Киім жне ая киім гигиенасы.
2.1. Киім гигиенасы.Киім р трлі ызметтерді атарады. Ол адамды сырты ортаны олайсыз факторларынан орайды, олайлы жылылы жадай амтамасыз етеді, теріні ластанудан, механикалы заымдалудан орайды. Пайдаланылуына арай киімні бірнеше трлері болады: трмысты, ксіптік, спорт, балалар, скери, ауруханалы киімдер. Киімдерді рбір тріне зіндік гигиеналы талаптар ойылады, біра олар шін келесі гигиеналы талаптар жалпы болып табылады:
1. Жергілікті жерді белгілі климаты, ауа райы жне жыл мезгілі жадайында олданылатын киімдерді осы жадайларда азаны олайлы жылулы жадайын амтамасыз ететін жылу сатайтын асиеті болу керек.
2. Киімні ауа ткізгіштігі мен су ткізгіштігі адам жрген орта жадайыларына байланысты болуы керек.
3. Киімні пішімі адамны еркін имылдауын шектемеуі, тыныс алу мен ан айналымын иындатпауы, денені жеке бліктерін ыспауы керек.
4. Азаа осымша дене жктемесін тсірмеу шін, киім шектен тыс ауыр болмауы керек, оны салмаы адамны дене массасыны 8-10% аспауы керек.
5. Синтетикалы материалдардан тігілген киім спецификалы иіс шыармайтын, денсаулыа зиянды химиялы заттар блмейтін, сол сияты, киімні бетіне статикалы электрлікті жинамайтын болуы тиіс.
6.Киім берік жне оай тазартылатын болуы керек.
оршаан ортаны жадайларына сйкес киімні олайлылыы киім астылы микроклимат пен адамны жылу сезінуі крсеткіштері бойынша аныталады. Киім астлы микроклимат деп, киім мен тері арасындаы ауа абатыны физико-химиялы сипаттамаларыны (температура, ылалдылыы, кмірышыл газыны концентрациясы) жиынтыын атайды. Оларды шамасы мен динамикасы азаны жылу реттейтін рдістерімен, метеожадайлармен жне киімні асиеттерімен аныталады.
Киімні асиеттері, негізінен киімні пішімі мен киім тігуге олданылан матаны асиеттерімен аныталады. Киімді тігуге табии жне химиялы талшытардан жасалан маталар пайдаланылады. Табии талшытардан жасалан мата брыннан олданыса ие, адама гигиеналы жаынан олайлы асиеттері боландытан, баса маталара араанда, лі кнге дейін артышылыын сатайды. Олара сімдік текті (мата, зыыр, пенька, джут жне т.б.) жне жануар текті талшытардан (жібек, жн) жасалан маталар жатады. Химиялы талшытарды жасанды жне синтетикалы деп блінеді. Жасанды талшытарды табии шикізатты - целлюлоза мен баса материалдарды деу урдісінде алады. Жасанды талшытар тобына вискоза, ацетат, шацетат, казеин талшытары жатады. Синтетикалы талшытарды кмірсутек шикізаттарынан (мнай, газ, таскмір) жне баса да органикалы осылыстардан химиялы синтездеу реакциялары арылы алады. Синтетикалы талшытарды алу жолы мен асиеттеріне байланысты біріктірлген бірнеше топтара бледі: полиамидтік (капрон, нейлон, перлон, ксилон жне т.б.), полиэфирлік (лавсан, терилен, дакрон, т.б.), полиуретандык, поливинилхлоридтік (хлорин, винол), поливинилспирттік (винилон, куралон), полиакрилнитрильдік (нитрон, орлон, т.б.). Талшытардан дайындалатын жіптер иерілген жне тыыз немесе борпылда, жеіл болады. Матаны рылымы маталы жне тоылан (трикотажды) болады.
Маталарды сипаттайтын асиеттеріне: ауа ткізгіштігі, бу ткізгіштігі, ылал сыйымдылыы, гидрофильділігі (су сорыштыы), гидрофобтылыы, жылу ткізгіштігі, гигроскопиялылыы (ылал кабылдаыштыы), липофильділілігі, газ сііргіштігі, кн энергиясына атынасы жатады.
Ауа ткізгіштігі деп, зіні саылаулары арылы маталарды ауаны ткізу абілетін айтады. Жасы ауа ткізгіштігі киім астылы кеістікте ауаны озалуы мен алмасуын амтамасыз етеді, бл теріден блінетін жне микроазаларды тіршілігі нтижесінде тзілетін су буларыны жне зат алмасуыны шыш німдеріні шыарылуына жадай жасайды жне азаны ызып кетуден сатайды. Ауа ткізгіштігі мата талшытарыны тоылуы сипатына, саылауларды млшері мен клеміне, алыдыына, ылалдану жне ластану дегейіне байланысты. Борпылда жне саылауы кп, жннен жасалан, тоылан жне жібек маталарды ауа ткізгіштігі жеткілікті дрежеде болады, е нашар ауа ткізгіштік – тыыз драп, брезент, тыыз мата маталарына тн. Егер, киім кп абатты болса, абаттарыны ішінде біреу ауа ткізбейтін жадайда, барлы киім ауа ткізбейтін болады. Киім суланан жне ластанан кезде, ауа ткізгіштігі тмендейді, себебі матаны саылаулары су мен кір блшектеріне толады. те алы маталарды ауа ткізгіштігі тмен болады.
Бу ткізгіштігі деп, маталарды киім астылы кеістікте тзілген су буларын ткізу абілетін айтады. Матаны саылаулары арылы сзіліп тетін ауадан айырмашылыы, су булары талшытар арылы диффузия жолымен теді. Бу ткізгіштігіні, сіресе, булану арынды жретін ысты микроклимат жадайларында, оршаан ортаа алыпты жылу беруді амтамасыз ету шін маызы зор. Жасы бу ткізетіндерге - мата матасы, аз бу ткізетіндерге - жн маталары, одан да тмен ткізетіндерге - а терілері, аса тмен ткізетіндерге - синтетикалы маталар жатады.
