Абай — лы аын рі ойшыл
Абай зіні ледерін бала кезінен жаза бастады. Біра ол аын ретінде алаш рет XIX асырды 80-жылдарыны орта кезінен бастап таныла бастады. Бл кезде Абай з атынан «Жаз» («Жаздыкн шілде боланда...») деген леін жариялаан болатын. Абай — «Ескендір», «Масд», «зім гімесі» поэмалары мен этикалы-философиялы ебегі «ара сздерді» жазды. Аынны 1890-1898 жылдар аралыында жазылан «ара сздерінде» XIX асырды екінші жартысындаы аза халыны болмысы зерделенді.
Аынды атты аладатан жадайлар азатарды жаппай кедейленіп, айыршылы халге тсе бастауы, патша кіметі шенеуніктеріні шектен шыан озбырлыы, жергілікті болыстарды параорлыы мен анаатсыз пайдакнемдігі болды. Ол зіні ледерінде жаын туыстарына кмек олын созбайтын сара байларды лтіре сынады.
Абай аза оамын ерінбей ебек етуге шаырды. зіні кейбір замандастарыны бойындаы жаманшылы мінездерді — жалаулыты, ебексіздікті, крсеызарлыты, алтыбаан алауыздыты, надандыты жеріне жеткізе шкереледі. Кедейшіліктен тылуды бір тсілі егіншілікпен айналысу, олнер ксібін жне сауда-сатты жасауды йрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:
«Егінні ебін,
Сауданы тегін
йреніп, ойлап, мал ізде».
Оны басаша ойлауы ммкін де емес еді. аза даласында жиі болып тратын жт арапайым халыты ауыр айы-асіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаан малдан бір-а кнде айырылып, жтап алуа болатын еді. Абай 1880 жылы алапат ауыр жтты з кзімен крді. Сол жылы оны сан мыдаан жерлестері айыршылы халге душар болан еді. Семей облысында кедей жататарды саны брын-соды болып крмеген жоары крсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларыны деревняларына жаппай аылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, й ызметшілері, олбала, баташылар болды. айыр срап, ел кезіп кеткендер де кп еді.
Абай азатарды мал сірумен оса сауда жасауды, белгілі бір ксіп трімен шылдануды йрену ажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия трындарыны ксіп трлеріне лкен ілтипатпен ызыа арады. Ол былай деп жазды: «Енді арап трсам, сартты екпеген егіні жо, саудагерді жрмеген жері жо, ылмаган шеберлігі жо. зіменен зі уре болып, біріменен бірі ешбір шаари (яни ала адамдары болып. — авт.) жауласпайды. Орыса арамай трганда азаты лісіні ахыреттігін (кебінін. авт.), тірісіні киімін сол жеткізіп трды».
Абай халыа жаны ашымайтындарды жек крді, байларды арапайым халыа менсінбей арауы оны ашу-ызасын келтірді. оамды прогресшіл трде дамыту жолдарын немі іздестіріп отырды. Абай ел басаруа халы шін ызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол з тірегіндегі адамдарды, жаындары мен шкірттеріні бойындаы з халына риясыз берілгендікті, оны мдделерін орау асиеттерін олдап отырды.
Абай жне халы аарту ісі
лы аын жас рпаты имандылыа, адамгершілікке, ылым-білім йренуге шаырды.
«ылым таппай матанба,
Орын таппай баптанба.
марланып шаттанба
Ойнап боса клуге...
Бес нрседен ашы бол,
Бес нрсеге асы бол,
Адам болам десеіз,
Тілеуі, мірі алдыда,
Оан айы жесеіз,
сек, тірік, матанша,
Еріншек, бекер мал шашпа
Бес дшпаны білсеіз.
Талап, ебек, тере ой,
анаат, раым ойлап ой -
Бес асыл іс кнсеіз..., -
деп жастарды бес нрседен — сектен, тіріктен, матаншатытан, еріншектіктен, бекер мал шашпатытан ашы болуга, бес асыл іске — талап етуге, ебекті суюге, тере ойлай білуге, анаатшыл болуа, айырымды раымшылы жасауга шаырды.
Абай жастарды бойындаы кеселді кемістіктерді, арсызды пен ятсыздыты, дрекі надандыты трбие жне білім беру арылы жоюа ндеді. Аын ол шін аза балаларын оытатын мектептерді кптеп салуды жатады. Атап айтанда, ол былай деп айтты: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, оларды біразын мамандыты бір трін, біразын баса мамандытарды игеруге баыттау керек. Мектептерді кбейту ажет, оларда тіпті ыздар да оитын болсын».
лы аын з шыармаларында халыты ылыммен белсене айналысуа ндеді. ркімді зіні ткен р кніне міндетті трде есеп беріп отыруа, келер рпаты парасаттылыа шаырды.
