Таырып бойынша сратар

1. В.Д.Менделевичті ауытыан мінез-лы мселелерін ылыми зерттеуі.

2. азастан Республикасындаы кмелетке толмаан балаларды трбиелеу-профилактикалы жне психологиялы тзету жмыстарыны жай-кйі.

Таырып бойынша дебиеттер

1. Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.-М.1991

2. Акажанова А.Т. К вопросу о некоторых психологических аспектах субъективной стороны пеступления // Материалы МИК, 10 лет независимости Казахстана:итоги и перспективы развития. – Алматы, 2001 –С.405-409.

3. Выготский Л.Я. Вопросы детской психлогии –СПБ.:союз.1997

4. Дубрович А.Б. Воспитателю о психологии и психологигиене общения. М.1987

Дріс 3. Жасспірімдерді отбасы мен мектептегі педагогикалы жне леуметтік жолдан ауытуыны теориялы-дістемелік негіздері.

Жоспар:

1. Девиантты балалармен жне жасспірімдермен оу – трбие жмысын йымдастыру

2. Девиантты балалармен жне жасспірімдермен оу – трбие жмысыны дістемесі

Дріс тезистері:

ылыми бірлестікте девиантты мінез-лыты пайда болу себептері туралы пікірлестік жо. ХХ асырды басында девиацияны себептері туралы биологиялы жне психологиялы тжырымдар ке тарады. Италиянды дрігер Ч.Ломброзо адамны асоциалды мінез-лы мен биологиялы ерекшелік- теріні арасында тікелей байланыс бар деп есептеген. Ол атап крсеткен «туа біткен ылмыскер» типі астыы жа сйегі шыыы, бір жеріні ауыранына сезімталдыы тмен жне т.б. азып бара жатан индивидті крсетеді. Американды психолог У.Х.Шелтон адамны дене бітімі оны мінез-лын анытайды деп есептеген. Оалту орталыында 200 л балаа жргізілген зерттеуге сйеніп, Шелтон девиацияа атлеттік дене бітімі бар адамдар анарлым бейім деген орытынды жасайды. Кейіннен психологиялы тжырымды олдаушылар девиацияны психика- лы ерекшеліктермен (психиканы трасыздыымен, эмоционал- ды ерікті саланы дамымауымен) байланыстырды. Заманауи ылыми жетістіктер негізінде экономикалы жне тарихи-мдени арым-атынастардан да, жеке тлалы талаптардан да, жеке тланы девиацияа бейімделу дегейіне септігін тигізетін факторларды табуа болатындыы даусыз деп есептеуге болады. Бл трыда леуметтік мдени мір былыстары туралы айту зады. Мысалы, белгілі бір лтты немесе этникалы мдениеттерде мінез-лыты мрагерлік лгілері дстрлер мен дет-рыптар арылы берілуі ммкін. ылмыскерді отбасында трбиеленген балалар з ата-аналарыны немесе таныс ересек адамдарды мінез-лы лгілеріне сзсіз еліктейді. Ішімдік ішу, шылым шегу, агрессивті мінез-лы «ержеткендік» жне «ер жректілік» эталондарымен байланысты болады. Кейде маскнемдік «лтты асіретпен» байланыстырылады. леуметтік нормалар стихиялы трде (мысалы, дстр трінде) де, масатты трде де (задар, ережелер, бйрытар) алыптасады. Мінез-лы нормаларын баалауда мынандай тсілдер бліп крсетіледі: леуметтік, этномдени, жас ерекшеліктеріне атысты, психологиялы, психиатриялы, гендерлік, ксіби. Кмелетке толмаандар «Девиантология» пніні нысанына айналандытан, бізді леуметтік, психологиялы, гендерлік жне жас ерекшеліктік аспектілері ызытырады. леуметтік тсіл бейімделуді сырты формаларына баытталан жне жеке тла мінез-лыны оамды аупі мен ауіпсіздігі туралы тсінік- терге негізделеді. Алайда бл жерде индивидуалды-тлалы асиеттер жне «Мен - концепция» ескерілмейді. Психологиялы тсіл девиантты мінез-лыты девианта з ммкіншіліктерін (талаптарын) жзеге асыруа кедергі жасайтын тланы психо- логиялы жиынтытарымен, оны зін-зі бзуымен жне ішкі атыыстарымен бірге арастырылады. Жас ерекшелік тсілі мінез-лыты жас ерекшеліктеріні шаблондары мен нормаларына сйкес келмеуіне негізделеді. Блар санды (гротексті) ауытулар, артта алушылы (ретардация) жне сапалы инвер- сиялар болуы ммкін. Гендерлі тсіл дстрлі жынысты стереотиптер мен ер адамдар мен йелдерді мінез-лы стильдері туралы тсініктерге негізделеді. Осы аталан трді девиациясына сексуалды алаулар мен баытты згеруі жатады. азіргі психологияда девиантты мінез-лы пен соан лайы за бзушылытарды бастауын леуметтік мдени жне педагогикалы араусыз алушылытан іздеу алыптасан. Бл леуметтік топа ртрлі ымдар олданылады: «трбиелеуге иын», «дадарысты», «педагогикалы трыдан араусыз алан», «дезадаптивті», «алыпты жадайы бзылан», «асоциалды», «делинквентті» жне т.б. Ауытыан мінез-лы табиаты ртрлі. Мінез-лытаы бзылулар тланы ерекшеліктерімен тыыз байланыста арасты- рылады. Абрумова А.Г., Жезлова Л.Я. девиантты мінез-лы трлеріні, леуметтік психологиялы тсілге негізделген, тжы- рымын сынады. Олар балалар мен жасспірімдердегі девиантты мінез-лыты негізгі трт трін бліп крсетеді:

