Салы трлерін талдау
Осы жазан курсты жмысымны басты масаты — салыты жйе жнінде нерлым толы мліметтер жинап, танысу, оны рылымына толыыра тоталып, міндеттері мен функцияларын білу маынасын барынша ашып беру жне жетілдіру жолдарын арастыру, салыты жйені оамда, ел экономикасында орны мен ролін андай екендігіне жауап беру.
Нарыты атынастарды даму жадайында реформаларды басты бір міндеттері болып нтижелі салыты механизімін нарыты экономиканы инстументтеріні бірі болып рылатын жне р трлі дегейдегі бюджеттерді табысыны кбею мселесін шешуді рсат етеді, сондай-а блек шаруашылы субъектілер мен барлы эканомиканы ттасымен тсімдік дамуына ызмет етеді.
Туелсіз азастанны салы жйесіне 18 жыл болды. Дамыан елдер здеріні салы жйесін руда жіберген ателіктерін айталауа тарих бізге аз уаыт алдырды, сондытан азіргі кезде бл нды тжірибені зімізді істе олданып жрміз.
Жмысты негізгі масаты — алыптасуды барлы кезедеріндегі елді экономикасы шін салыты жйені маызын, оны нарыты згерістерге, экономикалы сімге, инвестицияларды тарту, ксіпкерлікті дамытуа серін жне дниежзілік салыты жйелерге серін анытаумен сипатталады.
Ол шін келесідей міндеттер ойылады:
1) салы жйесіні нарыты экономикадаы маыздылы ашу;
2) шет мемлекеттер салы жйесіні ерекшеліктерін арастыру;
3) азастан Республикасыны салы жйесіне сипаттама беру.
Жмысты дістемелік негізі болып, азастан мемлекетіні салы туралы задары белгілеген ылымдар мен экономист ызметкерлерді монографиялары, маалалары негіз болды. Бюджет зіні ызметін атару шін салы жйесін йымдастыру ажет. Себебі, салы бюджетті кіріс блігін толтыратын негізгі кзі болып табылады.
Салы органдары да, салы тлеушілер де бюджетті кіріс блігін алыптастыру шін ел экономикасындаы зіні ролінтсінуі керек. аржы министрлігі ксіпорындарды проблемасына жааша арап, оларды шешуге дайын. Сондай-а елді аса ірі ксіпорындарыны жне ірі ауматы салы тлеушілерді ызметіне сапалы баылау жасау жне оны кімшіліктендіру шін з олына жаа ралдар алады.Дамыан елдер рашанда здеріні салытарын тмендетуге тырысады. Кез-келген мемлекетте мемлекеттік реттеу, мемлекеттік тапсырыс, ксіпкерлік, аша-несиелік реттеу мен бюджеттік-салыты реттеу сияты ралдара негізделеді. Мемлекеттік реттеуді экономикалы ралдарды ішінде маыздысы салы жйесі болып табылады. Салы жйесі мемлекетті маызды экономикалы жне леуметтік мселелерді шешуі шін ажетті аржы ресурстарымен амтамасыз етуге рылан.
Салы жйесіні блінбес блігі болып табылатын салытар, салыты жеілдіктер мен аржылы санкциялар арылы мемлекет оамды ндірісті барлы атысушыларына олайлы жадай жасай отыра, ксіпорынны экономикалы рекетіне сер етеді, инфляциямен креседі. Экономикалы дамудаы циклды тербелістерді бсендетеді, ндірістік жне леуметтік рылымды дамытады. Салытарды алуды дістері мен формаларыны дамуында ш ірі кезеді бліп крсетуге болады:
Бірінші кезе — бл кне лемнен орта асыра дейінгі даму, мемлекетті салытарды жинау жне анытау бойынша аржылы аппараты жо. Мемлекет тек ана алысы келетін аражаттарды жалпы сомасын ана анытайды, ал салы жинауды тайпаа немесе алаа жктейді.