Маталарды ылал абылдаыштыы, оларды киім асты кеістіктен де, сырты ортадан да, су буларын сііру абілетін сипаттайды. Киімні ішкі абаттарыны гигроскопиялылыы жеткілікті болуы керек, себебі терді тері бетінен сіірілуіне жадай жасайды. Сырты киімні гигроскопиялылыы, керісінше, тмен болуы керек, йткені, ылалдану нтижесінде, киімні жылу сатайтын ызметі тмендейді. Гигроскопиялылыы жоары маталара жннен жасалан матлар жне замш жатады, олар суды з массасыны 1/4/- 1/3 блігіне дейінге млшерде сііре алады. Мата маталары суды аз сііреді - ра массасыны 1/7-1/8 блігіне дейінгі млшерде, синтетикалы маталарды гигроскопиялылыы е тмен, олар суды те аз сііреді, сііретін млшері мата массасыны тек 1/20-1/200 блігін райды.
Маталарды ылал сыйымдылыы - мата ылалдананда, зіні саылауларында суды стап алуы абілеті. Ол пайызбен белгіленеді. Жоары ылал сыйымдылыы киімні гигиеналы асиеттерін едуір тмендетеді. Саылаулары сумен толуы нтижесінде, матаны ауа ткізгіштігі тмендейді, жылу сатайтын асиеті нашарлайды, себебі, суды жылу ткізгіштігі ауаны жылу ткізгіштігінен 28-29 есе жоары. Бдан баса, ра матаа араанда, ылал матадан сулелену жне булану нтижесінде, жылуды кп берілуінен жылу жоалтуы жоарылайды. Маталарды е жоары ылал сыйымдылыы р трлі болады. Мысалы, жн маталарында ол - 45%, стенде - 13%, фланельде - 66% райды.
Маталарды жылу ткізгіштігі оны жылу сатайтын асиеттерін анытайды. Жылу ткізгіштігі нерлым жоары болса, сорлым оны жылу сатайтын асиеті аз болады. Жылу ткізгіштігі кптеген параметрліне: саылауларыны жалпы пайызды клеміне, матаны алыдыына, талшытарды тоылу сипатына, ауа ткізгіштігіне, ылалмен аныу дрежесіне байланысты болады. Саылаулары кп жне оларда ауа кп млшерде болатын, борпылда маталарды жылу ткізгіштігі, жа, тегіс маталара (зыыр, мата) араанда, аз болады. Маталар, жылу ткізгіштігіні азаюына арай, келесідей ретпен блінеді: капрон, жасанды жібек, зыыр, мата, табии жібек, жн. Маталар термен немесе сумен суланан кезінде, оларды жылу ткізгіштігі едуір жоарылайды. Е айын жылу жоалтуы киімні бетінен жоары жылдамдыта су булануы кезінде байалады. Жібек, шыт маталарыны бетінен ылал те тез буланады, осыан байланысты салыстырмалы трдегі жоары температура кезінде, тоу сезімі байылады. Керісінше, жннен жасалан киімдерден ылал баяу буланатындытан, оршаан едуір жылу берілуіні алдын алады.
Матаны липофильдігі деп маталарды тері бетінен майды сііру абілетін айтады. Жоары май сііргіштік олайсыз, себебі, май матаны саылауларын бітеп алады да, ауа- жне су ткізгіштігін нашарлатады, кір блшектерін зіне сііреді, микроазаларды серінен ыдырап, жаымсыз иістерді пайда болуына келеді. Синтетикалы маталарды кбіне жоары май сііргіштік асиет тн.
Маталарды кн энергиясына атынасы, оларды кн радиациясыны интегралды аынын, сол сияты оны жекелеген биологиялы белсенді бліктері – инфраызыл жне ультраклгін сулелерін шаылыстыру, сііру жне ткізу абілетімен сипатталады. А жне боялмаан маталарды, кгірт маталара араанда, шаылыстыру асиеті жоары жне сііру абілеті тмен болады. А маталар кн сулесіні 17-18 % стап алса, ал кгірт маталар - 50% дейін стайды. Сондай-а, атлас маталарыны (стен, жібек-атлас) шаылыстыру абілеті жоары болып келеді, олар кн сулесін 35-40 % дейін шаылыстырады.
Ультраклгін сулелеріні жеткіліксіздігіні алдын алу, сол сияты арты сулелерді зиянды серіне байланысты, маталарды ультраклгін сулелерді ткізгіштігі маызды болып табылады.. Капрон мен нейлон маталары, а жне ашы тсті жібек пен шыт, бтес ультраклгін сулелерін жасы (50-70% дейін) ткізеді. Тыыз жне алы, сонымен бірге кгірт тсті боялан маталарды ткізгіштігі тмен болып келеді.
Сонымен, табии жне химиялы талшытардан жасалан маталарды асиеттеріні айырмашылытары бар, бл айырмашылытары киімні белгілі бір трлерін: іш киім, костюмдер, кйлектер, сырты киімдерді дайындау барысында, оларды саралап олдануын анытайды. Іш киім тер мен теріден блінетін баса да заттарды сііріп, тері мен киімні бірінші абатыны арасында жасы желдетілуді амтамасыз етуі, теріні тітіркендірмей, оны ластанудан орауы тиіс. Мндай талаптара, гигроскопиялылыы, гидрофильділігі жоары, ауа- жне су буларын жасы ткізетін, мата мен зыыр маталары сай келеді. Оларды жмсатыы мен серпімділігі матаны рылымы трикотажды (тоылан) боланда жоарылайды.
