Таырып 2. Балалар мен жасспірімдерді девиантты мінез-лы психологиялы жне педагогикалы мселе ретінде
Жоспар:
1. «Девиантологияны» ылымны баса салаларымен пнаралы байланысы.
2. С.А.Беличеваны девиантты мінез-лыа жасаан тжырымдамасы.
Дріс тезистері:
Тариха тере бойлай отырып, біз адамдарды іс-рекеттеріні іздерін байаймыз, бл іс-рекеттері азіргі оамды ылым тілінде девиантты мінез-лы деп аталады (зін-зі лтіру, нашаорлы, басалара агрессивті рекет, ылмысты). Негізге алынатын факт ретінде, біз девиантты мінез-лы бл жйелі немесе кпжаты анытаушы (полидетерминтті) былыс. Аталан былыс пайда боланда тарихи, макролеуметтік, леуметтік-психологиялы жне жеке тлалы факторлар бірлесе рекет етеді. Сондытан да девиантты былыстарды себептеріні жиынтыын зерттеу пнаралы ылыми міндетті амтиды. ылыми пндер салаларыны ешайсысында да осы былыстарды тсіндіруге жне оларды оамды рекеттеріні алдын алу шараларын даярлауа ажетті барлы ымды ралдар жо. Тек ана жалпыа танымал ылымдар тобы: леуметтану, пси- хология, тарих, этнография, ытану, педагогика, психиатрия, генетика жне т.б. девиантты былыстарды барлы «лшемдерін» ттас талдай жне алынан малматтарды йымдастыра алады. Осыны барысында психология тла дегейінде девиантты мінез-лыты наты генезисін де («предевиантты синдромды» сипаттай отырып), оамды санкцияларды басты амал-тсілдерін де, соны ішінде емдеу мен ресоциализацияны да анытап тсіндіреді. Осы блімні міндеті «мінез-лытаы ауытушылы (девиация)» ымын анытау болып табылады. Девиация (ауытушылы) кпшілік малдаан нормалар мен белгіленген стандарттардан (моральды, леуметтік, зады) ауытыан мінез-лы деп есептеледі. Психологияда адамны белсенділік дегейін крсету шін іс-рекет, арым-атынас, таным секілді ымдармен атар «мінез-лы» термині ке олданылады. Кез келген мінез-лыа баа беру рдайым андай да бір нормамен салыстыруды ажет етеді. Алайда, кінішке орай, барлы мшелері жалпы нормативті талаптара сай рекет ететін оам жо. Ауытушылы ртрлі формада кездесуі ммкін: дарындылар, дуаналар, тауалар, улиелер, ылмыскерлер жне т.б. леуметтануда ауытыан мінез-лыты пайда болуыны себептерін тсіндіретін бірнеше баытты бліп крсетеді. Н.Смелзер: «девиантты мінез-лы деп оамда алыптасан нормалар мен типтерге сай келмейтін іс-рекеттерді тсіну ажет» деп жазан. Кейбір зерттеушілер аталмыш ымды анытауда осымша, длірек анытайтын белгілерді енгізуді сынады. Сонымен, Роберт Мертон «леуметтік рылым жне аномия» атты ебегінде мінез-лыта ауытуларды пайда болуыны себептері оам сынан масаттар мен олара ол жеткізу ралдарыны арасындаы келіспеушілік деп есептейді, басаша айтанда, адамдар аномия кйіне ртрлі жолдармен бейімделеді: конформизммен немесе мінез-лытаы ауытуларды р алуан трлерімен. В. Фокс девиантты мінез-лы «тртіп бзушыны трмеге амауа немесе баса жазаа тартуа келетін, нормадан ауыту» деп есептейді. Бл анытамалар «девиантты мінез-лы» ымыны мазмнын едуір тарылтады, йткені леуметтік-ы саласыны аз ана блігін амтиды. ХХ асырды басында бихевиористтер мінез-лы психологиялы ылым пні деп жариялааннан кейін, адамны мінез-лы туралы ылыми тсініктер