріні тазаруына жкені механикалы сері, сонымен атар, кірді зіне сііріп алатын кпіршіктер де жадай жасайды. Дегенмен, сабынды жиі олдану, сіресе, ра теріні майсыздануына кеп соады, теріні ышынуына, шашта айызаты пайда болуы мен шашты тсуіне келеді. Сондытан, дене мен ол терісін жуу шін, рамында бос сілті аз млшерде осылан сабындарды пайдалану ажет. Ондай сабындара бейтарап жне маймен асын аныан сабындар жатады. Е жмса сер ететін асиеті бар «Балалар сабыны», «Глицеринді», «Ланолинді» сабындар болып саналады. Оларды рамында бос сілті млшері 0,05%-дан аспайды. Сілтілі сабындара жататын шаруашылы сабында бос сілтіні млшері 2% дейін жетуі ммкін.

Дене гигиенасы шін азіргі кезде жуыш жне косметикалы заттарды ке ауымы олданылады. Иіс сабындар мен монша сабындарына р трлі иістендіргіш заттар, сімдік оспалар, емдік - профилактикалы жне зарарсыздандыратын заттар осылады. Алайда, атты сабындар сілтілі німдер болатындытан, тері сыртындаы гидролипидті абыты бзады, нтижесінде, эпидермисті ткізгіштігі жоарылап, р трлі зиянды серлерге лсіз келеді. Сондытан, жуыну шін сйы сабындар мен душа арналан гельдер тиімді болып келеді, оларды рамындаы жуыш жне тазартыш негізі ретінде амфотерлі беттік-белсенді заттар (ББЗ) олданылады. Бндай жуыш заттар теріні липидтік балансын бзбайды жне тері бетінде лсіз ышылды орта тзеді. Микробтара арсы заттар осылан сабындарды жиі олдануа болмайды, себебі оларды серінен патогенді микрофлора ана емес, сонымен атар, теріні зіндік микрофлорасы да жойылып, оны ораныш ызметі нашарлайды.

Шаш та, тері сияты, сырты ортаны кптеген - лас атмосфера, ысты немесе суы, кнні зиянды сулелері, хлорланан су трізді олайсыз факторлар серіне шырап отырады. Шашты рауы мен тсуіні себебі, кбінесе шашты дрыс ктпеу, яни, сілтілі сабынды жиі олдану, ысты фен, кпіргіштерді, шаш атырыштарды, бояуларды жиі пайдалану болып табылады. Шашты жуу шін, рамында амфотерлі жне иондалмаан ББЗ бар, жмса су сабындарды пайдалану керек. Олар теріге жне шаша ораныш сер береді. Жмса су сабындарды олдану, шашты ластану кезінде ана емес, тіпті, кн сайын жууа да ммкіндік береді, ал брын, майлы шаштарды 5-7 кнде 1 реттен жиі емес жне ра шаштарды - 10-12 кннен кейін жуу сынылан болатын.

Денені гигиеналы ктімінде те кшті сауытыратын сері бар, е жасы ралдарды бірі монша болып табылады. Моншаларды кптеген трлері бар, алайда, оларды ішінде е кп тараланы, орысты булы жне финні ра ысты (сауналар) моншалары. Бл моншаларды ерекшелігі - ондаы бу блмесіні болуы. Булы моншаларды бу блмесінде ауаны температурасы 40-50ºС дейін, ал салыстырмалы ылалдылыы - 75-80% дейін жетеді. ра ысты моншаларда ауаны салыстырмалы ылалдылыы, керісінше, тмен - 15-20% болады, ал температурасы, сіресе, жоары срелерде, булы моншаа араанда, анарлым жоары дегейге жетеді. Бу блмесінде болу адама те кшті сер етеді. ан тамырлары жне тері саылаулары кеейеді, терді кп блінуі байалады. Дене температурасы 38-39ºС дейін ктеріледі. Тамыр соысы жне тыныс алу жиілеп, артериялы ан ысымы тмендейді. Термен р трлі шлактар, микроазалар кетіріледі. Монша бйрек сті бездеріні, орталы жйке жйесіні ызметін ынталандырады, теріні тыныс алуын жасартады, азадаы зат алмасу рдістерін кшейтеді, психоэмоционалды тонусты жоарылатады.