Екінші кезе (XVI – XIX асырды басы) — бл елде мемлекеттік мекемелер жйесі, оны ішінде аржылы пайда болып, мемлекет ызметтерді бір блігін з мойнына алады: салы салу квотасын белгілейді, салы жинау процесін баылайды.
шінші кезе — азіргі мемлекет салыты белгілеу жне жинау бойынша барлы ызметтерді жне салы салуды делген.
Осыан орай курсты жмысымны масаты – Республикамыздаы салы жйесімен танысу, оны рылымына толыыра тоталып, міндеттері мен функцияларын білу жне жетілдіру жолдарын арастыру болса, ал міндеті — осы масата жету шін салы жйесі, оны рылымы, принциптері, діс-тсілдері, жанама жне тікелей салытар, салы жйесін жетілдіру жолдары деген сратарды талылап, азастан Республикасыны Салы жйесіні маызын, крінісін крсету болып табылады.
Салытар дегеніміз — мемлекеттік бюджетке зады жне жеке тлалардан белгілі бір млшерде жне мерзімде тсетін міндетті ашалай тлемдері болып табылады.
Жер салыына жалпы сипаттама жне оны рылу ерекшеліктері
Р-нда ртрлі жер санаттары бойынша жер салыын есептеу ерекшеліктері. Жер салыына жалпы сипаттама жне оны рылу ерекшеліктері
Р-ны Жер кодексіні 9 бабына сйкес азастанда жерді иелену жне жерді пайдалануа аы тленеді; жер шін аы жер учаскесіні сапасына, орналасуына жне сумен амтамасыз етуіне байланысты аныталатын жер салыы нысанында алынады.
Жер салыы – меншікке салынатын салытарды ішіндегі е негізгі, ауымды, маызы жаынан ерекшесі. Жер салыы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар тлейтін тікелей, оны ішінде наты салытарды атарына жатады. Ол жергілікті бюджетті бекітілген салытарыны бірі. Нарыты экономикасы дамыан елдерде жер салыы кбінесе дербес салы ретінде арастырылмайды, тек жер ны (балансты ны) млікке салынатын салыты жалпы сомасына енеді.
Жер салыы азастанда 1992 жылы 1 атарда енгізілді.
Оны масаты – экономикалы дістермен жерді тымды пайдалануды амтамсыз ету жне жерді сатау, нарлылыын арттыру, ауматарды леуметтік-мдени дамуы шін ажетті шараларды жзеге асыру шін бюджетке тсетін табыстарды рау.
Жер салыы жер учаскесіні орналасан жері бойынша тленеді, салы сомасы жергілікті кімет органдарыны зырында алады, яни жер салыыны сомасы толыымен жергілікті бюджетке тсіп, жергілікті кімет органдарыны салыты жинауа мдделілігі арттырылады. Жер салыыны негізгі базалы ставкаларын республика кіметі, ал наты тлем млшерін жергілікті мслихат з билігі шеберінде белгілейді.
Салы салу масатында азастанны барлы жерлері, оларды арналан нысанасы мен тиесілілігіне арай мынадай санаттара:
1) ауыл шаруашылы масатындаы жерлерге;
2) елді мекен жерлеріне;
3) нерксіп, клік, байланыс, ораныс жне зге ауыл шаруашылыы емес масаттаы жерлерге;
4) ерекше оралатын табии ауматар жерлеріне сауытыру, алпына келтіру, тарихи-мдени масаттаы жерлерге;
5) орман орыны жерлеріне;
6) су орыны жерлеріне;
7) запастаы жерлерге блінеді;
Жерді мынадай сипаттары:
1.Ерекше оралатын табии ауматарды жерлері;
2. Орман орыны жерлері;
3. Су орыны жерлері;
4. Запастаы жерлер салы салуа жатпайды.
Жерге салы салу жерді бонитет балына байланысты.
