Жасспірімдерді ауытушы мінез – лыны негізгі трлеріні психологиялы сипаттамасы

Жоспар:

1. Шетелдік алымдарды ебектеріндегі агрессия мен агресивтілік мселелері.

2. Туелді мінез – лыты негізгі формалары.

3. зіне – зі ол жмсау рекетіні мотивтері мен себептері.

Дріс тезистері:

Адамзат тарихы агрессияны тла мен оам міріні блінбес блігі екендігі сенмді трде длелдейді. Бан оса, агрессияны ,,, тартатын кші жне жымталды асиеті бар: кптеген ымдар сз жзінде агрессияны жоа шыарады, ал іс жзінде оны кнделікті мірінде кеінен крсетеді.

Латын тілінен ауаранда “агрессия” – “шабуыл” деген маына береді. азіргі уакытты “агрессия” сзі аса ке маынада олданылады. Аталмыш былыс жаымсыз эмоциялармен (мысалы, ашумен) жне жаымсыз мотивтермен (мысалы, зиян келтіруге тырысу), сонымен атар жаымсыз нсаулармен (мысалы, нсілдік ате тсініктермен) жне блдіруші рекеттермен байланыстырылады.

Психологияда агрессия деп згелерді зіне баындыру немесе олардан басым болу масатында шынайы іс – рекетте немесе иялдауда крініс табатын рдісті (мтылысты) айтады. Аталмыш рдіс мбебап сипатта болады.

Ал “агрессия” термині ттас аланда бейтарап маынаа ие. Шынында, агрессия мірлік мдделер мен тірі алуа ызмет етіп, жаымды мнге ие болуы да ммкін немесе зіні агрессивті штарлыын анааттандыруа баыталып, жаымсыз мнге ие болады.

Агрессияны психологиялы аиат ретінде наты сипаттамалары бар: баыттылы, крініс табу формалары, интенсифтілік. Агрессияны масаты жбірнеушіге (астанды агрессия) жапа шектіру (зиян келтіру) жне баса масата жету тсілі (инструменталды агрессия) болуы ммкін. Агрессия сырты нысандара (адамдара, заттара) немесе зіне (денеге, тлаа) баытталуы ммкін. оам шін баса адамдара баытталан агрессия ерекше ауыпті болып табылады. А.Бандура жне Р.Уалтерс бндай агрессияны асоциалды деп атайды жне леуметтік – деструктивті сипатты іс рекеттермен байланыстырылады. “Бндай арым-атынасты аламайтын, баса тіршілік иесін орлауа немесе оан зиян кеотіруге баытталан” агрессивті мінез- лы формалары айын леуметтік – жаымсыз бааа ие болады. (Бэрон Р., Ричардсон Д. “ Агрессия ”). Бндай агрессивті-асоциалды мінез-лы міндетті трде зорлы – зомбылыты амтиды ауру тудыратын вербалды немесе физикалы іс-рекеттер. аида бойынша, ол агрессорды жаымсыз эмоциялары фонында (ашу, долылы, біреуді азаптауа, орлауа марлы, байыпсызды,) жне з кезегінде, жбірленушіні жаымсыз серленушілігін тудырады (орыныш, орлану). Бндай мінез-лыты дрыстыын малдайтын нсаулардан олдау табады (нанымдар, мифтер, сенімдер).

Агрессивті мінез-лы сипаты кбінесе адамны жасына атысты ерекшеліктерімен аныталады. р жас кезеі дамуды спецификалы ерекшелігі оны лкендерді бедел – абыройыны тмендеуі фонында рдастарыны тобына туелділігі болып табылады. Бл жаста агрессивті болу “мыты болып крінуді немесе мыты болуды” білдіреді. Кез келген жасспірімдік топты кшбасшылары олдайтын, зіне тн рсімдері мен мифтері бар. Мысалы, топа мшелікке абылдау рсімдері ке тараан (немесе жаа келгендері сынау). Топты та аларлы “униформасы” да (ттас аланда жасспірімдерді киім лгісі) рсімді сипатта болады. Рсімдер белгілі бір топа жату сезімін кшейтеді жне жасспірімдерде ауіпсіздік сезімін тудырады, ал мифтер оны мірлік рекетіні идеялы негізіне айналады. Мифтер топ ішіндегі жне сырты агрессияны атау шін ке олданылады. Мселен, “ топ мшесі еместерге ” атысты жасалан кез келген зорлы – зомбылы мынадай байымдаумен аталады: “олар сатындар ... біз зіміздікілерді орауымыз керек..., біз басаларды зімізді сыйлауа мжбр етуіміз ажет”. Топты мифпен “ рухтандырылан ” зорлы – зомбылыты жасспірімдер здеріні кшін бекіту, батырлы жне топа шын берілгендік ретінде тсінеді. Сонымен бірге жекелеген жадайларда агрессивті мінез – лы бастаушылары ртрлі себептермен бзылан жне зін – зі танытуды агрессия кмегімен жзеге асыруа тырысатын жекелеген жасспірім – аутсайдерлер болуы ммкін.