1. Тртіпке арсы мінез-лы;

2. Антилеуметтік (оама арсы);

3. Делинквентті (ыа айшы келетін);

4. Аутоагрессивті мінез-лы.

Девиантты мінез-лыты тртіпке арсы тріне оу-трбиелеу мекемелерінде алыптасан режим мен тртіпті бзу жатады, мысалы: сабатан кнделікті алу, оу тапсырмаларын орындаудан бас тарту жне т.б. Антилеуметтік мінез-лыа мінез-лыты кпшілік малдаан негелі нормаларын мойындамау мен орындамауа байланысты ылытарды, оу мен ебек рекеттерінен бас тартуды, кезбелікті, ерте жастан жынысты атынаса тсуді, сексуалды стамсыздыты, ішімдік ішу, нашаорлы, улы заттарды олдануды жатызуа болады. «Делинквентті мінез-лы» ымы кмелетке толмаандар ыты бзу рекеттерін жасаан кезде ана олданылады. Бан біреуді млкін орытып тартып алу, кліктерді рлау сынды за бзушы рекеттер жатады. Бндай жадайда емдеу мен оалту масатында дер кезінде диагностика жасау, сонымен атар мінез- лыты бзылуыны е ауыр формалары мен баланы жеке тлалы дезадаптациясыны алдын алу ажет. Олара ртрлі этиологияны кптеген психикалы кйлері, есаладыты жне мінез акцентуациясыны кейбір формалары, тланы психогенді шартты патомінездік жауаптары жатады. Мінез-лыты патологиялы емес формаларына микролеуметтік араусыз алу жне бас тартуды, арсы шыуды, имитацияны ситуативтік мінездік реакциялары, рдастарымен топтасу, эмансипация, йден ашу, марлы, компенсация жне гиперкомпенсация, сексуалды штарлы, жас кезінен жезк- шелікке салыну жне т.б. жатады. Трбиелеуді олайлы жадайларында жасспірімдерді жоарыда крсетілген ерекшеліктерін лайы леуметтік жаымды рекетті кмегімен жоюа болады. леуметтік олайсыз жадайларда бл ерекшеліктер зиянды ыпалды ршітіп, негативті баыт алады. Психологияда «иын» бала туралы бірыай тсінік, оны мінез-лына диагностика жасау мен тзетуге жне тлалы дамытуа атысты бірыай тсіл жо. «иын жасспірім» ымыны зі ке тараан леуметтік стереотип формасына ие болан. Е алдымен «иын» ымы мен «трбиелеуге иын» ымыны ара жігін ашу ажет. Трбиелеуге иындыа трбиелеу рекетіне арсылы крсету жатады. Трбиелеуге арсылы крсету ртрлі себептерден туындайды, соны ішінде аыл-ой жне физикалы дамуды ауытулары, педагогикалы ателіктер, андай да бір леуметтік рлге леуметтік бейімделу иыншылыы, мінез ерекшеліктері, темперамент жне баса да тлалы ерекшеліктер мен асоциалды мінезді ауытуы трбиелеуге арсылы крсетуді себептері бола алады. Трбиелеу рекетіне арсылы білдіру тек леуметтік араусыз алумен, жасспірімні мінез-лы мен санасындаы ауытулара байла- нысты ана емес екендігі белгілі. Ол педагогикалы ателіктерді, оыту мен трбиелеу рдісінде жеке тлалы діспен жмыс істей алмауды салдарынан туындауы ммкін. Мселен, аса дарынды оушы зіні з бетінше ойлау абілетімен, йреншікті шешімдермен, жекелеген былыстарды тсіндірумен келіспеушілігімен, дауласуа, арсы шыуа бейімділігімен педагога иындытар тудыруы ммкін. Оу рдісінде туындаан дау-жанжал педагогпен зара арым-атынаса тіп, трбиелеуде иынды тудырады. «иын» стереотипінде оама ауіпті белгілі мінез-лытар бар жне ол балаларды здері де, ересектер де жете тсінетін толы аныталан типтік жне леуметтік асиеттер жиынтыын амтиды. «иынны» мінезіндегі ерекшеліктер:

1. з нормалары, тсініктері, жаргондары, жалан аттары мен беделді адамдары бар белгілі бір кшелік субмдениетке, яни белгілі бір топа ену. Бл топ оны референттік тобын алмастырады жне оны леуметтену рдісін баыттайды;

2. Мектеп, отбасы тарапынан жргізілетін трбиелеу жмыста- рына белсенді арсылы білдіру, леуметтік ндылытарды абылдамау. Ол тек нашар оып ана оймайды, бны матан ттады; ішімдікті ішіп ана, темекіні шегіп, балаат сздер айтып ана оймайды, ол бны матан етіп, батырсынады;

3. зіндік сананы алыптасу рдісі иындайды. Ол зіні мінез-лын, іс рекетін зі шынайы сын трысынан баалай алмайды немесе зін формальды емес тобыны станымы трысынан баалайды немесе психологиялы оранысты ртрлі амалдарын олданады.

Трбиелеуге иын жасспірімде, кзбояушылытаы секілді, балалы шаты психологиялы жне педагогикалы, медициналы жне биологиялы, леуметтік мселелері бір-бірімен штасып жатады. азіргі заманы ресейлік леуметтануда Я.И.Гилинскийді станымы айрыша ызыты, алымны пікірінше, девиацияны бастау кзі оамда леуметтік тесіздікті, ртрлі леуметтік топтарды з мтаждытарын анааттандыру ммкіншіліктері арасындаы айырмашылы дегейіні те лкен болуы. Жеке тлалы мінез-лы дегейіндегі девиацияны е жалпы себебі жеке тланы объективті асиеттеріні, соны ішінде оны талаптарыны, абілеттеріні, сонымен атар леуметтену рдісінде алыптасан асиеттерді оамды арым-атынастар жйесіндегі алатын позиция талаптарымен сйкессіздігіні нтижесі ретінде «леуметтік тртіпке келтірілмегендік» болып табылады. леуметтану ылымында жеке тланы леуметтену тетіктері мен салаларыны ара жігі ажыратып крсетіледі. леуметтену тетігі бл адамны леуметтік апаратты абылдайтын жне мегеретін тсілдері. Психологтарды пікірінше, оларды атарына сендіру, бейімделу, кндіру, еліктеу, басару, йрету жне т.б. жатызу ажет. леуметтену салалары бл леуметтік тжірибені игеруге ыпал ететін леуметтік институттар. Олар макроорта (леуметтік арым-атынастар жйесі) жне микроорта (отбасы, мектеп, жаын трмысты, досты жне баса оршаан орта шеберіндегі арым-атынас) болып екіге блінеді. леуметтену рдіс ретінде ртрлі леуметтік институттармен жзеге асырылады. леуметтану институттары арнайы рылан немесе алыптасан мекемелер мен органдар жйесі. Оларды масаттары мен міндеттері білім беру жне трбиелеу жолымен жеке тланы дамыту болып табылады. леуметтану институтыны алашысы жне бастысы - отбасы. Жеке тланы негелі алыптасуында отбасыны ыпалы ерекше. Адамды сезіну сезімталдыы, эмоционалды зеректік, сезгіштік жне зге адамны жан дниесін тсініп, жанашырлы крсету осыны барлыы отбасында, балаларды туыстарымен зара арым-атынасында алыптасады. ыты сана негіздері, жеке тланы санасы балалы ша, мектепте оу кезінде алыптаса бастайды. ыты леуметте- нуді маызды агенттері отбасы мен мектеп болып табылады. Балалар мен жас спірімдерде ыты сананы алыптасуыны негізгі психологиялы тетігі адам болып алыптасу (персонификация) болып табылады. Бала шін негелі ыты нды- лытар ата-анасыны бойынан табылады. Атап айтанда, олардан ртрлі жадаяттарда зін-зі алай стау керек екендігін біледі, оларды леуметтік мінез-лы лгілеріне еліктеп, айталайды. Алайда мінез-лытарды, негелі ыты нсауларды лгілерін мегеру дегейі мен тередігі наты адамдара (ата-анаа) белгілі ндылытарды бойына сіірген адамдара деген баланы арым-атынасы дегейіне туелді. Ата-анасына деген, кейін стаздарына деген жаымды эмоционалды арым-атынас жадайында бала арым-атынас рдісіні наты мазмнын мегерумен ана шектелмейді, сонымен атар оларды заттара, былыстара жне т.