Синтетикалы маталарды біратар жасы асиеттері бар: иілімділігі жоары, берік, жууа, пішіні згертетін серлерге, химиялы жне биологиялы факторларды серіне тзімді. Біра, біратар кемшіліктері де бар, солара байланысты іш киімдерді дайындау шін синтетикалы маталарды олданылуы шыл шектеледі. Бл кемшіліктеріне е алдымен, тмен гигроскопиялылыы мен гидрофобтылыы жатады, нтижесінде су булары мен баса да блінген газ трізді заттарды матаны талшытары сіірмейтіндіктен, олар саылауларда жиналып, киім асты кеістікті желдетілуіне кедергі жасайды, бл ондаы ылалдылыты жоарылауына жне адам денесіні жаз уаытында тез ызуына, ал ыста - тез салындауына кеп соады.
Бнымен бірге, синтетикалы маталарды теріс асиеттеріне статикалы электрлікті жинауа абілеттілігі жне жоары липофильділігі жатады, осыны нтижесінде, олар жаымсыз иістерді здеріне стап алады жне жуанда жасы тазармайды. Матаны бетінде статикалы электрлікті жиналуы адамда шаншу сезімдерін туызады, ан тамырларыны жиырылуы басым жретінвегетативтік-ан тамырлары ызметіні бзылуы, тез дамитын ажу, бас ауруын тудырады. «Электрленген» киім денеге жабысып алады, зіне ша мен микроазаларды тартады. Полимерлік маталарды химиялы тратылыыны тмендеуі, киім асты кеістігінде бос мономерлерді де, сол сияты мата дайындау рдісінде олданылан баса да заттарды блінуіне кеп соады. Олар азаа тітіркендіретін, тері арылы сіетін жне сенсибилизациялаушы сер етуі ммкін.
Синтетикалы маталардан жасалан іш киімдерді олайсыз серлерін ескере отырып, 3 жаса дейінгі жне жаа туан балалара бл маталардан іш киім тігуге рсат етілмейді. Бл жастаы балаларды денесіне жанасатын киімдеріне (ползунки, колготки) 20% ана синтетикалы ацетат талшытарын осуа, сонымен атар, мектепке дейінгі жастаы балалара арналан іш киімдеріне мата-сиблонды матаны (70% мата жне 30% сиблон) олдануа рсат етіледі.
Іш киімдерді дайындау шін, сондай- а, табии жібек пен вискоза да олданылады. Вискозадан жасалан маталар жоары гигроскопиялылыымен, ылал сыйымдылыымен сипатталады, біра, матаны ылалдаанда, ылалды за уаыт булануы нтижесінде теріден жылу беруді жоарылауына жне дискомфортты былыстарды пайда болуына кеп соады. Ацетатты маталарды іш киімдерге олдануа болмайды, йткені, вискозаа араанда, гигроскопиялылыы мен ылал сыйымдылыы тмен болады, олар жне электрленеді.
Киімні екінші пакеті болып табылатын, костюмдер мен кйлектерге ойылатын гигиеналы талаптар орындалатын жмысты трі мен жылды мезгіліне байланысты болады. Жазды киімдерге арналан маталар жмса, ауа- жне бу ткізгіштігі, гигроскопиялылыы, ылал сыйымдылыы, гидрофильділігі жне жылу ткізгіштігі жоары болуы керек. Мндай асиеттер киім астылы кеістікті жасы желдетілуіне жне денені атты ызуын болдырмауа ммкіндік береді. Табии маталарды (мата аазды, жібек, зыыр) басым олданан орынды. Табии жне жасанды аралас талшытардан (вискоза, ацетат) жасалан маталарды да олдануа болады.
Жылды суы мезгілінде киетін киімні 2- абатыны жылу сатайтын асиеті жоары болуы керек. Киімні мндай трлерін дайындау шін, оланылатын маталарды ішінде, басалара араанда, жннен жасалан маталар жасы деп саналады. Жн матасыны саылаулылыы (саылауларды клемі - 92%) мен гигроскопиялылыы жоары, ауа-жне бу ткізгішігі жеткілікті.
Жннен жасалан маталарды ылалдаан кезді зінде де, іші ауаа толы, бос сааулалары едуір млшерде саталады. Ылалданан жнні бетінен ылалды баяу шыуы нтижесінде, жылуды жоалтуы едуір аз болады. Осы асиеттеріні брі жннен жасалан маталарды жылу ткізгіштігіні тмен жне жылу сатайтын асиетіні жоары болуына ыпал етеді. Борпылдатыы, клемді массасы аз болуы (0,07 г/см куб), жеілдігі жне суытан жасы орайтындыы жннен тоылан трикотажды айырша кіл тартарлы етеді.
Киім пакетіні 2- абатын дайындау шін, таза жннен жасалан маталарымен атар, аралас талшытардан жасалан, табии жне синтетикалы маталарды артышылытары йлестірілген, маталар да кеінен олданылады. Атап айтанда, химиялы талшытардан жасалан маталар (орлон, нитрон, полихлорвинил, лавсан) жоары жылу сатайтын асиетімен жне аз мыжылатындыымен ерекшеленеді. Синетикалы талшытарды табии талшытармен араластырып олдану, мысалы, лавсанды жнмен, синтетикалы маталарды электрленуі, тмен гигроскопиялылыы жне бу ткізгіштігі сияты, теріс асиеттерін азайтады, оларды жылу сатайтын, за пайдалануа болатын асиеттерін жне матаны сырт крінісін жасартады.
Киім пакетіні шінші абаты - сырты киім (плащтар, пальто, кртелер, тондар) - суытан, ылал мен желден орауы керек. сіресе, солтстік аудандарда е жасы жылу сатайтын жне желден орайтын асиеттері бар киімдерге, табии а терілерінен жасалан киемдер жатады. Оны жалыз кемшілігі, салмаыны едуір ауыр болуы, кимылдар мен жмыс істеу кезінде тудыратын кейбір ыайсыздытары, тазарту иындыы. Кртелер мен пальто тігу кезінде, киімді, р трлі маталарды олданып, 3 абатты етіп жасау тымды.