Осылайша, агрессивті мінез – лы балалы жне жасспірімдік жас шін жептеуір йреншікті былыс. Оан оса, тланы леуметтену дерісінде агрессивті мінез-лы маызды ызметтер атарады. алыпта ол орыныштан арылтады, з мдделерін орауа кмектеседі, сырты ауіптн орайды, бейімделуге септігін тигізеді. Осыан байланысты агрессияны екі трі туралы айтуа болады: зарарсыз – бейімдеуші жне деструктивті – дезадаптивті.

Агрессия мен делинквентті мінез – лы зара шарттас екендігі аны. Шынында, за бзушылы рекеттер кбінесе агресивті реккеттермен бірге жреді. Бл пайдакунемдік масатта жасалан ылмыс болуы ммкін, бл жадайда агрессия инструменталды сипатта болады, басаша айтанда, андай да бір масата жетуге септігін тигізеді (трын йді алу шін лтіру, тонау барысында физикалы зорлы жасау, аша тартып алу шін орыту). Баса зорлы-зомбылы ылмыстар жадайында дшпандылы мінез – лыты е ауыпты формасы ретінде задармен тыйым салынан жнемемлекеттік баылауында болады.

Тланы деликвентті мінез-лы мен агрессияны арасындаы зара байланыс біркелкі емес. Задарды бзу дегейіне жеткен агрессивті мінез-лыты е ауіпті формасы ретінде задармен тыйым салынан жне мемлекеттік баылауында болады.

Тланы делинквентті мінез-лы мен агрессияны арасындаы зара байланыс біркелкі емес. Задарды бзу дегейіне жеткен агрессивті мінез-лы еліктеуді салдары болуы ммкін. Еліктеуді лгілері туысандар, рдастар, баса да маызды адамдар бола алады. Агрессивті мінез-лыа еліктеуде делинквентті субмдениет ерекше рл атарады. Асоциалды топ, арашы топ, бостандытан айыру орны – бл барлы леуметтік институттар траты агрессивті мінез-лы алыптастырады.

За бзушылы мінез – лыа атысты ртрлі дістер мен ымды аппарат олданылады. Психологиялы дебиетте, кбінесе оны “делинквентті” мінез-лы ретінде тсіндіреді, яни белгілі оамда жне “белгілі бір уаытта бекітілген задарын ауытушы наты тланы іс-рекеттері, баса адамдарды амандыына немесе леуметтік тртіпке ауіп тндіретін жне шамадан асып кетсе, ылмысты трыдан жазаланатын іс рекеттер”. За бзушылы рекет жасаан тла делинквентті тла (делинквент), ал іс-рекеттер делинктілер деп бааланады.

Криминалды мінез-лы – деликвентті мінез – лыты брмаланан формасы болып табылады.Ттас аланда делинквентті мінез- лы оам ережелерінде (задарында) айын крініс тапан, мемлекеттік мірді алыптасан нормаларына тікелей арсы баытталан.

Арнайы дебиетте осы арастырылып отыран термин ртрлі маынада олданылады. “Делинквенттілік” ымын жасспірімдік психиатрия тжірбиесінде енгізе отырып, А.Е.Личко бл ыммен ылмысты жауапкершілік жктемейтін, оама арсы са рекеттерді шектейді. Бл, мысалы мектепте сабатардан алу, асоциалды топа ену, са бзаылытар, тіл тигізу азантай аша тартып алу, мотоциклдерді рлау. В.В.Ковален деликвентті мінез-лы ылмысты рекет болып табылатындыын крсетті. Шетелде ке тараан термин, кбінесе кмелетке толмпан жасспірімер жасайтын ылмысты білдіру маынасында олданылады.

Аса крделі жне ртрлі “тланы ауытушы мінез-лы” санатыны ішінен туелді мінез-лы немесе туелділік деп аталатын тоа блініп шыады. Тланы туелді мінез-лы маызды леуметтік мселе болып табылады, йткені ол жмыса жарамдылыты жойып алу, айналасындаылармен атыыстар, ылмыстар жасау секілді жаымсыз салдаракеліп сотыруы ммкін. Бан оса, бл алай боланда да кез келген отбасыны басына келетін, девиацияны е ке тараан трі болып табылады.

