Таырып бойынша сратар

1. Жасспірімдерді ыа арсы келетін мінез-лытарына тн ерекшеліктер.

2. Асоциалды топтарды трлері.

3. ылмысты істерді негізгі мотивтері мен классификациясы.

4. Маскнемдік, токсикомания, нашаорлы жне арнайы алдын алу шаралары.

Таырып бойынша олданылатын дебиеттер

1. Колесов Д.В., Мягков И.Ф. Учителю о психологии и физиологии подростка- М.,1986

2. Ушатиков А.И., Казак Б.К. Основы пенитенциарной психологии /под.ред.С.Н.Пономарева –Рязань:Узорочье, 2002-554с.

3. Татушкина М.К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии.- СИб.1999

4. Шульга Т.И. Олифиренко Л.Я. Психологические основы работы с детьми «группы риска» в учреждениях социальной помощи и поддержки. –М.1997

 

Дріс 5. Дамуы мен мінез-лында ауытушылы бар жасспірімдерді жас ерекшеліктері мен жеке тлалы ерекшеліктері

Жоспар:

1. Жасспірімдік шатаы мінез-лыты ерекшеліктері

2. Жынысты жетілуді негізгі сатылары.

Дріс тезистері:

Девиацияны таы бір себептеріні бірі жасспірімні психикасыны жас ерекшеліктері. Жаа леуметтік былыс жасспірімні даму кезеіне е бірінші болып назар аударан Я.А.Коменский. Адам табиатына сйеніп, ол сіп келе жатан рпаты мірін райсысы алты жыла созылатын трт жас кезеіне бледі. Ол есею шекарасын 6 —12 жаста анытайды. Оны пікірінше, есею ес пен елесті, оларды жзеге асыратын дене мшелері тіл мен олмен бірге дамуымен сипатталады. Жасспірімдерді даму кезедеріне назар аударан алым Ж.Ж.Руссо болды. Ол зіні «Эмиль» атты романында осы кезені адам міріндегі психологиялы маызын атап крсеткен. Жасспірімдік жасты «екінші рет дниеге келу» ретінде сипаттап, аталмыш кезені мына ерекшелігін — зіндік сана-сезімні суін атап крсетті. Біра жасспірімдік кезе идеясыны ылыми тжырымдамасын С.Холл 1904 жылы жары крген «Есею: оны психологиясы, сонымен атар физиологиямен, антропологиямен, леуметтанумен, жынысты атынаспен, дінмен жне білім берумен байланысы» атты ебегінде берген. Холлды жасспірімдік жас психологиясыны «атасы» деп діл атаан, себебі ол аталан былысты тсіндіретін тжырымды ана сынып оймады, сонымен атар, детте жасспірімдік кеземен байланыстыратын мселелер шеберін анытады. Неміс романтизмі философиясыны ізімен Холл жасспірімдік кезені мазмнын сананы дадарысы («йын мен басымдылы») деп крсетті, бл дадарыстан ткеннен кейін адам «жеке тлалы сезіміне» ие болады деген пікір айтады. Холл з лгісін адамзат тарихындаы романтизм дуіріне сйкес тжырымдайды, яни жасспірімдік кезе - балалы ша пен ересектік кйді арасындаы аралы кезе. Жасспірімдік жасты теориялы лгісі батыс психологиясыны басты баыттарыны брінде крсетілген. З.Фрейд пен А.Фрейдті (психологиялы сараптама), К.Левинні (гештальтпсихология) жне Р.Бенедиктті (бихевиоризм) теорияларыны бір-бірінен айырмашылытары кп боланымен, бл теорияларды барлыы онтогенетикалы дамуды жалпы лгісінен эволюциялы лгіден бастау алатындыы оларды біріктіреді. Жасспірімдік кезені мазмнды жаынан згеше батыс теориялары дл осы жерде, жалыз тармата психикалы даму дерісін болмысынан бейімдегіш ретінде тсінуде тоысады, себебі эволюциялы лгіде даму азаны ортаа (оама) бейімделуіні шартты ажеттілігі ретінде арастырылады. Алайда «леуметтік ортаны» факторларына бихевиоризмге, гештальтпсихологияа, психологиялы сараптамаа жне басалара батыс теориялары ртрлі тсінік береді.