Бонитет балы - топыраты табии нарлылыы мен сапасын баалау,
л жер учаскесіні орналасан жеріне, сумен амтамасыз етілуіне, кірме жолдара олайлыына байланысты.
Жер салыын есептеуге негіз болып:
меншік ыын, траты жер пайдалану ыын, теусіз уаытына жер пайдалану ыын куландыратын жаттар;
1) жер ресурстарын басару жніндегі укілетті орган р жылды 1 атарындаы жадай бойынша берген жерлерді мемлекеттік санды жне сапалы есебіні деректері;
2) жер учаскесін иелену жне пайдалану бойынша ыты іс жзінде жзеге асырылуы табылады;
Жеке меншік жне траты пайдалануында немесе бастапы теусіз уаытша жер пайдалану ыындаы салы салу обьектілері бар жеке жне зады тлалар жер салыын тлеушілер болып табылады.
Жер салыын тлеушілер атарына жатпайтындар:
- бірыай жер салыын тлеушілер;
- мемлекеттік бюдет есебінен ана амтылатын йымдар;
- укілетті органны ылмысты жазаларды атару саласындаы тзеу мекемелеріні мемлекеттік ксіпорындары;
- трын й оры, соны ішінде оны жанындаы рылыстар мен имараттар алып жатан жер учаскелері, й маындаы жер учаскелері, сол сияты жеке й (осалы) шаруашылыын, бабанды жне саяжай рылысы, о.і. рылыса арналан жерлерді оса, гараж алып жатан жер учаскелері бойынша – лы Отан соысына атысушылар жне солара теестірілген адамдар, мгедектер, сондай-а бала кезінен мгедекті ата-анасыны біреуі;
- трын й оры, соны ішінде оны жанындаы рылыстар мен имараттар алып жатан жер учаскелері, сол сияты й жанындаы жер учаскелері бойынша – “Ардаты ана” атаына ие болан, “Алтын ала” аласымен наградталан кп балалы аналар;
- діни бірлестіктер;
Жоарыдаы аталан салы тлеушілер пайдалануа немесе жала берілген жер учаскелері бойынша салы тлеуден босатылмайды.
Жер салыыны млшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушыларды шаруашылы ызметіні нтижелеріне байланысты болмайды.
Жер учаскесі салы салу обьектісі болып табылады.
Жер салыы бойынша салы салу обьектісіне мыналар енбейді:
- Елді мекендерді орта пайдалануындаы жер учаскелері;
- Орта пайдаланудаы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатан жер учаскелері;
- Р кіметіні шешімі бойынша консервацияланан обьектілер орналасан жер учаскелері.
Жер салыын анытау шін жер учаскесіні алаы салы базасы болып табылады.
азастанда р трлі жер санаттары бойынша жер салыын есептеу ерекшеліктері.Ауыл шаруашылы масатындаы жерлерге салынатын салы
Ауыл шаруашылыы мтаждары шін не осы масата арналан жер ауыл шаруашылы масатындаы жерге жатады.
Ауыл шаруашылы масатындаы жерлерге салынатын жер салыыны базалы ставкалары 1 гектара есептеліп белгіленеді жне топыраты сапасы бойынша сараланады. Жер салыыны базалы ставкасы бойынша сараланады. Жер салыыны базалы ставкасы республикасыны жерге орналастыру органдары анытайтын бонитет балы лшемімен топыраты табии нарлыына негізделеді жне Р екі аймаы бойынша сараланады:
Жазы ауматардаы далалы жне уа далалы айматарды кдімгі жне отстік ара топыраты, кгірт ызыл, оыр жне ызыл оыр топыраты, сондай-а тау бктеріндегі кгірт, ызыл оыр, ср топыраты жне тау бктеріндегі ара топыраты жерлеріне бонитет балына бара-бар жер салыыны базалы ставкалары белгіленеді.