Сырты – жауып тратын - абаты, ауа ткізгіштік, бу ткізгіштік, гигроскопиялы жне ылал сыйымдылы крсеткіштері тмен маталардан жасалуы тиіс, бл атмосфералы ауаны киім астылы кеістікке енуіне жне киімні су болуына кедергі жасайды Бл шін кбінесе, ша, су сіірмейтін табии талшытардан жасалан тоылан маталар, немесе синтетикалы маталар олданылады. Екінші абаты жылу сатайтын ызмет атарады, ол шін табии жні бар тері мен табии талшытардан жасалан материалдар (мата, ватин, жн) да, жні бар жасанды тері мен жасанды жне синтетикалы талшытардан (пенополиуретн, синдепон) жасалан материалдар да олданылады.
Сырт киімні ішкі абаты, яни, астары олайлы киім астылы микроклиматты амтамасыз етуі тиіс, соан байланысты олар дайындалатын маталарды ауа- бу ткізгіштігі, гигроскопиялылыы жне ылал сыйымдылыы жеткіліткті болуы ажет.
Балаларды жылу реттейтін механизмдеріні жетілмегендігіне байланысты, олара арналан киімдер ыста жылу сатайтын асиеттері, ал жазда - жылу беретін асиеттері жоарыра болуы керек. Киім астылы кеістікте е аз ауа айналымын жне оршаан ортамен е аз ауа алмасуын ысы киімде киімді тігуге арналан материалмен ана емес, сонымен атар, киімні рылымдыгымен да амтамасыз етеді. Киім астында, клпара (капюшон), манжета, белбеу, белбеу биік шалбарларды олдану, кртені тменгі жаын резекемен ысып буу т.б. арылы кп тйы кеістіктер жасайды.
Жазы уаытта, киім астылы кеістікті е жасы желдетілуін амтамасыз ететіндей, киім кеірек пішілуі ажет. Балаларды жазды киімдерін тігуге арналан е жасы маталар - батист, стен, табии жібек болып табылады. Жасанды жне синтетикалы талшытар да жарым-жартылай олданылуы ммкін, біра тек табии талшытармен араласан трінде. Синтетикалы жне жасанды талшытарды матадаы пайызды млшері гигиеналы нормативтермен бекітіледі.
Ксіби, спорт, скери жне баса да киімдерді арнайы трлерін дайындау кезінде, ызмет сипаты мен олар орындалатын жадайлар ескеріледі. Мысалы, спортты киім созылыш, гигроскопиялылыы мен ауа ткізгіштігі жоары болуы тиіс жне адамны денесіне ауа аыныны йкелуін азайтатын болуы керек. Ксіби киімдер жасауа арналан маталарды асиеті мен киімні рылымы ндірісті олайсыз серлеріне арсы тра алатындай, сол сияты ызудан немесе атты салындаудан орайтындай болуы керек.
Аурухана киімі жеіл, киім астылы кеістікте олайлы микроклимат жадайларын амтамасыз ететін, жасы тазартылатын, дезинфекцияланатын болуы керек. Аурухана киімдеріні рамына кіретін іш киім, пижама мен халат, негізінен олайлы гигиеналы асиеттері бар мата-маталарынан тігілуі керек, бл оларды гигиеналы асиеттеріні жасыболуымен тсіндіріледі. Ауруханаларда, химиялы талшытардан тратын маталардан тігілген миокроба арсы киімдер де олданылады. Поливинилхлорид пен хлоринді штапельден жасалан маталар, ревматизммен, радикулитпен ауыратын науастарды жадайларын жасартатын емдік трикотажды іш киімдерді дайындау шін олданылады. Олар ауруды жадайын материалды бетінде жиналан электростатикалы заряд есебінен жасартады
2.2. Ая киім гигиенасы. Киімні алмастырылмайтын бір блігі - ая киім болып табылады, ол, суы пен жылу, ылал, механикалы серлерден, ластанудан, жндіктер мен жануарларды шауынан орайды. Ая киімні кп трлілігіне арамастан, оны асиеттері мен параметрлері тмендегідей гигиеналы талаптара сай болуы ажет:
1. ауа райы мен жмыс жадайларына сйкес, ая киім ішіндегі олайлы ауа алмасу мен температуралы-ылалдылы режимді амтамасыз етуі керек;
2. ая шыны анатомо-физиологиялы жне жасыны ерекшеліктеріне сйкес болуы керек;
3. ая шы мен баайларын ыспауы керек, озалысты шектеп, аяты ан айналымын бзбауы керек;
4. адама олайсыз сер ететін зиянды химиялы заттар блінетін кзі болмауы керек;
5. жмса, жеіл, ыайлы, жеіл тазартылатын болуы керек;
6. механикалы, химиялы жне биологиялы серлерден орауы керек.
Ая киім шін жоарыда аталан барлы талаптара сай келетін, е жасы материал - табии тері болып табылады. Ол тмен жылу ткізгіштік пен орташа ауа ткізгіштік асиеттерімен сипатталады, созылыш болады, зиянды химиялы заттар блмейді. Тері, оны орайтын абатын тзетін, 2-24% дейін майдан тратындытан, оны саылауларына су енбейді. Салын уаытта теріден жасалан ая киімні жылу сатайтын асиеттерін жні бар терімен астарлау жне жнді тері мен киізден жасалан лтара олдану арылы, жоарылатылады. Ая киімні табанына, жылу сатайтын асиеті теріден кем емес, са саылаулы резеке олданылады. Киізден жасалан пималарды жылу сатайтын асиеті теріден де жоары болып табылады, біра олар тез су болады жне жруге ыайсыз.
Жазы уаытта жеіл желдетілетін ая киімдерді: сандал, жала аяа киетін ая киім, туфли,панталеттерді пайдалану ажет. Жазы ая киімдерді стігі блігі ауа ткізетін материалдардан тігіледі. Жазы ая киімдер шін, ысы ая киімдерге пайдаланатын сияты, табии тері е жасы материал болып табылады, біра жасанды тері, замша, тоылан материалдар да кеінен олданылады. Жасанды тері, р трлі жоары молекулалы осылыстардан: поливинилхлорид, полиамид, полиуретандар, синтетикалы каучуктер, нитроцеллюлоза, латекстерден жасалады.