Бу блмесінде боланнан кейін, ертеде жасаландай, денеге суы су ю немесе «ара шомылу» жргізіледі, бл тамырларды жаттытырып, азаны шыныуына ыпал етеді. Сонымен атар, бу блмесінде болу, азаны жйелеріне, сіресе, жрек-ан тамырларыны жне орталы жйке жйелеріне лкен жктеме тсіреді. Мнда жоары температураны ана емес, сонымен атар, жоары тау басындаы ысымымен бірдей болатын, ауадаы оттегіні парциалды ысымыны тмендеуіні де лкен маызы бар. Нтижесінде, айын гипоксиялы эффект дамиды, оан азаны ызу салдарынан пайда болатын ан ысымыны тмендеуі де з лесін осады. Сондытан, гипертониялы жне журекті ишемиялы аурулары, жрек кемістіктері, вегетативті-тамырлы дистония бар аурулара, реконвалесценттерге, лсіреген адамдара бу блмесінде болуа болмайды. Ауа ылалдылыы саунада аз боландытан, терді блінуіне анарлым олайлы жадайлар алыптасады, бл бйрекке тсетін ысымды азайтады. Саунадаы сер ететін факторларды дегейін біртіндеп жоарылатанда, саунаны сері, орыс моншасына араанда, біршама жмса болады. Біра, ра, температурасы те жоары, ауамен тыныс алу, тыныс алу мшелеріне олайсыз сер ету ммкін, сонымен бірге, кейбір зерттеулерді мліметтері бойынша, тіпті, онкологиялы ауруларды да даму аупін жоарылату ммкін.

Моншалар тек кшті емдеу-профилактикалы ралдарыны бірі емес, сонымен бірге саыраула, соз, тері ауруларыны, сол сияты насекомдар да берілетін фактор болуы ммкін, сондытан моншаларда жйелі трде кнделікті тазарту жмыстары жне зарарсыздандыру жргізіліп отыру тиіс. Моншаа жпалы аурулары бар келушілер мен ызметкер жіберілмеуі керек. Саыраула ауруларыны алдын алу шін аяа резеке немес пластик ая киімдер кию ажет. Шешінетін жер аяа арналан душпен амтамасыз етілуі ажет. азіргі кезде кптеген моншаларда хауыздар болады. Оларда шомылуа, тері, кз жне де су арылы берілетін, баса да аурулары жо, дені сау адамдар ана жіберіледі. Хауыза шомылар алдында келушілер, жуыш заттарды пайдалана отырып, душа тсу жне хауза тсер алдында, 0,1% хлорлы к ерітіндісімен толтырылан кішкене ор арылы ту тиіс. Хауыз суы зарарсыздандырылуы тиіс жне немі жаартылып отыруы керек.