Жасспірімдік жасты зерттеуде Э.Шпрангерді теориясы айрыша орын алады. алымны пікірінше, жеке тланы ішкі дниесі андай болса да, табии немесе леуметтік детерминанттармен байланыспайды. Оны шектеуінше 14-17 жас аралыындаы жасспірімдік саты балалы туелділіктен арылуа мтылу дадарысымен тсіндіріледі. Берілген жасты негізгі жаадан алыптасан асиеттері ретінде «Менні» ашылуы, рефлексияны пайда болуы, зіні жеке тлалыын ыну крінеді. Шпрангерді теориялы тжырымдарын Ш.Бюллер натылаан. Оны пікірінше, жасспірімдік кезе бл бозбалалы кезені жаымсыз сатысы. Ерекше белгілері: ажетті физикалы жне психологиялы ммкіндіктермен кшейтілмеген мазасыздану, ашушады, агрессивтілік, масатсыз блік, дербестікке мтылу. леуметтік орта факторларыны психоаналитикалы дстрлері отбасыны ішкі арым-атынастарымен тыыз байланысты. айнар кзі З.Фрейдтен басталатын бл баыт сексуалды марлы энергиясы барлы мтаждытарды алашы негіздері дамумен бірге жретін барлы згерістерді озаушы кші жне себептері деп жариялайды.

Жасспірімдік кезедегі сексуалдыты згеруін психоаналитиктер, е алдымен, объектіні згеруімен байланыстырады: отбасы мшелерінен отбасынан тыс арым-атынастара. Эволюциялы концепция леуметтік сттерді орта жадайлары ретінде сипаттаан. Біра ортаа даму барысына сер ететін биологиялы жадайлар да кіреді. Осыдан мынандай орынды сра туындайды: не кбірек ыпал етеді дуализмнен арылу шін жасспірімдік жас теориясын жасауды рекеттері. Бндай рекеттерді бірін Г.С.Салливен жасады. Ол рекетке бастау болатын биологиялы ажеттіліктер емес, леуметтік ажеттіліктер деп есептеді. Жас ерекшелік даму теориясын алым фрейдистік антологияа сйеніп жасайды, біра, оны ойынша, дамуды бастау кзі тлааралы арым-атынаса мтажды болып табылады. Салливен теориясыны арасында жасспірім психологиясы арым-атынас генезисі сынды маызды мселемен байыды. Э.Эриксон адам міріндегі сегіз сатыны бліп крсеткен жне р саты алан баса сатылармен байланысты екендігін атап айтан. Жасспірімдік жас мірлік циклді бесінші сатысына келеді эго састыты немесе састы диффузиясыны дамуы. Тланы дамуындаы бл саты е лкен мірлік дадарыспен сипатталады. Дамуды ш тармаы осы дадарыса келеді: бл арынды физикалы даму жне жынысты жетілу («физиологиялы ткеріс»); «мен басаларды кз алдында алай крінемін», «мен кіммін, андай маызым бар» деген уайым; зіні ксіби бейімділігін табу ажеттілігі. Жасспірімні састы дадарысында дамуды тіп кеткен иын-ыстау сттері айтадан оралады. Енді жасспірім барлы ескі мселелерді саналы трде жне дл осындай тадау оны зі шін де, оам шін де маызды екендігіне іштей сене отырып, шешуі ажет. Сонда ана лемге леуметтік сенім, дербестік, бастамашылды, мегерген іскерліктер тланы жаа ттастыын алыптастырады. Ф.Элкинні, У.Уистлиді, Э.Доуананы, Дж. Адельсонны жне т.б. эмпирикалы зерттеулерінде (60 —80 жылдары) жасспірімдік жасты салыстырмалы трыда «дадарыссыз дамуды» олайлы кезеі деп сипаттауа рекет жасалан. Ттас аланда, жасспірімдік жасты заманауи теорияларында, бірінші топ теорияларына араанда, жас ерекшелік дадарыстары деттегі, арапайым былыс ретінде арастырылады, ал бндайларды жотыы — стсіз дамуды белгісі.