Бдан баса, жасанды теріні рамына, технологиясыны талаптарына сйкес, стабилизаторлар, пластификаторлар, толытырыштар, аартыштар, бояыштар, фунгицидтер де кіреді. Ауаны жоары температурасы, ультраклгін сулелері, механикалы немесе химиялы факторлар серінен жасанды теріні ескіруі немесе блінуі кезінде жасанды теріні кптеген крамдарын, соны ішінде, адамны денсаулыына зиянды сер ететін, р трлі мономерлер - дивинил, стирол, акрилат жне т.б. сияты, зиянды химиялы заттар ая киім ішіне блінеді.
Жасанды теріні, табии теріге араанда, ауа- жне бу ткізгіштігі тмен болуына байланысты, бндай ая киімді кигенде, ая атты терлейді, бл оршаан ортаны температурасына байланысты, ая шыны ызуына немесе салындауына, бактерияларды, микроскопиялы саыраулатарды кбеюіне, аяты ажалуына, дерматиттерді пайда болуына кеп соады. Мысалы, поливинилхлорид пен кейбір баса да синтетикалы материалдардан тігілген ая киім ауаны 10ºС-а дейін температурада тиісті жылу саталуды амтамасыз етпейді, ал 35ºС жоары температура кезінде ая шыны ызуына келеді. Сондытан, сырты ортаны мндай температура параметрлінде табии материалдардан тігілген ая киімдерді пайдалану ажет.
Спортты жне резекеден жасалан ая киімні ауа- жне бу ткізгіштігі тмен. Лакталан ая киім ауаны млде ткізбейді. Бндай ая киім кнделікті киюге жарамсыз болып табылады жне шектеп ана киюді ажет етеді.
Ая киімні пішімі аяты анатомо-физиологиялы ерекшеліктерін ескеруі керек. Ая киім жіішке жне тара болмауы керек, бл ая киімні лшемін дрыс тадауымен амтамасыз етіледі. Ол ая шынан сл лкен болуы керек, себебі жрген кезде, сіресе, ысты уаытта, аяты жалпаюы жне ая тамырларында анны толуы нтижесінде, аяты клемі мен зындыы лкейеді. Тар ая киім аяты ысады, ан жне лимфа айналымдарын бзады, баайларыны исаюына, тіпті ая сйектеріні деформациялауына, аята сйел пайда болуына, ажалуына, тырнатарды жмса тініні ішіне кіре суіне кеп соады. Жылды салын мезгілдерінде ан айналымыны бзылуы аяты тоуына келеді. Ая киімні кшесі биіктігіне байланысты, екі жаты рл атарады
Биіктігі 2-3 см, жуан кше табанды жерден жарааттануынан орайды, аяты рессорлы ызметін жоарылатады, ая сйектеріне механикалы жктемені те беріп, нтижесінде блшы еттерді шаршауын азайтады. Аса биік кше, сіресе, бізкше трі, ауырлы нктесін ала арай ыыстырып, жрісіні беріктігін бзады, барлы жктемені аяты алдыы блігіне тсіреді, нтижесінде ая шы байламдарыны жне сира блшы еттеріні зорлануы кшееді, ая шы жалпаяды, баайларыны пішіні згереді.
Балаларды ая киімдерін лгісін жасау кезінде, ая киім тігілетін материалдан баса, балаларды ая шы рылысыны ерекшеліктері жне оларды сйектену рдістеріні аяталмаандыыны ескеріледі. Балалар ая шына радиальды пішін тн, бл кезде е лкен жалпатыы баайларыны шында байалады, ал лкен адамдарда - 1-5 табан сйектіріні тсында болады. Сондытан, балалар ая киіміні тмсы блігі кедеу тігіледі. Балалар жасында ая сйегі, негізінен, шеміршекті болатынын ескере отырып, оны иілгіштігіне, ая киімні алыдыы мен салмаына кіл блінеді. Себебі, кез келген механикалы серден, ая оай деформацияа шырайды. кшені биіктігі мектепке дейінгі жастаы балалар шін - 10 мм аспауы керек, мектеп жасындаылар 8-10 жастаылар шін - 20 мм, 13-17 жастаы лдар шін - 30 мм, осы жастаы ыздар шін - 40 мм аспауы керек.
11 жаса дейінгі балаларды ая киімні міндетті трде сірісі жне ілгек, сырма, бау, белдікше тріндегі, сенімді бекіткіші болуы керек. Балалара тігілетін ая киімні стігі блігі жылды барлы мезгілдері щін табии теріден болуы сынылады. Жазы ая киім шін р трлі текстильді материалдарды пайдалануа болады. Балалар ая киімін дайындауда полимерлік материалдар немесе химиялы талшытар осылан табии материалдар олданылуы ммкін, біра, оларды олданылуы санитарлы нормалар мен ережелермен регламенттеледі.