Кне заманнан бері туелді мінез – лыты ртрлі формаларын зиянды немесе жаымсыз деттерді атаан, бндай деттерге: ішімдікке салыну, арты жеу, мар ойындар жне баса да уестіктер жатызылан .азіргі заманы медициналы дебиетте патологиялы деттер термині кеінен олданылады. “ Туелділік” ымы медицина саласынан енген, азіргі тада салыстырмалы трыда жаа жне танымал болып табылады.

Барлы адамдар ауа, су, таам секілді мірге маызды обьектілерге “арапайым” туелділікті сезінеді. Адамдардан кбінде ата-анаа, достара жбайларына атысты жасы крушілік сезімі болады. Кейде туелділікті деттегі атынасын бзу байалады. Мысалы, тланы аутикалы, шизоидты, оама арсы бзылуы баса адамдара жеткіліксіз йірлікті салдарынан туындайды.

Шамадан тыс туелділікке бейімділік, керісінше, мселелік симбиотикалы арым-атынастар немесе туелді мінез-лыты тла тарапынан бір нрсені немесе біреуді тегіс пайдаланушылыпен жне оны мтаждытарыны бзылуымен тыыз байланысты болып табылады. Арнайы дебиетте арастырылып отыран аиатты таы бір атауы олданылады – аддиктивті мінез-лы, аылшын тілінен аударанда “бейімділік, лтіретін дет” деген маына береді.

Туелді (аддиктивті) мінез-лы жеке таны девиантты мінез – лы трі ретінде, з кезегінде, кбінесе аддикция нысаны бойынша аныталатын кптеген трлерге блінеді. Теориялы трыдан (наты жадайларда) бл кез келген нысандар немесе белсенділік формалары болуы ммкін – химиялы зат, аша, жмыс, ойындар, физикалы жаттыулар немесе жынысты атынас.

Шынайы мірге туелділікті мынадай трлері трлері ке тараан:

а) психоактивті заттар (зады жне засыз есірткі заттары):

) ішімдік (кптеген сыныптамаларда бірінші топа жатызылады);

б) таам;

в) ойындар;

г) жынысты атынас;

) дін жне діни ибаттар.

Осы аталан нысандара байланысты тулді мінез-лыты тмендегі формалары аныталады:

· Химиялы туелділік (шылым шегу, токсикомания, есіркіге туелділік, дрі-дрмеккке туелділік, ішімдікке туелділік);

· Таматану тртібін бзу (арты жеу, ашыу, таматан бас тарту);

· Гэмблинг – ойындара туелділік (компютерлік туелділік, мар ойындар)

· Сексуалды аддикациялар (зоофилия, фетишизм, пиггмалионизм, трансвестизм, эксбиционизм, вуайеризм, некрофилия, садомазохизм (глоссарийді араыз));

· Діни деструктивті мінез-лытар (діни фанатизм, секталара атысу).

Адамдарды міріні згеруіне байланысты туелді мінез-лыты жаа формалары пайда болады, мысалы бгінгі тада компьютерлік туелділік те тез тарап бара жатыр. Бан оса, кейбір формалар зіні девианттылыын жоалтады. Мселен, бізді ойымызша, гомосексуализмді азіргі леуметтік жадайда девианттылыа жатызуа болмайды, рине ол кмансіз маргиналды мінез-лы ( норманы шеткі шекарасынанорын алатын жне зірге адамдар абылданан мінез- лы) атарында ала береді. Туелді мінез-лыа шынайы зиян келтірмейтін, белсенділікпен кнделікті формаларын жатызудан аула болу ажет.

Сонымен, туелді (аддиктивті ) мінез-лы зін-зі реттеу немесе бейімдеу масатында бір нрсені немесе біреуді теріс олданумен байланысты, тланы ауытушы мінез- лыны формаларыны бірі.

лім таырыбы райсымызды санамызда орын алады жне жас скен сайын мселеге айналады. Кейбір адамдар шін ол ерекше маызды болып табылады. Бгінгі тада з-зіне ол жмсау рекеті аламды оамды мселе болып табылады. лемде жыл сайын 400-500 мыа жуы адам зін – зі лтіреді, ал зіне – зі ол жмсау рекеті он есе кп. зіне зі ол жмсау еуропа елдерінде лтіруден шамамен ш есе кп.

зіне-зі ол жмсау немесе суицид (латын тілінен аударанда: “зін лтіру”) – дейі з мірін ию. зіні іс-рекеттеріне есеп бере алмайтын немесе оларды басара алмайтын адамдар жасаан лім, сонымен атар субьектіні абайсыздыы нтижесінде болан лім зіне-зі ол жмсауа жатпайды, айылы оиаа жетеді.