1.2. Ауыз уысы гигиенасы. Адамныауыз уысы жеке гигиенасыны негізгі масаты, тіс пен ауызды шырышты абыын жмса атарынан жне ас алдытарынан тазарту жолмен, сол сияты, ауыз уысын немі таза стау арылы, стоматологиялы ауруларды жне азаны ішкі мшелеріні р трлі ауруларыны дамуын жне кшеюін алдын алу болып табылады. Жеке адамны ауыз уысыны гигиенасы ауыз уысыны тиісті иммунологиялы статусын амтамасыз етуге ммкіндік береді, соан байланысты, мшелер мен жйелерді жедел жне созылмалы ауруларын, сондай-а, кариесті жне парадонттаы абыну рдістерді тудыратын, р трлі микроазаларды ауыз уысы арылы азаа тсуіне арсы тратын уатты барьер туындайды. ораныш ызметі сілекей мен ауыз уысы сйытыыны тиісті рамыны, асиеттері мен ызметтеріні саталып тру есебінен жзеге асырылады; бл оларды рамында микробтара арсы сер ететін заттарды - лизоцим, лактоферрин, ферменттер жне иммуноглобулиндерді болуына байланысты. Ауыз уысындаы олайсыз гигиеналы жадайлар патогенді микрофлораны арынды дамуына олайлы орта болып табылады. ышылды арты тзілуі ортаны рН дегейіні ышыл жаа ауытуына келеді, нтижесінде, тістерді атты тіндеріні минералсыздану рдістері кшейеді, тіс тасыны тзілуі мен таралуы белсенді жреді, бл урдістерге пародонтты микробты ластануы, тіс пен ызыл иекті арасында алталарды тзілуі, грануляцияларды суі, абыну рдістеріні пайда болуы, ызыл иекті анаыштыы, тіс аралыындаы жне тіс тбірлері аралыындаы алаларды бзылуы тн.

Ауыз уысыны гигиеналы ктімін жзеге асыру шін кптеген ралдар олданылады. азіргі кездегі технологиялар, брын пайдаланан ралдара араанда, жаа, анарлым тиімді ауыз уысыны гигиеналы ктіміне арналан ралдар дайындауа ммкіндік берді. Ауыз уысы гигиенасыны негізгі ралдарына мануальды тіс щеткалары, тіс пасталары, сйы заттар, тіс нтаы, саыздар, ауыз уысыны жеке тіс аралыыны гигиена ралдары, тісті аартатын заттар, электрлік тіс щеткалары жатады. Тіс щеткаларында ерте кезден табии шоша немесе жылы ылтаны пайдаланылан. Синтеталы талшыты ке таралуы табии ылтаны олданыстан ысырып шыарды жне физиология мен тазарту абілеттерін есепке ала отырып жасалатын, тіс щеткаларыны шыарылуына лкен ммкіншілік берді. азіргі кездегі барлы тіс щеткалары гигиеналы, профилактикалы (парадонтологиялы) жне арнайы болып блінеді. Гигиеналы тіс щеткалары тісті деттегідей кнделікті тазарту шін олданылады, оларды трлері тік жне брылатын, ал тазартыш ылы - бір дегейлі болады. Профилактикалы тіс щеткалары ретромолярлы айма сияты иын тазартылатын жерлерді тіс атарынан жне ас алдытарынан тиімді тазартуа ммкіндік береді. Олара, ылы кп дегейлі, ылында кш салатын шыыысы бар, ылыны ортасы тередетілген (ылды биігірек шотары тіспен ызыл иек аралыына оайыра еніп,оны жасы тазартады) ылдарында микротекстурасы бар (жмыс атаратын ылды шы ана емес, оны бйір беттері де болып табылады) щеткалар жатады.

Арнайы щеткалар ортодонтияда пайдалануа арналан. Кнделікті трмыста профилактикалы тіс щеткаларын пайдалану е олайлы болып табылады. Дегенмен, лкен адамдара арналан тіс щеткаларын балалар мен жасспірімдерге пайдалануа болмайды, себебі бл щеткаларды лшемі лкен болады жне оларды атты ылдары ауыз уысыны нзік тіндерін жаралайды. Сондытан, балалар жне жасспірімдер шін жеке тіс щеткалары шыарылады. ызыл иектерді абынуы кезінде, алдымен жмсатау ылды щетканы пайдалану керек, кейін, ызыл иекті жадайы жасаранда, жмса тіс щеткасын аттыра тріне алмастырады. Балалара атты щеткалар жарамсыз болып табылады.