Жасспірімдік жасты блек бір кезе ретінде арастырмау керек, оны даму динамикасында арастыру ажет, себебі онтогенезде бала дамуыны задылытарын, бл дамуды кшін райтын арама-айшылытарды білмей, жасспірімні психикалы ерекшеліктерін айындау ммкін емес. Бндай зерттеулерді негізінде тланы дамуын деріс ретінде арастыратын рекеттік діс жатыр. Аталан дерісті озаушы кштері: біріншіден, ішкі арама-айшылытарды шешу, екіншіден, алыптасан ажетті- ліктерді айта ру мен жааларды пайда болуына жадай жасайтын рекет трлеріні ауысуы болып табылады. Зерттеу барысында (Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, Д.Б.Эльконин жне т.б.) оама пайдалы рекеттерде толы крініс табатын зара арым-атынастар нормаларын мегеру жасспірімдік жаса негізгі рекет екендігі аныталды. Осылайша жасспірімдік кезеді зерттеу — лі кнге дейін аяталмаан, те крделі, кпсалалы деріс. лі кнге дейін оны барлы ерекшеліктері туралы біркелкі тсінік жо, психологтар арасында дау-дамай таусылмаан. Жасспірімдерді соматикалы жне жынысты дамуыны ерекшеліктері денсаулы пен келер жылдары жмыса жарам- дылыына ана тікелей атысты емес, леуметтік дамуды толытыын да айтарлытай айындайды. Балаларда жыныса байланысты мселеге ызыушылы жас- спірімдік жаса жеткенге дейін пайда болады жне арапайым марлыты крінісі болып табылады. тпелі кезеде бл ызыушылы басым жне жеке болады. Бл психофизиологиялы дерістермен де, пубертатты оиаларды абылдауымен де байланысты туындайды. Жынысты жетілу нтижесінде адам зіні биологиялы жаынан ана емес, леуметтік трыдан да ер немесе йел жынысына жатуыны е жоары дегейіне жететін деріс. Баланы жынысты дамуы оны жалпы дамуынан блінбейді жне оны туыланынан бастап здіксіз жреді. Алайда дамуды белгілі бір сатысында ол кенеттен арынды жетіліп, ыса мерзімні ішінде толы жынысты кемеліне келеді. Бл кезе жынысты жетілу кезеі (басаша айтанда, пубертатты) деп аталады. Жас ерекше- ліктеріні кезедерге блінуіне сай бл жасспірім жасы. Жынысты жетілу белгілеріні кріну дрежесіне сйкес жынысты жетілу бес сатыа блінеді. Алайда екі сатыа блу физиологиялы трыдан натыра жне практикалы жаынан олайлы: бірінші саты 8-9 жастан 12-13 жаса дейін; екінші саты 12-13 жастан 17-18 жаса дейін. Жынысты жетілу орталы жйке жйесіні жоары белсенділігінен басталады, оны артынша эндокринді бездерді белсенділігі артады. Осы бездер анда жасайтын жне блетін гормондарды саныны кбеюі жынысты жетілуді барлы белгілеріні дамуына жне крінуіне келеді. Физиологиялы трыда жынысты жетілуді бірінші сатысын эндокринді жйені жйке жйесін белсендендіру сатысы ретінде сипаттауа болады, екінші саты - клеткалар, талшытар, органдар, орталы жйке жйесінен келетін импульстар, жанама гормондар дегейінде жзеге асу сатысы ретінде сипатталады. Жынысты жетілуді бірінші сатысында бірнеше уаыт бойы эндокринді орталытарды - гипоталамус пен гипофизаны белсенділігі артандыы байалады, ал жынысты бездеріні белсенділігі лі ажетті дегейге жетпегендігі байалады. Эндокринді жйеде жекелеген бліктерді рекеттеріні айта рылуы біртіндеп жзеге асады, соны салдарынан одан тмен жатан бліктер жоарыда жатан бліктерден шыатын ынталандырулара сйкес дегейде жауап бере алмасы табии кезе болып табылады. Сонымен атар, реттеуші бліктен шыатын ынталандыруды клеміне реттелуші блікті жауап клемі сай келгенде ана кез келген реттеу жйесі жасы жмыс істейді. арама-айшы жадайда оларды рекеттеріні йлеспеушілігі байалады жне ттас аланда жйе трасыз жмыс істейді. Бл орталы жйке жйесіні кйі мен жынысты жетілуді бірінші кезеіне тн мінез-лыты бзылуын тсіндіреді (V-VI сыныптар). алыпты жадайларда оздырушы кш пен жйке жйесіні оан жауабыны арасында жас ерекшеліктері мен жеке тлалы ерекшеліктері бар белгілі бір туелділік болады. Орталы жйке жйесіні озан кйіне байланысты жасспірімдік жаста бл арым-атынастар бзылады. Осы сатыда жйке орталытарыны озуы тежеуден басым болады, сондытан да жасспірімдер сырты серлерге жоары жне біркелкі жауап бермейді. Орталы жйке жйесіні барлы осындай кйлеріні крінісі жасспірімні з айналасында болып жатан тіптен маызды оиалара бей-жай