| 2.2. 2.2. Жеке меншіктегі жер учаскесіні салы клемін анытау |
Елді мекен трі Трын й оры, о.і. оны іргесіндегі рылыстар мен имараттар алып жатан жерді оспаанда, елді мекен жерлеріне салынатын салыты базалы ставкалары (теге) Трын й оры, о.і. оны іргесіндегі рылыстар мен имараттар алып жатан жерлерге салынатын салыты базалы ставкалары (теге)
алалар:
Алматы 28,95 0,96
Астана 19,30 0,96
Атау 9,65 0, 58
Атбе 6,75 0,58
Атырау 8,20 0,58
Тараз 9,17 0,58
араанды 9,65 0,58
ызылорда 8,68 0,58
Ккшетау 5,79 0,58
останай 6,27 0,58
Павлодар 9,65 0,58
Петропавловск 5,79 0,58
Орал 5,79 0,58
скемен 9,65 0,58
Шымкент 9,17 0,58
Алматы облысы:
Облысты маызы бар алалар 6,75 0,39
Ауданды маызы бар алалар 5,79 0,39
Амола облысы
Облысты маызы бар алалар 5,79 0,39
Ауданды маызы бар алалар 5,02 0,39
Облысты маызы бар алалар
Облыс орталыы шін белгіленген ставканы 85 % 0,39
Ауданды маызы бар алалар Облыс орталыы шін белгіленген ставканы 75 % 0,19
Поселкелер 0,96 0,13
Мселен, ызылорда аласында елді мекен жерлері шін, трын й оры, оларды іргесіндегі рылыстар мен имараттар алып жатан жерлерді оспаанда, жер салыыны ставкасы 1 шаршы метрге 8,68 тегені райды, баса да ауданды маызы бар алалар – Арал жне азалыа – облыс орталыы шін белгіленген ставканы 75 пайызына 6,51 тегеге (8,68 теге х 0,75) те.
Мысалы, «азазергер» А ызылордадаы блімшесіні меншік ыында ызылорда аласында алаы 47 м2 дкен тиесілі. Бл жадайда жер салыыны сомасы 408 тегені (47 м2 x 8,68) райды, мндаы, 47 – жер учаскесіні клемі, м2;
8,68 – елді мекен жерлері шін, трын й оры, оларды іргесіндегі рылыстар мен имараттар алып жатан жерлерді оспаанда, жер салыыны базалы ставкасы, теге\м2.
Ауданды маызы бар алада, мысалы, Арал аласында зады тлаларды 5500 м2 жерге офисі орналасан. Жоарыда салы ставкасында облыс орталыы шін белгіленген ставканы 75 % деп берілген, яни 8,68 х 75 %= 6,51 теге, сонда салы сомасы.
5500 м2 х 6,51 теге=35805 теге млшерінде тленеді. Зады тла бл соманы те леспен 4 рет бліп тлейді, сонда тосанына 8951,3 тегеден тлеп отырады.
ызылорда аласында трын й оры, оларды іргесіндегі рылыстар мен имараттар алып жатан жерлерге жер салыыны ставкасы 1 шаршы метрге 0,96 тегені райды, баса да ауданды маызы бар алалар – Арал жне азалыа – салы ставкасы -0,19 теге.
Мысалы, ызылорда аласы трыныны 500 шаршы метр жерін трын й оры, оны іргесіндегі имараттар алып жатыр. Осы жерге салы тмендегіше есептеледі:
500 шаршы метр * 0,58 т= 290 теге салы тленеді.
Ал егер трын й ауылда орналасан болса, онда 1000 шаршы метр жерін трын й оры мен іргесіндегі имараттар алып жатан жерлерге салы:
1000 шаршы метр * 0,09=90 теге млшерінде салы салынады.