Абайды пікірінше, адам болу шін оны бойынан ш трлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланы шыан тегі жаксы болуы керек, екіншіден, оны леуметтік жадайы немесе оршаан ортасы жаымды болуы шарт, ушіншіден, балаа адамгершілік трысында трбие берілуі ажет. Абай параор билеушілерді, ашкз судьяларды, надан молдаларды шкерелеп отырды. Халыты игілігіне жету жолындаы Бл ырсыты ылым мен білім аркылы ана жоюа болады деп есептеді. Ол жастара здіксіз ебек етіп, білім алуды міндет етіп ойды. Білім алуа жмылан ебек рашанда жемісті жне ізгілікті болатынын адап айтты. араылытан шыар, елді ркениетке жеткізер жалыз жол — оу-білім екенін кзі араты жастара тсіндірді.
Ибраимге
жесі Зерені ыыласы ерекше болса керек. Ертелі-кеш соны жанында болып,
лдилеп-лпештейді екен. Алпыс екі тамыры иіп, жрегі лпілдеп, іші елжірей
тербетіп, уатып, ледетіп отыратын болыпты.
лди, лди, Абайым,
Ата тоым жабайын,
Тыста жрген апасын
айдан іздеп табайын.
Содан й-іші, ауыл-айма «бл бала жесіні Абайы ой» деп,
бірте-бірте Ибраим есімі мытылып, Абай атанып кетіпті.
Абай аау,
салырт, салматы болып, ойланбай сз сйлемейді, айтылан сзді байыбына
бармай тотамайтын болады. Сонысын кріп, байап жрген жрт «Ырызбай,
скенбай, нанбай тымдары пысы, ерте ержететін еді, мына бала біртрлі
екен, кім болары млімсіз» деседі екен.
Абай лирикасы[деу]
Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет
Абай лирикасы ке клемді мол азына; биігі бітпес, тереі таусылмас сырлы мра. Абай лирикасы сала-сала. Жалпы лирика деген ыма андай асиеттер тн болса, Абай ледерінде соны брі бар. Абайды бірыай айыны, яки уанышты аыны деуге, не мшыл, не клкішіл аын деуге тіпті де болмайды. Абай лирикасында осыны брі тгел, ттас жатыр. Оны сырлы жырларындаы сл ана, е бір жай сезінуді зі оырманны жан жйесін, кіл кйін тгел тебіренте толытып, барлы пернені тгел басып, барлы шекті тгел сйлеткендей сайрайды. Бл - ажайып былыс.
Абайды саяси-леуметтік лирикасын талдар тста, алдымен, аын - з дуіріні ні екенін ескеру шарт. Суреткер зі мір сріп отыран оамнан тыс, жеке-дара алып, томаа тйы мір сре алмайды. Ен зіндік дние танымына сйкес леуметтік кзарасы бар. Сондытан, мір былыстарын суреттегенде оан з арым-атынасын крсетпей ала алмайды. з шыармасында сулелеген мір шындыы туралы з кесімін айтып, з «кімін» шыарады. Абай да з лирикасыны керекті жерінде кейбір оамды атынастардан белгі бере отырып, зіні мірге кзарасын, таным-тапамын, идеялы бетін айындайды.
Абай - з дуіріне атал сыншы болан адам. араы даладаы ат-абат арау рекеттер - засыздытар мен злымдытар аынды атты кйзелтеді де, дл осы жеке баса тн жай- кйлер енді бірде арнасынан асып, оамды сипат алан. Сонда, аынны бір адамды сынааны - сол сияты бтін бір ауымды сынааны, тілін болыс пен лыа тйресе, сол кеселді туызып отыран патша кімшілігіне тйрегені болып шыады.
«Болыс болдым мінекей, Бар малымды шыыдап... Кштілерім сз айтса, Бас изеймін шыбындап. лсізді сзін салыртсып, Шала амын ырындап. Сияз бар десе жрегім Орныпайды суылдап, Сыртылара сыр бермей, Кр клемін жымыдап...» Осында сол тстаы ел билеушіні екі жзді кескін-кейпі, мінез-лы оырманны дл кз алдына келмей ме? Осы секілді саяси сипаттаы сатиралы ледерінде Абай болыс-билерді адам шошыандай ылыын, лын ана суреттеп тынан жо, есте аларлы образын жасады.
араылыа, надандыа жаны кйген Абай дйім жртты айткенде тзеуді жолын кздеп, бір тотаан тйіні - ылым, нер болса, соны ізінше ебекті тауып, халыты соан ндеді: «Тамаы тоты, Жмысы жоты, Аздырар адам баласын... Ебек ылса ерінбей, Тояды арны тіленбей...» Абайды леуметтік таырыптаы ледері кп. Соны бріне желі боп тартылып жатан неізгі идея - алы бараны «кзін ойып, кілін ашу», араы ауымды ебекке, біліме, нерге, адалды пен адамгершілікке бастау, азаматтыа трбиелеу; замандастарын еркениетті ортаны прогресшіл мдениетіне келу. Біра лы аын осы жолда олдау таппай, мынадай кінішке келеді: «Моласындай басыны - Жалыз алдым - тап шыным!..»
Бл ащы шындыта айрыша маына бар. «Кз» деген леіне ілесе жаласып, таырып жаынан ласа штасып жататын «араша, желтосан мен сол бір-екі ай» деген ле, сз жо Абайды саяси лирикасыны е тйінді біртсы. уелі ыса ана табиат суреттерін ернектеп, одан шаруа-жайа кшіп, іле мнан туан оамды арым-атынасты суреттейді де, одан алан зіні аынды серін, азаматты пікірін орытады.
