Дріс 6. Кмелетке толмаандарды жбірленуші болыштыыны психологиялы жне педагогикалы аспектілері

Жоспар:

1. ылмыс жбірленушісі туралы ілімні психологиялы ыты негіздері.

2. Виктимологиялы ылымны алыптасуы мен даму тарихы.

3. Жбірленушілерді классификациясы.

Дріс тезистері:

Виктимология сзбе-сз маынада "жбірленуші туралы ілім" дегенді [латын тіліні vikmima - жбір (рбан), грек тіліні Logos-ілім сздерінен шыан] білдіреді. Жбірленушіні зерттеумен айналысатын ылым виктимология деп аталады. Тар маынасында виктимология немесе криминалды виктимология деп ылмыс жбірленушісін зерттеу деп тсіну ажет. Жбірленуші болушылы немесе рбанды бл адамды ылмыс рбанына айналуа бейім етуі ммкін физикалы, пси- хикалы жне леуметтік ерекшеліктері мен белгілері. Виктимизация — жбірші (рбан) болушылыты игеру дерісі. "ылмыс рбаны" ымы "зардап шегуші" ымына араанда ке. ылмыс рбаны зады трде зардап шегуші деп мойындаланына немесе мойындалмаанына арамастан, за бзушылы рекеттен моральды, физикалы немесе мліктік зиян крген кез келген адам. Басаша айтанда, "жбірленуші" виктимологиялы ым, "зардап шегуші" - ылмысты-процессуалды ым. Бл ымдар зара сйкес келмеулері ммкін. "Жеке тланы рбан болуы ... ылмысты рекетпен жасаланнан баса, длірек айтанда, белгілі бір жадайларда ылмыс рбаны болуа абілеттілік, немесе, баса сзбен айтанда, объективті трде ммкін болан жадайды зінде болдырмауа абілетсіздік". Соы жылдары криминалистикалы зерттеулер ылмысты ашу мен тексеруде ылмыс рбаныны рліне баса назар аудара бастады. Виктимология — криминологияны маызды баыттарыны бірі ретінде, зардап шегушіні жеке тласын, оны таныстарын, ылмыскермен зара арым-атынасын, ылмыскерді айыптау жадайындаы рбанны мінез-лындаы ерекшеліктерін зерттейді. Виктимологиялы зерттеулерде ылмыс гене- зисіндегі рбанны рлі, оны ылмыскермен тлааралы байланыстары мен арым-атынастары маызды орын алады. Салыстырмалы трыда, виктимология з алдына жеке ылым ретінде жаында ана, тек 1947 жылдан кейін ана пайда болды (Л.В. Франк). ылмыс жасау механизміндегі рбанны рлі идеясы жаа емес, кне дуірден бастап, бл идея кптеген за жне деби ескерткіштер мен баса да дереккздерде крініс тапан. Афиналы шешен жне крнекті саяси айраткер Демосфен (бізді дуірге дейінгі 384 —322 жылдар) лтіру ісі бойынша сотта сйлеген сзінде былай деген: "И, мені ойымша, е басында осы істер туралы ыты нсауларды бекіткен трешілер, адамдар е алдымен жалпы лтіруді рсат етілмейтін іс деп есептеу немесе кейбір жадайда оны діл деп мойындау ажет деген срапен айналысан; біра, мына оианы ескере отырып, Орест анасын лтіргендігі шін айыпты деп мойындаланымен, оны брібір атады, дайлар сотында, олар кейде лтіру діл іс болады деген тжырыма келді...". Бл мифта зардап шегушіні кінсі айыпталушыны жауапкершілігін жеілдетеді немесе жояды немесе оны засыз рекеті біріншіні мінез-лынан туындайды деген идея бар. Сонымен атар, бл жерде "ылмыскер-рбан", "рбан-ылмыскер" жай-кйіні динамикасы жасы крсетілген. Мифта сипатталан лтіру жадайы е жаын туысандарды арасындаы арым-атынастардан туындаан. кесі з туан ызын рбандыа шалады..., йелі кйеуін лтіреді..., л зіні а ст беріп сірген анасын лтіреді. Баса трде виктимгендік жадай Авельді аасы Каинны лтіруі туралы жалпыа танымал інжілдік аызда "лгіленген". Аталмыш жадайда рбан зі ылмысты жасалуына себепкер болады, ол бл істі з алауынсыз, осы рекетімен, белгілі бір жадайда, ренішті аасыны ызанышын тудырады, ызаныша бой алдыран аасы зіні е жолы болыш "бсекелесін" лтіруге шешім абылдайды. Авель аасы Каинны тнжыраы кіл кйін креді, тніп келе жатан ауіпті сезеді, аасыны алдында андай да бір кінсін сезеді, алайда лім апанына оай тседі. Озбырлы алдында болан, рбанны жоарыда