Базалы салы ставкалары елді мекендерден тыс орналасан нерксіп жерлеріне 1 гектара есептеліп, бонитет балына бара-бар мынадай млшерде белгіленеді:
нерксіп жерлеріне салынатын салы ставкалары
Бонитет балы Базалы ставкалары (теге)
100-ден жоары 48,25
91,67 – 482,50
530,75 – 1084,66
1138,70 – 1592,25
1646,29 – 2074,75
2126,86 – 2582,34
2634,45 – 3136,25
3188,36 – 3715,25
3769,29 – 4319,34
4371,45 – 4921,50
4975,54 – 5693,50
5790,00
Мысалы, «азамыс» корпорациясыны материалды-техникалы амсыздандыру басармасыны оймалары Жезазан аласы шегінен тыс нерксіп жерлерінде орналасан. оймаларды жалпы клемі 8,1 га райды. Топыраты орташа бонитет балы 10 бала те.
Бюджетке тленуі тиіс салы сомасы (8,1 га * 482,5 теге\га), мндаы 8,1 – жер учаскесіні клемі, га.
ОРЫТЫНДЫ
орытындыа келгенде азіргі кезде экономика траталды. Е алдымен ол негізгі макроэкономикалы крсеткіштерді траталуымен, ішкі жалпы німні зімен тратанады.
орыта айтанда салы ел экономикасыны суіне лкен ыпал келтіреді.
Теориялы блімде - салытарды экономикалы мні мен маыздылына сипаттама бере отырып онда салы тсінігіне, салы трлеріне жне салыты атаратын ызметіне, салыты элементтеріне жне Лаффер исы сызыына сипаттама бердім. Ал аналитикалы блімінде – Р салы салу жйесіне сипаттама бере отырып Р- салы ызметіні рылымына, оны ерекшеліктеріне жне оны ажеттіліктеріне, «Р салы жйесі туралы» задарды абылдануына жне ондаы ртрлі згерістер мен толытырулара тоталдым. Салы кодексі ол экономикалы ана емес, мні бар ірі жат болып саналады. Кодекс абылдананнан кейін кімет оны жзеге асыруды арнайы жаттарын дайындап лкен жмыстар атарып жатыр.
Сонымен кез келген салы реформасыны масаты, елді серпінді леуметтік-экономикалы даму негізі ретіндегі, болашаты фискалды тетіктерін алыптастыру болып табылады. Салы салу реформасы саяси, экономикалы жне рылымды айта рудан кейін жргізіледі. йткені, ол нтижесіні тиімділігі жаынан нерлым инерциалды болып келеді. Осыан байланысты салы реформалары салы жйесіні ызмет ету аясында аныталан кемшіліктерді жне ателіктерді жою жолымен, тым за уаыт аралыында жзеге асырылады. Аталып ткен азастан салы жйесіні реформаларын кезедерге блгенмен, рбір кезе барысында траты салы жйесі ызмет етпеді, олара немі згерістер енгізіліп отырады. Салы атынастарыны жаымсыз жатары елді экономикалы дамуыны объективті адамымен аныталады. Нарыты экономиканы салы реформалары кезекті жне здіксіз жргізіліп отырады. Осылайша мен зімні жмысымды орыта айтым келеді.
олданылан дебиеттер тізімі:
1. А.Д.Байдйсенов. // аржы жне аражат // 2001, №4, 32-36-беттер.
2. .Е.тембаев. “Экономикалы сімге кепіл болатын жат” // Егемен азастан // 2001, 22 араша 2-бет.
3. Б.Жнісов, .Ммбетов, .Байжомартов. //Нарыты экономика негіздері// Алматы, 2000 ж.
4. Б.Медешов. //Нарыты экономика теориясына кіріспе // Алматы, 1998 ж.
5. Г.Д.Митюгина. “Жеке тлалардан алынатын табыс салыы бойынша жеілдіктер ” // Бухгалтер бюллетені // 2000 ж., №47 араша 6-7-беттер.
6. Е.Б.Жатанбаев. //Аралас экономика негіздері// Алматы, 2000 ж.
7. Е.Смайлов. “Салы мдениеті – салыты дрыс тлеп, адал мір сру” //Егемен азастан // 2002 ж., 7 маусым 3-бет.