Бізді заманымызда зіне-зі ол жмсау рекеттері біркелкі патологиялы рекет ретінде арастырылмайды. Кптеген жадайда бл психикалы трыдан арапайым адамны мінез-лы. Бан оса, суицид туралы зін зі рту мінез лыны е шеткі нктесі деген кзарас алыптасан.

зіне-зі ол жмсау мінез-лы зіні мірін ию туралы тсініктермен басарылатын саналы іс рекеттер арастырылып отыран мінез-лы рылымын тмендегі топа блінеді:

а) зіне-зі ол жмсау рекеті;

б) зіне-зі ол жмсау кріністері;

Осылайша зіне-зі ол жсмсау мінез-лы бір мезгілде ішкі жне сырты дегейде жзеге асады.

зіне-зі ол жмсау ерекшеліктеріне адам жасы елеулі сер етеді. Мысалы, бозбалалы немесе артаюды басы секілді дадарыс кезедері зіне-зі ол жмсауа дайындыты жоары екендігімен сипатталады.

Жассірімдерді арасында лтіруге рекет жасау балалара араанда жиірек кездеседі, оларды кейбіреулері ана масаттарына жетеді. Аяталан суицидтерді жиілігі барлы зіне-зі ол жмсау рекеттерні 1 % - нан аспайды. А.Е.Личко 10 % жасспірім ана зін-зі лтіруді шынымен алайды, 90 % жасспірім шін бл кмекке шаыру ана екендігін атап крсеткен. Б.Н.Алмазов 14-18 жас аралыындаы зін-зі жас аралыындаы зін – зі дейі жаралан жасспірімдерге зерттеу зін – зі лтіру ойы боландыын айындаан. Кптеген экцесстер рдастарымен рсысып аланнан кейін, сонымен атар, батырлы немесе “ бауырласу ” салты ретінде жзеге асан. А.Е.Личко, А.А.Александров, 14-18 жас аралыындаы жасспірімдерге зерттеу жргізе отырып, зіне-зіне ол жмсау іс рекеттіні 49% атты аффектілі реакция кезінде болан деген орытындыа келген. Сонымен атар жасспірімдер тобына психикалы бзылулар рлі артады, мысалы, депрессия. Депрессияны “балалы ” белгілеріне іші пысу жне шаршау сезімдері, са – тйекке баса назар аудару, бліккке жне тіл алмауа бейімділік, ішімдік пен есірткіні шамадан тыс олдану жатызылады.

Ттас аланда жасспірімдерді ата – аналарымен жне рдастарымен тлааралы арым – атынастарыны оларды зіне – зі ол жмсау рекетіне маызды ыпалы туралы айтуа болады. Л.Я.Жезлованы пікірінше, тпелі кезк алдында “отбасылы” мслелер басым болса, пубертатты кезеде жаста “сексуалды” жне “махабатты” мселелер басым болады.

кінішке орай, аз зерттелген баса маызды фактор жасспірімдік субмдениетті ыпалы. Міне, “Иванушки Интернешнл” тообыны кшбасшыны зін-зі лтіруге туралы 1999 жылы БА жарияланан хабарламаа жауап ретінде бірнеше жасспірім ыздар з кумирін лгі етіп, з -здеріне ол жмсаан.

14 жастан кейін зіне-зі ол жмсау ыздар мен бозбалаларда шамамен бірдей болады. Жас кезде зін – зі лтіру кбінесе интимдік – жеке тлалы атынастармен, мысалы, махаббаттаы стсіздікпен байланысты болады. Сыры жне ішкі жадайлар зіне-зі ол жмсау рекетін жеілдетеді, біра оны алдын ала анытамайды.Суицидті “ асындырушы” болатын шынайы себептері ішкі мотивтерге байланысты.

Жадайа байланысты зін-зі лтіруді ртрлі мотивтері пайда болуы ммкін: наразылы, кек, ндеу, назар, кмек, жазадан ашу, азап шегу, зіне – зі жазалау, мір сруден бас тарту.

Мысалы, жасспірімдерді зіне – зі ол жмсау рекеттеріне мынадай ниеттенулер блінеді.Бл дистресс сигналы болуы ммкін: “ Маан кіл аударыыздар, маан кмек ажет”. Сонымен атар, жасспірімні басалара манипуляция жасауы, мысалы, ыз бала дрі дрмек ті лкен клемде ішіп, з досын оан айтып оралуа мжбр етуге тырысады.Баса вариант – ата – аналарына айту арылы, басаларды жазалауа тырысу: “Сіздер мен лгенде кінесіздер”. атты ят жне кін сезідерге реакция, жана жара салатын жадайлармен кездесуден ашуа тырысу; трлі есірткілерді серлері – бны брі себепкер факторларды мысалы. Осылайша, зіне-зі ол жмсау мінез – лы луді алауды дрежесін дл баалауа негізделуі керек.