ке тарала бастады. Мінез- лы психологиясыны негізін салушыларды бірі Джон Уотсон (1931) мінез-лы туралы мынандай пікір айтан: «мінез-лы жмыртаны рытануы кезінде пайда болатын жне азаны дамыан сайын крделенетін здіксіз белсенділік аыны». Тланы мінез-лын зерттейтін бл пнаралы саланы азіргі кйі ынтыматасты емес, арама-арсыласты сияты крінеді. Бгінгі тада ке тараан рекетті бірі девиантты мінез-лы психологиясы мен психопатологиясыны арама-арсылыы болып табылады, яни сау жне ауру психикалы іс-рекет мселелерін шектеу, оларды бір-бірінен ажыратып арастыру. Девиантты мінез-лыты айын мысалы — есірткі заттарды олданылуы. Оны психологиялы мселесі (есірткіге психологиялы туелділік) жне медициналы (наркотикті теріс пайда лану), физикалы туелділік - нашаорлы. В.Д.Менделевичті бл крделі мселені ылыми трыдан арастыруы зекті рі ызыты. ртрлі кзарастарды біржаты, тайыз ксібилігін ескере отырып, алым «девиантты мінез-лы психологиясыны» ылым жйесінде алатын орны туралы зіні кзарасын сынады. Девиантты Психиатрия мінез-лы клиникалы психология психологиясы Бл схема девиация тріндегі бір мінез-лыты былысты мамандарды психопатиялы симптом ретінде де, психологиялы былыс ретінде де тсіндіретіндіктерін крсетеді. В.Д.Менделевичті пікірінше, «нормадан ауытыан кез келген мінез-лы стереотипін девиантты деп белгілеу анарлым адекватты болып табылады». 1. Психопатологияны белгілерінсіз Норма мінез-лы
2. Психопатология негізінде Автор алыпты жне гармониялы мінез-лы рамын бліп крсетеді: психикалы рдістерді тегерілуі (темперамент асиеті), икемділік жне зін-зі зектілендіру (мінез-лы ерекшеліктері), имандылы, жауапкершілік, яттылы (жеке тла дегейінде). Норма да, ауытушылы та жеке тланы осы аталан ш элементіне негізделеді. з кзарастарыны басты ой желісін ескере отырып, В.Д.Менделевич кітабында мынандай анытама береді: «Адамны девиантты мінез-лы оамда абылданан нормалара арсы келетін жне психикалы рдістерді тесіздігінде, бейімсіздікте, зін-зі зектілендіру рдісіні бзылуы кезінде жне зіні мінез-лына эстетикалы жне негелі адаалаудан ауыту кезінде пайда болатын ылы жйесі немесе жеке ылы болып табылады» . азіргі кезде девиантты мінез-лыты зерттеу екі баытта арастырылады: біріншісі - психикалы денсаулы нормасынан ауытыан мінез-лы ретінде (жйке аурулары, психосома- тикалы бзылулар, патологиялы кй жне т.б.); екіншісі - «леуметтендіру - дезадаптация - ошаулау» ыты, мдени жне леуметтік нормаларды бзуымен байланысты леуметтікке арсы мінез-лы. Девиацияны е айын крінісіне делинквентті (ыа арсы) жне криминалды (ылмысты) мінез- лы жатады. Психологиялы сздікте девиантты мінез-лы «адамны белгілі бір оамда бекітілген немесе алыптасан нормалар мен міттерге сай келмейтін іс-рекеті, ылыы» деген маынада берілген. Сондытан да ауытыан мінез-лы психо- логия, педагогика, психиатрия секілді ылымдарды зерттеу нысаны болса, леуметтік былыс ретінде леуметтану, ы, леуметтік психология ылымдарыны зерттеу пні болып табылады. С.А.Беличева девиантты мінез-лытаы леуметтік ауытуды былайша топтастырады:
а) пайдакнемдік баыттар: материалды, аржылы, мліктік пайда табуа мтылумен байланысты за бзушылы, теріс ылы. Блар: рлы, тонау, алыпсатарлы, алаяты жне т.б.;
) астанды баыттар: жеке тлаа арсы баытталан рекеттер: тіл тигізу, бзаылы, рып соу, лтіру, зорлау жне т.б.;
б) леуметтік енжар трлері: белсенді мір салтынан ашатау, азаматты міндеттерден бас тарту, жеке жне леуметтік мселелерді шешуге лысыз болу. Бл топа жмыстан, оудан бас тарту, кезбелік, маскнемдік, нашаорлы, токсикомания, з-зіне ол жмсау жне т.б. жатады. Даму мен мінез-лында ауытушылытары бар балалар саныны артуы, леуметтік девиация мен мектепке бейімделмеуді оушылар арасында кбеюі «Девиантология» курсын енгізу ажеттілігін тудырды. Аталмыш курс студенттерді дамуы мен мінез-лында ауытушылы бар балалармен жмыс істеуге, сонымен атар оларды тиімді оыту мен трбиелеуге даярлауды, болаша малімге психологиялы жне педагогикалы тзету жмыстары леміне енуге кмектесуді, бндай балалармен жмыс істеуді иындытары мен крделі жатарын крсетуді, балалар мен жас спірімдерді дамуы мен мінез-лындаы ауытулар мселесін шешуді арнайы жолдары мен ралдары жиынтыын ашып крсетуді; педагогикалы трыдан араусыз алан жне трбиелеуі иын кмелетке толмаан балалармен жмыс істеуді алдын алу шараларымен таныстыруды кздейді. Дамуында кемшіліктері мен мінез-лында ауытулары бар кмелетке толмаан балалармен жргізілетін трбиелік — алдын алу жне тзету- реабилитациялы жмыс осы уаыта дейін оыту рдісін ба ланы жеке тласын «айта шыдауа», «айта жасауа» баыт- тайтын айта трбиелеу педагогикасына негізделген кімшілік жазалау тжырымына сйеніп жзеге асырылды. Сонымен атар, шетел мемлекеттеріні арнайы трбиелеу мекемелеріні тжірибесі, азастан Республикасындаы білім беру жйесіні згеруі, масатты баытталан психологиялы жне педагогикалы зерт- теулерді нтижелері ерекше педагогикалы назар аударуды талап ететін балалар мен жас спірімдермен алдын алу жмыстарында бл баытты келешегі жо екендігін крсетті. Кмелетке толмаан балаларды девиантты мінез-лыны алдын алу мен психологиялы жне педагогикалы тзетуді жалпы білім беретін мектепте педагогикалы рдісті ізгіліктендіру мен дарашылдан дыру (гуманизациялау мен индивидуализациялау) аидаларына сйенетін тиімді жне нтижелі жолдарын олдану ажеттілігі туындады. кімшілік жне ресми трде жарияланатын тжырым ны орнына мінез-лы мен дамуында ауытулыы бар балалар жне жасспірімдермен жргізілетен трбиелеу жмысыны к- зету-орау парадигмасы (ювеналды психология) олданылуы тиіс. Аталан баыттаы басты рекеттер бейімделу, орнын толтыру, атау, тзету болып табылады. Алайда алдын алу психологиясы мен тзету педагогикасы (дефектологиямен салыстыранда) алыптасу сатысында тр. Балаларды «норма — ауытушылы» аясында зерттейтін ізденіс жмыстары пайда болды (мысалы, мінезге баса назар аудару, ауіпті топ балалары жне т.б.). Сондытан да мінез-лы пен дамудаы ауытушылытармен жргізілетін тзету психологиялы жне педагогикалы жмыстарды болмысы мен табиатын анытау шін арнайы білім беру мекемелеріні ылыми жаалытарына, алдын алу психологиясы мен арнайы педагогика салаларындаы ылыми зерттеулерге баса назар аудару ажет.