МАЗМНЫ
| Кіріспе(проф. У.И. Кенесариев., аударан – доцент М.Е.Жоламанов) | |
| 1. Ауруды алдын алу жніндегі негізгі медициналы ылым ретіндегі гигиена. Масаты, міндеттері, зерттейтін таырыбы. | |
| 2. Гигиенаны баса ылымдармен байланысы. Гигиенаны блімдері. Гигиеналы зерттеулерді дістері. | |
| 3. Санитарлы-эпидемиологиялы ызмет жне оны халыты денсаулыын сатау мен ныайтудаы рлі. | |
| I Тарау. Гигиенаны даму тарихы(проф. У.И.Кенесариев, аударан – доцент М.Е. Жоламанов, М.Т.Адилова.) | |
| 1. Алашы ауымды жне л иеленушілік оамдардаы гигиенаны дамуы. | |
| 2. Гигиеналы білімдерді орта асырлардаы (б.э.д. VIXIVжж.) жне феодализм мен ндірістік капитализмге ту кезеіндегі (б.э.д. XV-XVIII жж.)дамуы. | |
| 3. Гигиенаны з алдына жеке ылым ретінде аяына труы | |
| 4. Кеестік мемлекеттті рылуы кезеіндегі алдын алу медицинасыны дамуы. | |
| 5. Гигиенаны жне санитарлы эпидемиологиялы ызметті азастан Республикасындаы дамуы. | |
| 5.1. азаты халы медицинасы мен гигиенасы. азастан аумаында бірінші дрігерлерді пайда болуы. | |
| 5.2.азастанда санитарлы-эпидемиологиялы ызметті йымдастыру жне оны соыса дейінгі кезеде дамуы | |
| 5.3. лы Отан соысы жылдарындаы азастандаы санитарлы-эпидемиологиялы ызмет. | |
| 5.4. 1946-1991 жылдардаы санитарлы-эпидемиологиялы ызмет пен гигиена ылымы. | |
| 5.5. азастан Республикасында гигиенаны 1991 жылдан кейін дамуы. | |
| ІІ Тарау. оршаан орта факторларынын гигиеналы нормалауды ылыми негіздері(проф. У.И. Кенесариев., аударан – доцент М.Е.Жоламанов) | |
| 1. Жалпы жадайлар. | |
| 2. Нормалауды бiрiншi кезектiлiгi . | |
| 3. Нормалау аидалары. | |
| 4. Жануарлара жргізілетін эксперимент | |
| 5. Жеделдетiлген нормалау . | |
| 6. Гигиеналы болжау. | |
| III Тарау. Ауа ортасыны гигиенасы( доцент Р.М. Балмахаева, аударан – доцент М.Е.Жоламанов, доцент Р.М.Балмахаева, М.Т.Адилова) | |
| 1. Ауа ортасыны гигиеналы маызы. | |
| 2. Жер атмосферасыны рылымы. | |
| 3. Ауа ортасыны физикалы факторлары жне оларды гигиеналы маызы. | |
| 3.1. Ауаны температурасы, ылалдылыы, озалу жылдамдыы жне оларды гигиеналы маызы. | |
| 3.2. Барометрлік ысым жне оны гигиеналы маызы. | |
| 3.3. Ауа ортасыны электрлік жадайы жне оны гигиеналы маызы. | |
| 4. Кн радиациясы жне оны гигиеналы маызы. | |
| 4.1. Кн сулесіні сипатттамасы. Жары климаты. | |
| 4.2. Кн радиациясыны адам азасына сері. | |
| 5. Ауаны табии химиялы рамы жне оны гигиеналы маызы. | |
| 6. Атмосфералы ауа ластануыны гигиеналы маызы. | |
| 7. Атмосфералы ауаны орау жніндегі шаралар | |
| 8. Климат жне ауа райы. Адам азасына сері. Акклиматизация мселелері. | |
| IV Тарау. Су жне сумен амтамасыз ету гигиенасы (проф. Ж.Д. Бекмагамбетова, аударан – доцент М.Е Жоламанов, б..к. У.Б.Аскарова) | |
| 1. Су кздеріні жалпы сипаттамасы. | |
| 2. Суды адам азасы шін жне оны мір сруін амтамасыз етудегі рлі | |
| 3. Адамны шаруашылы ызметі нтижесінде жер беті жне жер асты суларды ластануы | |
| 4. Суды сапасыны адам денсаулыына сері | |
| 5. Су факторымен байланысты ауруларды алдын алу | |
| V.Тарау. Топыра гигиенасы жне елді мекендерді тазарту (доцент Р.М Балмахаева, аударан – доцент М.Е Жоламанов, б..к. А.Ж Молдакарызова, доцент Р.М Балмахаева) | |
| 1. Топыра жне топыра тзуші факторлар. | |
| 2. Топыраты гигиеналы маызы | |
| 2.1. Топыраты асиеттері мен механикалы рамыны гигиеналы маызы | |
| 2.2. Жпалы жне паразиттік ауруларды таралуындаытопыраты рлі. | |
| 2.3. Топыраты табии химиялы рамыны гигиеналы маызы | |
| 2.4. Топыраты химиялы заттармен ластануыны гигиеналы маызы. | |
| 2.5. Топыраты здігінен тазарту рдістері жне оларды алдытарды залалсыздандырудаы рлі | |
| 3. Топыраты ластану дрежесін гигиеналы баалау. Топыраты санитарлы жадайыны крсеткіштері. | |
| 4. Топыраты санитарлы орау | |
| 4.1. Топыраты санитарлы орау жніндегі шаралар | |
| 4.2. Елді мекендерді тазартуды гигиеналы негіздері | |
| VI Тарау. Елді мекендерді абаттандыру мен жоспарлауды гигиеналы негіздері (проф. Н.Ж.Жакашов, аударан–доцент М.ЕЖоламанов, М.Т Адилова) | |
| 1. Урбанизацияны гигиеналы маызы. | |
| 2. ала рылысы мен алаларды сауытыруды гигиеналы аидалары. Елді мекендерді орналастыруа жер тадау. | |
| 3. алалар мен ауылды елді мекендерді жоспарлауа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 3.1. аланы жоспарлау жне салу. | |
| 3.2. Ауылды елді мекендерді жоспарлануы жне рылыс салынуы ерекшеліктері. | |
| 4. алалы шу. Шуды трындара олайсыз сер етуіні алдын алу | |