б. деген арым-атынастарын да ынады. Негізгі негелі ыты санаттар жасылы пен жаманды, ділеттілік туралы тсініктер осылай алыптасады. Мектептегі ыты леуметтену екі баытта жзеге асады. Біріншіден, бл арнайы сабатардаы тікелей ыты леуметтену, бндай сабатарда оушылара мемлекеттік рылым, ыты оам міріндегі орны мен ызметтері туралы айтылады, азаматтарды ытары мен міндеттері жне т.б. туралы тсіндіріледі. Екіншіден, ыты леуметтенуге оушыларды ы орау органдарыны кілдерімен кездесулері септігін тигізеді. Осы аталан кездесулерде оушылара ыты нормаларды бзбау ажеттілігі тсіндіріледі жне сотты тергеу рекеттеріні мысалдарына сйеніп, за бзушылыты салдары таныстырылады. Бізді елімізде тікелей ыты леуметтендіру мектеппен ана шектелмейді. Бндай жмыстар елімізді барлы жоары оу орындарында жаластырылып, студенттер ы негіздері жне за психологиясы жне т.б. сияты пндерді оиды. иын жасспірімні жеке тла ретінде алыптасуыны маызды факторы отбасындаы жаымсыз жадайлар болып табылады. Ата-аналар жасспірімдермен арым-атынасты жиі ауырсынып, кей кезде «дрыс» трбиелеуге кіріседі, тсініктемелер талап етеді, дауыс ктереді, орытады. Бндай ата-аналарды балалармен арым-атынасы кездейсо, ауы-ауы орын алтын рекет сипатында болады. И.С.Конны айтуынша, жас спі- рімдерді мінез-лытарыны леуметтік немесе психологиялы аспектілеріні барлыы мірді азіргі немесе ткен кезеіндегі оларды отбасылы жадайларымен тыыз байланысты болады. ке мен ананы бала трбиелеу дістеріндегі ымырасыздыы жасспірімге не жасы, не жаман, наты жадайда кімдікі дрыс, ата-ананы айсысына сену ажет, кімді тыдау керек екендігін дрыс ынуа кедергі жасайды. Ата-анаа деген абырой мен сый-рметті жазырумен немесе жанашырлы сезімге шаырумен алыптастыра алмайды. Бедел байыпты, парасатты, адал жолмен жзеге асан арым-атынас нтижесінде бірте-бірте седі. Жасспірімдер ата-анасыны сздері мен іс-рекеттерін оларды ксіби дрежелері мен білім дегейлерімен салыстыруа бейім. Жасспірімдік кезеде ата- аналардан ерекше психологиялы тйсік пен педагогикалы мдениет талап етіледі. Бл ата-анаа жасспірімдермен зара арым-атынас сипатын дер кезінде згертіп, жасспірімдерге мірлік тжірибесі мен зіні біліктілігіні арасында оларды здері дрыс шеше алатын мселелерге атысты іс-рекеттеріне еркіндік беру ажет. Ата-аналар мен жасспірімдерді арасындаы арым-атынас сипаты оларды арым-атынасыны мірлік болашаына атты сер етеді. лкендер балаларды орнына бірдеені жиі жасай салуа тырысады не брін жасай салады немесе оларды іс- рекетін, р адамын адаалап, кірісіп отырады. Бндай жадайда жасспірімде тадау болмайды, олара з бетінше шешім абылдауды ажеті жо болады. Осыдан мірде кездесетін р алуан жадайлармен бетпе-бет келгенде дрменсіздік, трасызды пайда болады. Жасспірімні мінез-лын анытайтын негізгі мотив, з ісіні дрыстыын длелдеуді алау бндай тыйымдар атмосферасында жзеге аспай алады. Осыны кесірінен зара арым-атынас босасып, тіпті нашарлап кетуі ммкін. Ата-аналар жасспірімдерді здеріні пікірін елемеуін, оларды нсауына арсы рекет етуін, оларды баылауына арсылы крсетуін байайды. Психологиялы шиеленісушілік атмосферасы, отбасында кикілжідерді жиі болуы балаа атты сер етеді жне жиі бірден теріс сер етеді. Бндай кйде балалар ыпала тез кнеді, йткені олар ішкі кйзелісінен арылуа тырысады. Отбасындаы стсіз жадайлар ртрлі болады рыстар мен зара тсініспеу- шіліктер, жасспірімге деген ата-ана мейіріміні жетіспеушілігі. мірді ртрлі кезеінде осы факторларды райсысы келе- сіздік тудыруы ммкін, біра оларды ыпалы ртрлі болады.