Тіс, ызыл иек, тіс аралыын, тілді ас алдытарынан, тісті жмса атарынан, шырыштан тазарту, тас датарын кетіру жне микробтарды кбеюіне бгет жасау шін, р трлі ралдар олданылады, біра оларды ішінде е ке тараланы - тіс пасталары. азіргі пасталарды рамына, оларды 20-40% райтын, трпілі (абразивті) сері бар заттар (бор, натрий бикарбонаты, натрий хлориді, алюминийді гидрооксиді жне т.б.), сонымен бірге, р трлі байланыстыратын, кпіршік тзетін, микроба арсы тратын, дмдеуіштер, емдік – алдын алу асиеті бар оспалар, ферменттер, друмендер, беттік-белсенді заттар жне т.б. кіреді. Трпілі заттар тісті тазарту шін олданылады, біра оларды пайдалананда, тіс беті тек ысылып жылтыратылып ана коймай, жарады жне ызыл иекті эпидермисі де бзылады. Абразивті сері оны пастадаы тріне байланысты. Абразивті ірілеу трлеріні ауыз уысы тіндерін заымдауа абілеті жоары болып келеді. Smokers пастасыны рамына агрессивтілігі жоары абразив, ал Sensitive пастасына - те жмса абразив кіреді. Мысалы, рамында жмса абразивтер - кальций карбонаты мен кремний тотыы болуына байланысты, фторланан фин тіс пастасы - «Финндент» тістерді жасы тазартады, ал фторланан «Глистер» (АШ) тіс пастасы, рамына атты абразив - алюминий силикаты кіретіндіктен, агрессивтілігі жоары паста болып табылады. лкен адамдар шін жасалатын тыс пасталарыны кбінде агрессивтілігі орташа абразивтер, ал балалар шін, оларды тіс эмалі жетілу кезеінде боландытан – тек аз агрессивті абразивтер олданылады. Сол себептен лкен адамдарае арналан тіс пастасын балалара пайдалануа болмайды. Соы кездері сырты ортаны тітіркендіргіштеріне тісті сезімталдылыын тмендететін Sensitive тіс пасталары шыарылуда. Пастадарды аллергиялы, жергілікті-тітіркендіргіш жне уытты сері болмауы керек, сонымен атар, олар микроазалармен ластанбаан болуы ажет.

Тіс пасталарын гигиеналы жне емдеу-профилактикалы деп бледі. Гигиеналыы тісті тіс атарынан тазартады жне ауыз уысына жаымды иіс береді. Емдеу-профилактикалы тіс пасталарыны рамында, тіс жегісіне, абынуа арсы, сезімталдылыын тмендететін, саыраулаа, микроба арсы жне баса да серлерін амтамасыз ететін,ртрлі оспалары болады. Емдеу-профилактикалы тіс пасталарыны арасында жеке адам (трмысты) пайдаланатын да жне ксіби масатта пайдаланылатын тіс пасталары болады.,

Ксіби масатта пайдаланылатын тіс пасталарын тек дрігерді нсауымен пайдалану ажет, себебі р трлі жаымсыз салдары болуы ммкін. Мысалы, абразивті асиеттері жоары тіс пасталарын немесе тісті аартатын Smokers тіс пасталарын пайдалананда, тіс эмаліні крт жаруына жне тісті жоары сезімталдылыы дамуына кеп соуы ммкін. Жеке адамны ауыз уысы гигиенасына арналан емдеу-профилактикалы тіс пасталары, гигиеналы тіс пасталарына араанда, жасырыра жне тиімді болып саналады. Алайда, тіс пастасыны бір трін за уаыт пайдалануа болмайды, оларды ай сайын ауыстырып отыру ажет.

рамында хлоргексидин, триклозан сияты микроба арсы компоненттері бар тіс пасталарын іріді абыну рдістері пайда боланда ана, біра ыса уаыт (2-3 апта) олдану ажет. Кбінесе абразивті асиеттері орташа жне шп экстрактылары осылан тіс пасталарын пайдаланан дрыс.