| VII Тарау. Трын й гигиенасы (проф. Н.Ж.Жакашов, аударан–доцент М.ЕЖоламанов, М.Т Адилова) | |
| 1. Трын й рылысына жер учаскесін тадау. Трын й имараттарыны трлері. | |
| 2. Трын йлерді ішкі жоспарлануы | |
| 3. Трын йлерді ішкі ортасын йымдастыру | |
| 3.1. Микроклимат жадайлары. | |
| 3.2. Ауа ортасыны сапасы | |
| 3.3. Желдету | |
| 3.4. Жарытандыру |
| VIII Тарау. Таматану гигиенасы (доцент Р.М Балмахаева, доцент М.Е.Жоламанов,аударан – доцент М.Е.Жоламанов) | |
| 1. Рационалды таматану туралы тсінік. Негізгі аидалар. | |
| 2. Халыты ртрлі топтарына арналан таматы заттар мен энергияны физиологиялы ажеттілік нормалары. | |
| 3. Таамны рам бліктері. Таамды азытарды таматы жне биологиялы ндылыы тсінігі | |
| 4. Таматы заттарды биологиялы ролі. абылдау нормалары. Таматы заттарды кздері - азытар. | |
| 4.1. Ауыздар | |
| 4.2. Майлар. | |
| 4.3. Кмірсулар. | |
| 4.4. Минералды заттар. | |
| 4.5. Друмендер. | |
| 5. Таматану режимі. Тоты сезімі жне таамны сіімділігі. | |
| 6. Алиментарлы аурулар. | |
| 7. Азы-тліктерді таамды жне биологиялы ндылыы. Адамда ауру дамуындаы ролі | |
| 7.1.Ет жне ет німдері. | |
| 7.2. Балы жне балы німдері. | |
| 7.3. Ст жне ст німдері | |
| 7.4. Жмырта. | |
| 7.5. Днді даылдар мен брша тымдастар. | |
| 7.6. Ккністер, жемістер, жидектер. | |
| 7.7. Таамдарды консервілеу дістері. Банкідегі консервілер. | |
| 8. Таамды азытарды санитарлы-эпидемиологиялы сараптау. | |
| 9. Таматан уланулар | |
| 9.1. Микроб текті таматан уланулар | |
| 9.2. Табиаты микробты емес таматан уланулар | |
| 9.3. Этиологиясы аныталмаан таматан уланулар | |
| 10. йымдастырылан жымдарда тамапен амтамасыз етуді йымдастырылуын медициналы баылау. | |
| 10.1. йымдастырылан жымдарда тамапен амтамасыз етуді йымдастырылуын медициналы баылауды негізгі баыттары. | |
| 10.2. Емдік жне емдеу-алдын алу жніндегі таматану | |
| 10.3. Ауруханаларды ас блоктарын орналастыруа, жоспарлауа жне жабдытауа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 10.4. Азытарды аспазды деуге ойылатын талаптар | |
| 10.5. Асхана жне ас й ыдыстарын жуу жне дезинфекциялау | |
| 10.6. ызметкерлерді денсаулыы мен жеке басыны гигиенасы. | |
| IX Тарау. Балалар мен жасспірімдер гигиенасы (доцент Р.М Балмахаева, аударан – доцент М.Е. Жоламанов, Р.М Балмахаева, Г.Т Рузуддинова) | |
| 1. Балаларды р трлі жас кезедеріндегі суі мен даму ерекшеліктері. | |
| 2. Балалар мен жасспірімдер денсаулыы жне оан себепші факторлар. | |
| 3. Балаларды дене дамуын зерттеу жне баалау дістері. | |
| 4. Секулярлы тренд жне азіргі кезедегі балаларды су жне даму ерекшеліктері | |
| 5. Балалар мен жасспірімдерді денсаулы жадайын баалау. Денсаулы топтары. | |
| 6. Кн тртібі мен оу–трбие рдісіні гигиеналы негіздері. | |
| 6.1 Кн тртібіні физиологиялы негіздері. | |
| 6.2 Емшектегі жне мектепке дейінгіні алдындаы (ббектік) жастаы балаларды кн тртібі. | |
| 6.3 Мектепке дейінгі жастаы балаларды кн тртібі мен оу–трбиелеу рдісіні гигиеналы негіздері. | |
| 6.4 Балаларды мектепте оуа функционалды дайындыы | |
| 6.5 Мектеп оушыларыны кн тртібі мен оу – трбие рдісіні гигиеналы негіздері. | |
| 7. Балалар мен жасспірімдерді дене шынытыру трбиесі | |
| 7.1. Дене шынытыру трбиесіні гигиеналы негізі ретіндегі имыл белсенділігі. Дене шынытыру трбиесіні аидалары. | |
| 7.2 Мектепке дейінгі жне жалпы білім беретін мекемелердегі дене шынытыру трбиесін йымдастыру.. | |
| 8. Балалар мекемелеріні орналастырылуына, жоспарлануына, жабдыталуына жне балаларды кнделікті олданатынзаттарына ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 8.1. Мектепке дейінгі жне жалпы білім беретін балалар мекемелерін орналастыруа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 8.2. Мектепке дейінгі балалар мекемелеріні (МДМ) жобалауа жне жоспарлауа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 8.3. Жалпы білім беретін мекемелеріні (ЖББМ) жоспарлануына ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 8.4 Балалар мекемелеріні ішкі ортасын йымдастыруа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 8.5. Балалар мекемелеріні жабдыталуына ойылатын гигиеналы талаптар | |
| 8.6. Балалар ойыншытарына, оулытарыны жне киіміне ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 9. Балаларды ебекке трбиелеу жне йрету. Жасспірімдерді мамандыа баыттау жне маманды тріне дрігерлік кеес беру. | |
| 9.1. Балаларды ебекке трбиелеу жне йрету | |
| 9.2. Жасспірімдерді мамандыа баыттау жне маманды тріне дрігерлік кеес беру. | |