арауы, жасы не жаман баалауа деген селосты секілді мінез-лындаы ерекшеліктер болып табылады. Ата-аналар жасспірім «мейірімсіз», «селос», оны ештее ызытырмайды жне ештее толытпайды деген шаымдар айтады. Баса жадайларда немесе бàса уаытта жасспірім андай да бір маызды оиаа, матауа немесе сгіске еш жауап бермеуі ммкін, біра андай да бір ткке трысыз нрсеге бола ашу шаыруы ммкін. ыздарда эмоционалды трыдаы ауытушылытар ренжігіштік, кіл-кйді згеруі, жылауыты болып табылса; л балаларда мінез-лы пен озаушы реакцияларды згеруі болып табылады (шуылдатар, шалатар, олдарында бір нрсені айналдырады, озайды, тыныш отыра алмайды). Сабатарда жасспірім сздік орын жойып аландай таяз жауап береді, жай сйлейді. Осы кезеде атты шаршау байалады (мазасызды, йышылды, алып млгушілік немесе керісінше атты озу). Бой арынды дамиды жне осыан байланысты ауытушылытар пайда болады. Бны негізінде екі себеп бар: біріншісі, жекелеген мшелер мен жйелерді бірлескен жмысыны бзылуы, екіншісі арынды дамып келе жатан азаа ажетті ртрлі заттарды жетіспеушілігі. Бірінші рекетке мысалы бас айналу, кзді арауытуы жне тіптен за уаыт озалыссыз кйден дене жадайыны кенеттен згеруінен туындайтын естен тану. Жасспірімде траты ан ысымын тратандыратын реттеуші жйе дене лшеміні тым жедел лкеюіне байланысты з дамуынан уаытша артта алады, сондытан кешігіп іске осылады. Екінші рекетке омыртаны исаюы, денені тік стауды бзылуы жатады. Бл тез сіп келе жатан адам сйегіні механикалы тзімділігін амтамасыз ету шін ажетті минералды тздарды жетіспеушілігіні, сонымен атар таза ауада сирек болуды, аз озалуды салдарынан болады. Сйектерді дамуы мен оларды алыпты жмыс істеуі шін буындарда орналасан жйке талшытарын оздыру ажет (ал бл шін тек белсенді озалу керек). Жынысты жетілуді екінші сатысында (V—V сыныптар) орталы жйке жйесіні, эндокринді орталытарды жне жыныс бездеріні арасындаы зара байланыстар тратанады. Бл анда жыныс гормондары дегейіні суінен жне Орталы жйке жйесіні (ОЖЖ) бір алыпты кйінде крінеді. Бл уаытта тек дене клеміні (сіресе салматы) арынды дамуы, жыныс мшелері мен жынысты жетілуді ртрлі белгілеріні дамуы ана емес, сонымен атар, оушыны жалпы кйі мен зін-зі сезінуінде маызды згерістер жзеге асады. Жыныс гормондары денені барлы клеткаларына еш шек- теусіз сер етеді. Алайда оларды серлері екі баыта блінеді: біріншіден, лдар мен ыздарда осалы жынысты белгілер дами бастайды, яни жасспірімні баса жыныс кіліне деген ызыушылыы артады, жынысты марлы кшейеді; екіншіден, жыныс гормондары жйке орталытарына ерекше сер етеді, яни сексуалды сипаттаы барлы апарат жасспірім шін зекті болады (брын онда абстракты білім ана болан), енді ол бекітіледі, шоырланады жне белгілі бір жйеге бірігеді жне маыза ие болады (сырт келбетті слулыы, жынысты мінез-лы ерекшеліктері жне т.б.). Ттас аланда жынысты жетілуді екінші сатысында жасспірімні кйі, зін-зі сезінуі, кіл-кйі згереді. Жасспірімдерді брыныа араанда ашушадыы басылады, з кштеріне сенбеуді орнына зін-зі ктерікі, тіптен кбінесе тым асыра баалау пайда болады. Бан негіз бар: жынысты гормондарды серінен белоктарды белсенді синтезі жзеге асады, блшы еттерді салматары седі, оларды кші мен ебекке абілеті артады. ОЖЖ-іні тртіпке келген, біркелкі кйі назар салуа, аыл жне физикалы кш салуа жасы абілеттілікте крінеді. Егер жынысты жетілуді бірінші сатысында жасспірімдер ртрлі шамадан тыс уат жне ктерікі шаршаушылы пен ашушадыа байланысты оларды тртіпті бзуын болдырмау шін ыпты режимді ажет етсе, лкен жасспірімдер (7-8 сыныптар) е алдымен оларды рекеттерін дрыс йымдастыруды ажет етеді. Оларды тртіп бзулары кбінесе оларды мол энергиясыны дрыс жмсалмауымен байланысты болады. Осылайша, жасспірімдік жасты адам міріні жынысты жетілуінен леуметтік трыдан есейгендік ретінде сипатталатын кезеге дейінгі аралы кезе деп блу — жаа уаытты жемісі. Акселерацияны салдарынан азіргі заман жадайында жынысты жетілу брыныа араанда бірнеше жыл ертерек жзеге асады, алайда, психологиялы жне леуметтік есеюді мерзімі зартылды, балалы ша пен есейгендікті арасындаы аралы кезе зарды.