Сонымен бірге, жеке адамны ауыз уысы гигиенасына арналан сйы заттар да олданылады: табии (шп, содалы, шырынды жне т.б.) жне жасанды (шайыштар, тіс эликсирлері, дезодоранттар, спрейлер). Тіс эликсирлеріні рамында детте, 60% дейін алкоголь болатындытан, оны сйылту ажет, сондытан оларды олдануы орынсыз болып саналады. Е жасысы - шп экстрактылары осылан алкогольсіз шайыштарды олдану. Кшті антисептиктері бар шайыштарды, рамында антисептиктері бар тіс пасталары сияты, ыса уаыт ана жне тек крсетілімі болан кезде пайдалану керек.

Тіс нтатары за уаыттан бері олданылып келеді. Олар абразивті материалдар мен иіс беретін заттарды оспасы болып табылады, мнда абразивті материал нтаты 98-99% райды. Тіс пастасыны пайда болуына байланысты, тіс нтатары аз олданыла бастады. Оан себеп болан, тіс нтатарыны абразивті асиеттеріні біршама кшті болуы, сол сияты оларды тазартыш асиетінен баса емдеу-профилактикалы маызыны болмауы.

Ауыз уысын тазартатын зат ретінде саыз резеке ке таралуы алды. Алашы саыздарды рамында антты кп млшерде болуына байланысты, олар тісті жмса атарда тазарта отырып, бір уаытта - тіс жегісіні дамуына келді. азіргі саыздарды 30% - шайнайтын негізі (шайыр,парафин), 60% тттілендіргіштер - антты алмастырушылар, сол сияты, тісті жмса атарын тиімді тазартатын, дезодорациялайтын, абынуа арсы жне т.б. асиеттері бар крамдас бліктерден трады. Алайда, барлы саыз резекелерді жаымсыз асиеттері бар. Аш арына саыз резекені шайнаанда, ас орыту бездеріні слі арынды блініп, гастриттер, асазанда ойы жара жне эрозия рдістерді дамуына себеп болады. Шайнау рдісі сілекей бездеріні здіксіз жмыс істеуіне келеді де, ауыз уысыны кілегейлі абыыны паталогиялы ратануына, оны барьерлік жне ораныш ызметіні тмендеуіне, ауыз уысындаы ас орытуды бзылуына, дисбактериоз, езуді тілініп, абынуы дамуына кеп соады.

Саыздарды шайнау нтижесінде аллергиялы реакциялар, сілекей бездеріні атерлі ісіктері, балаларда тістерді йлесуінін бзылуына, шышыт буыныны дисфункциясына, парадонт тіндерінде ан іркілу салдарынан пайда болатын гиперемияа келеді. Сондытан, саыз резекелерді тек ас ішіп болан со жне ыса уаыт ана шайнау ажет. Саыз резекелеріні аптамаларында саызды осымша жаымсыз серлері туралы мліметтер крсетілуі ажет.

Ауыз уысыны ауруларыны алдын алуда ауыз уысы гигиенасыны ралдарын дрыс тадау ана емес, сонымен бірге, тісті дрыс тазарту да маызды роль атарады. Тісті кніне кем дегенде, 2 рет - таерте жне кешке тазалау ажет. Таерте йыдан со ауызды сумен шайап, ас абылдаан со тісті щеткамен тіс сыпасымен тазалайды. Осылай кешке де тісті йыа жатар алдында тазалайды.

Тазарту уаыты 3-4 минуттан кем болмау керек, тіс щеткасыны озалысы клдене ана емес, сонымен бірге сыпырып, дгелетіп тазарту ажет. Тісті ызыл иекке тетін жерін тазарту шін, тіс щеткасын тіске 45º брышпен стау керек. Гигиеналы масатта тісті таерте жне кешке ана емес, сонымен бірге рбір ас абылдааннан кейін тазартып отыран дрыс. Дамыан елдерде трындар екі тіс щеткасын пайдаланады: бірі йде, ал екіншісі – жмыс орнында. р таматананнан со тістерді арасын флосстармен (арнайы шыарылан нейлон жібі), тіс тазартыштармен немесе аз шоырлары аз тіс щеткаларымен тазарту керек.