| Тарау. Емдеу – алдын алу мекемелеріні гигиенасы.(проф. Н.Ж.. Жакашов доцент Р.М.Балмахаева., аударан - доцент М.Е.Жоламанов, С.Ш. Сламкулова) | |
| 1. Ауруханы жер телімін тадауа жне оны жоспарлауа ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 2. Аурухана рылысы жйелеріні гигиеналы сипаттамасы | |
| 3. Аурухананы негізгі рылымды блімшелері. Стационарды негізгі функционалды элементі ретіндегі -палата блімі | |
| 3.1.абылдау блімі. | |
| 3.2. Ауруханаларды емдеу-диагностикалы блімдері. | |
| 3.3. Стационарды негізгі функционалды элементі ретіндегі -палата блімі. | |
| 4. Аурухана ішілік инфекциялар жне оларды алдын алу (жпалы аурулар блімі мысалында). | |
| 5. Аурухананы мамандандырылан блімдеріні ішкі ортасыны жоспарлануына жне йымдастырылуына ойылатын гигиеналы талаптар. | |
| 5.1 Хирургиялы блім. | |
| 5.2. Акушерлік блім | |
| 5.3. Балалар блімі. | |
| 5.4.Емхана блімі. | |
| 6. Ауруханалардаы орану режимін йымдастыру. | |
| ХІ - Тарау. Ебек гигиенасы(проф. К.К.Тогузбаева, доцент Р.М.Балмахаева, аударан – доцент М.Е.Жоламанов, м..к. М.К.Желдербаева ) | |
| 1. ндірістік факторлар туралы тсінік. Ксіптік зияндылытар жне адам денсаулыы. Ебек жадайыны жіктелуі. | |
| 2. ндірістік факторларды олайсыз серіні алдын алу.Ксіпорындарды жмысшыларына емдеу- ауруды алдын-алу кмегін йымдастыру. | |
| 3. Ой ебегі мен дене ебегіні гигиенасы | |
| 4. ндірістік микроклимат, олайсыз микроклиматты жадайларымен байланысты ауруларды алдын алу. | |
| 5. Зиянды фактор ретіндегі, ндірістік шаны олайсыз серіні алдын алу. | |
| 6. ндіріс жадайындаы шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс. | |
| 7. Зиянды жне ауіпті ндірістік фактор ретіндегі діріл. | |
| 8. Иондаушы емес электромагниттік сулеленулер мен рістер, оларды адам азасына сері. | |
| 8.1 Статикалы электрлік рістер (СЭ | |
| 8.2 Траты магниттік рістер. | |
| 8.3 Радиожиілікті диапазонындаы электромагниттік сулеленулер | |
| 8.4. нерксіптік жиіліктегі электрмагниттік рістер (Ж ЭМ). | |
| 8.5. Лазерлі сулелену. | |
| 8.6. Иондаушы емес сулеленулерді адам азасына олайсыз серіні алдын алу. | |
| 9. ндірістік канцерогенді факторлар. | |
| 10. нерксіптік улар | |
| 10.1 Жалпы тсініктер. | |
| 10.2 нерксіптік уларды токсикологиялы баалауды негізгі аидалары. | |
| 10.3 Негізгі нерксіптік улардан ксіби уланулар жне оларды алдын алу. | |
| орасын. | |
| Сынап жне оны бейорганикалы осылыстары. Метал сынап | |
| Хром жне оны осылыстары | |
| Марганец жне оны осылыстары | |
| Бериллий жне оны бейорганикалы осылыстары | |
| Кадмий жне оны осылыстары | |
| Органикалы еріткіштер. | |
| Кміртегі тотыы | |
| Тітіркендіргіш серлі газдар. | |
| 11. Компьютерлермен жмыс істеу кезіндегі зиянды факторлар жне оларды олайсыз серіні алдын алу. | |
| 12. Медицина ызметкерлеріні ебек гигиенасы. | |
| 13. Ауылшаруашылыы ебек гигиенасыны негізгі мселелері. | |
| 14. ндірістік жарааттану жне оны алды алу. | |
| XII- Тарау. Радиациялы гигиена(проф.Ж.Д.Бекмагамбетова, доцент М.Е.Жоламанов, аударан –доцент М.Е.Жоламанов, Г.М. Гиниятова) | |
| 1. Иондаушы сулеленулер жне оларды сипаттамасы | |
| 2. Радиациялы гигиенаны пайда болуы мен дамуыны негізгі алы шарттары, оны баыттары мен міндеттері | |
| 3. Радиациялы гигиенада олданылатын негізгі атаулар, анытамалар, тсініктер, лшем бірліктер | |
| 4. Адама сер ететін иондаушы сулелену кздері. | |
| 4.1. Табии радиациялы фон (ТРФ) туралы тсінік | |
| 4.2. Табии жадайларда адамды сулеленуді серіне шырататын кздері | |
| 4.3. Иондаушы сулеленуді адама сер ететін жасанды кздері | |
| 4.4. Халыты иондаушы сулеленуге шырататын осымша кздер | |
| 5. Иондаушы сулеленуді азаа сері | |
| 5.1. Иондаушы радиацияны биологиялы нысандара сер ету механизмі туралы жалпы мліметтер | |
| 5.2. Адамны иондаушы сулеленуге шырауыны биологиялы эффектілері жне салдары. | |
| 6. Халыты радиациялы ауіпсіздігіні негіздері. | |
| 6.1. Иондаушы сулеленулерді ашы жне жабы кздеріні сер етуі кезінде ксіби топтаы адамдар мен халыты орау жніндегі гигиеналы шаралар. | |
| 6.2. Дозиметрлік жне радиометрлік баылау. | |
| XIII -Тарау. Жеке бас гигиенасы (доцент Р.М. Балмахаева., аударан – доцент М.Е.Жоламанов, доцент Р.М. Балмахаева.) | |
| 1. Тері жне ауыз уысыны гигиенасы. | |
| 1.1. Тері гигиенасы | |
| 1.2. Ауыз уысы гигиенасы | |
| 2. Киім жне ая киім гигиенасы. | |
| 2.1. Киім гигиенасы. | |
| 2.2. Ая киім гигиенасы | |
| Мазмны |