суреттелген жай-кйі "Авель синдромы" деп аталады. Тек деби дереккздерде ана емес, за саласыны дереккздерінде де, соны ішінде арапайым задар дереккздерде де рбана тікелей атысты нормалар бар. Бірінші кезекте олар анды кек, зін-зі орау, зиянны орнын толтыру секілді типтік былыстарды амтиды. анды кек алашы ауымды оамда жбірленуші шыан ру немесе тайпадан тыс тран адамдара баытталады. Бл барлы отбасыны, руды немесе тіптен ттас бір тайпаны ісі болып табылады. Бндай кезде те крделі жадайлар туындайды. йткені бндай жадайда адамдарды ттас бір ауымы олара тікелей зиян келмесе де здерін жбір- ленушілер деп есептеді, ал айыпкер немесе оны рпатары даярланып жатан кек алу рекетіні ытимал зардап шегушілеріне айналды. Жбірленушіні слбасына, за бзушылыты орын алуын- даы оны рліне, жбірленушіні кінсі мселесіне баса назар аударан римдік ы нормалары даусыз ызыушылы тудырады. Х кестелер задарында былай жазылан: "Егер дене мшесін заымдаан болса жне жбірленушімен татуласпаан болса, онда оан да дл сондай заым келтіріледі". Римдік ы жбірленушіден де, за бзушыдан да аморшылыты жоары дегейін талап етті. Римдік загерлерді дигесталарды басшылыа ала отырып, тбелеске атысушыларды кінлеріне атысы мселелерді шешу тсілі лгі ттарлы (Дигесталар - Римні классикалы загерлеріні ы мселелері бойынша жне зады кші болан шыармаларыны жйелі орналасан жне таырыптар бойынша біріктірілген жинаы: арзан асхананы асында болан тнгі тбелес туралы гіме). ылмысты виктимологиялы аспектілері бірнеше крнекті жазушыларды туындыларында аны крініс тапан: Ф.М. Достоевскийді "Аайынды Карамазовтар", Ф.Верфельді "лтіруші емес, рбан кінлі", Л.Франкті "Себеп", Т.Драйзерді "Американды айы" жне басалар туындылары. Кне заманны зінде адамны тадыры белгілі бір дегейде оны зіне байланысты екендігі аныталан. Бл халыты фольклорда крініс тапты: "р адам з баытыны стасы", "Батырды олындаы ыса ылыш зарады" жне т.б. Тарихта "ммкін емес" деп ешашан айтпайтын жне рашанда орын алан жадайдан басым тсетін адамдар боландыы белгілі. Осымен бірге адамдарды баса санаттары да бар: немі жолы болмайтын, рашанда ісі оа баспайтын адамдар; жне Н.В.Гоголь "тарихи адамдар" атарына жатызандар: ашан болмасын жне айда болмасын, олар йтеуір андай да бір оиаа тап болады. ХІХ асырды соында ХХ асырды басында рбан таырыбы дебиетшілерді ана емес, загерлерді, психологтарды жне криминологтарды шыармаларында айын крініс тапты. Виктимологияны пайда болуы неміс алымы Ганс фон Хентингті есімімен байланыстырылады. Ол ылмыскерлерді наты санаты мен жбірленушілерді наты трлеріні арасын- даы туелділік туралы идеяны сынды. Аталан таырыпты алашы ашушыларды ішінде Ф.Т.Джас ["лтіру мен оны мотивтері"], ал 1958 жылы М.Е.Вольфганг "лтіруді трлері" атты ебек жариялады. Бл ебекте алым кптеген зерттеулерді нтижелерін орытып, лтірушілерді здеріні рбандарымен арым-атынасы кезінде алыптасатын жадаяттарды трлерін анытады. Алаяты, арашылы шабуылдар, азаптау, бзаылы, зорлау жне таы кейбір трлері секілді ылмыстарды виктимологиялы аспекті- лері алымдарды назарын зіне аудартты. 1967 жылы израилды алым Менашем Амир зорлау барысында туындайтын жадаят- тарды зерттеді ["Зорлау трлері", 1971 жыл]. Ресейлік алымдар да (Ю.М. Антонян, А.П. Дьяченко, В.П. Коновалов, Л.Ф. Франк жне басалар) рбан болушылыты зерттеуге белсенді ат салысты. 1972 жылы "Виктимология жне рбан болушылы" атты ылыми монография жариялаан Лев Вольфович Франк кеестік виктимологияны асаалы саналады. Л.В.Франкті ойынша, адамны мінез-лы ылмысты ана болмайды, сонымен атар оны рбан болуына келіп сотыруы ммкін: ауіпті, аырт, яттан безген, арандататын, яни зі ауіпті болуы ммкін. азіргі виктимология бірнеше баытта жзеге асады:

1. леуметтік ауіпті крініс рбаны былысын, оны социума туелділігін жне баса леуметтік институттар жне дерістермен зара байланыстарын суреттейтін виктимологияны жалпы "фундаменталды" теориясы. Осыан оса, виктимология теориясыны дамуы, з кезегінде, екі баытта жзеге асады: Біріншісі, рбан болушылы пен виктимизацияны тарихын зерттейді, девиантты белсенділік формасы ретінде рбан болушылы былысыны салыстырмалы дербестігін ескере отырып, негізгі леуметтік згерістерді ауысуыны ізінше оларды пайда болуы мен даму задылытарын талдайды; Екіншісі, жай-кйді орта дегейлі теориялармен алынан мліметтерді жалпы теориялы орыту жолымен леуметтік деріс (рбан болушылы пен оамны зара серін талдау) жне ауытушы мінез-лыты индивидуалды крінісі ретінде зерттейді.

2. Орта дегейлі жеке виктимологиялы теориялар (криминалды виктимология, шетін виктимология, заымды виктимология жне басалар). 3. олданбалы виктимология - виктимологиялы техника (эмпирикалы талдау, жбірленушімен алдын алу жмысыны арнайы техникасын, леуметтік олдау технологиясын, айта алпына келтіру жне орнын толтыру механизмдерін, сатандыру технологияларын жасау жне енгізу, таы басалар). Жбірленуші дрежесіне сйеніп, оны тмендегі трлері ажыратылады: а) ауіпті жоары асиеттері бар рбан леуметтік - негелі деформациямен сипатталады. Зорлы-зомбылы ылмыстар кбінесе девиантты ортада жасалады. Бндай ылмыстарды мотивтері - пайдакнемдік, бзаылы, кек алу жне т.б. болуы ммкін, барлы жадайда да олар тлааралы арым-атынасты ерекше- лігіне байланысты болады. Маскнемдік, нашаорлы, жезкшелік, гомосексуализм, засыз сауда, ылмысты орта мшесі болу жне т.б. зорлы-зомбылыты рбаны болуды ытималды аупін арттырады. ) ауіпті тым жоары асиеттері бар рбан, оны леуметтік статусында шабуыла рыну ауіп-атері бар. Олара за ызметкерлерін, баылаушылар жне ксібіне байланысты рбан болу аупі жоары адамдар, зіні ерекше ылытарымен жне эстетикалы кейпімен ылмыскерді назарын аударуа абілетті, сонымен атар психикалы аурулар жне психопатологиялы ауытулары бар адамдар жатады. б) ауіпті азантай асиеттері бар рбан арапайым жадай- ларда жне ауіп факторларында мір среді, жоары жне тым жоары дережелі рбан болушылы аупі бар адамдара тн арнайы жеке тлалы жне мінез-лыты асиеттер крініс таппайды. в) Ытимал (кездейсо) рбан. Олар лакестік рекетті, лтіруді немесе ерекше ауіпті жолмен ауыр зиян келтіру. Оларды орындау барысында шінші адамдар зардап шегеді.

Индивидуалды рбан болушылыты анытайтын жеке тлалы асиеттерді маыздылы дрежесі мен сипаттамаа сйеніп, рбанды бірнеше трлерге блуге болады:

1. мбебап трі. Бл трге оларды ылмысты р алуан трлеріне атысты потенциалды осалдыын анытайтын, айын крінетін белгілері бар адамдар жатады. Бл рбанды бейім- діліктер иелері, аталмыш бейімділіктері ртрлі ылмыс жадайында жзеге асуы бден ммкін. Бл трге жататын рбандар здеріне тн рбанды мінез-лы белсенділігімен де, енжарлыпен де сипатталады.

2. Іріктеуші тр. Бл трге жбірленушілерді кейбір трле- ріне атысты жоары осалдыы бар, оларды субъективті жне объективті сипаттамаларын ескеретін адамдар жатады. рбандарды леуметтік-демографиялы сипаттамалары бойынша саралау:

- жынысты ерекшелік бойынша; жас ерекшелігіне арай;

- оларды рлдік мртебесіне байланысты; оларды ылмыскерге кзарасына байланысты;

- келтірілген зияна байланысты;

- негелік-психологиялы белгілер бойынша;

- келтірілген заымны трі мен еселігі бойынша;

- ылмысты ауырлыына байланысты;

- "кінні дрежесіне"; оларды мінез-лы сипаты бойынша.

ылмысты жбірленушісі болу ытималдылыыны дрежесін бекіту жне оны трлерін анытау тиісті органдарды ытимал жбірленушілерді іздеп табу жне олармен жаымды белгілер мен асиеттерді алыптасуына септігін тигізетін жеке алдын алу жмыстарын жргізу, жаымсыз жекетлалы асиеттерді тп тамырымен жою бойынша істейтін рекеттерін жеілдетеді.