«Кедейді зі жрер малды баып,
Отыруа отын жо збей жаып.
Тоан иін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер атыны брсе аып».
Бл - Абай заманындаы типтік крініс: тндей араы, апас трмыста оыр іірдей кгірт мы, арман-сыры бар кедей йіні жабырау мірі. Таны атысы, кнні батысы аяы сайа тимей, йысыз да клкісіз, бай малыны соында сабылып зі жрсе, азынаан ыры рау араша йде е болмаса жылынар отыны да жо, ныса брісіп, жырты шекпенін жама пйелі отыр. Бл-бір крініс: кедейді оыр лашыындаы кй-жай. Осыан салыстыра аын бай йіні бір алпын кзге елестете: «Крі ой ептеп сойан байды йі...», — дейді де, лгісіне айта оралып: «ай жерінде кедейдітрсын кйі? ара цдан орта ап рыспай берсе, О да ылан кедейге лкен сыйы» - деп, таы да з ортасындаы тапшы трмыс жайын айтып, тесіздік сырын баяндайды. «ар жауса да тобайды бай баласы, й жылы, киіз ттанайналасы...» Уайым жо, айы жо, тама то, кйлек кк, бладап скен бай баласы... Бл - бір крініс. Ж, енді кедей баласы, лгі жырты лашытаы жарлы-жаыбай ата-ананы жалыз лы не кйде? «Бай лына жалшы лы жалынышты, Аып жріп ойнатар кзді жасы». Жалшыдан туан кнсіз сби бала дажалшы. Байа ке-шешесі ызмет етсе, бай баласына бл да туелді халде... Брінен брын, дл осы шындыты, длірек айтанда, тесіздікті Абайды тура тауып, тануы керегендік ана емес, кемегерлік болатын. Оны стіне, зі танып ана тынбай, мірді нерге кшіріп, згеге танытуы - зінен брын кп адамны олынан келе бермеген шыншылды.
Абай зі суреттеп отыран мір шындыынан крінген кедейді ауыр трмысына оырманны аяныш сезімін туызып, зі де іштей сол жаында болады. Тілегі ауып, мейірімі тсіп трады. Біра айткенде кедейді халі жасарып, жеке басына тедік тиеді? Осы жолда жн таппай кп тйткілдейді. «Байда мейір, жалшыда бейілдежо, Андыстыран екеуін, дайым-ай!..»- деп, не істеуді бабын таба алмай, тіпті ыза да болады. Аыр аяында белгілі бір жн жола тсе алмай, блыа-блыа келіп, бай мен жарлыны алдына атар келтіріп алады да: «Алса да аяншатау кедей сорлы, Ебек білмес байды да жо ой орны. Жас бала, кемпір-шалынтентіретпей, Бір ыс сата, тас болма, сен де о рлы» - деп, тамаша саяси лирикасыны аяын жай ана салын алпымен, оларды зара ымыраластыру ниетінде бітіреді.
Абай з заманындаы леуметтік мірді е бір кзек кттірмес крделі, тйінді мселелеріне жауап іздеп, зін оршаан былыстарды, жалпы ел трмысын тере зерттеп, зідік ой таразысына сала талдап, з пікірін айтпа болды. Бл ретте орыс революци- яшыл-демократтарыны идеялары жне орысты классик. дебиетіні сыншыл реалистік баыты Абайды леуметтік кз арастарындаы аартушы-де- мократты баыгын алыптастыруа, философиялы кзарасындаы кейбір материалистік белгілерді жина- тауа лкен себепші болды. Осыны нтижесінде Абай, сзжо, азаелінілеуметтік міріндегі алуан трлі айшылытарды крді. Халы басына тскен зауалды - екі жаты анауды шкереледі. Біра халыты осы ауыр трмыстан алай тылу.турмедей апас мірді алай згерту жолын крсете ал- мады. Міне, осыан байланысты Абай байа да, кедейге де жай ана аыл, басу айтып, ымыраа мегзеумен тынады. Абайды дниетанымындаы жрта млім тарихи шектелуді бір крінісі осы болыптабылады. Біра Абай халыты араылытан, апас мірден алай тару жолын таппаса да, оамды рылысты алайша згеретіндігін аараалмасада, елдіертеінесенді. Оанзіні: «Арамдытан жаманды крмей алмас, Мы кн сынбас, бір кні сынар шелмек...»,- деген тйінді сзі длел.
Аыдыыны алашы кзеінде, Абайды орыс классиктерімен етене жаын емес кзінде жазан махаббат таырыбындаы лендері - тееу, тіл жаынан да, махаббат-досты мселесін сзініп, ыну жаынанда аза ауыз дебиетіні брыны кне лгісіде жазылан шыармалар. «Айттым слем, калам ас...», «иыстырып матайсыз...», «актаан а кмістей ке мандайлы...» т. б. ледеріні айсысын алып араса та, осы жайды аарамыз.
«атаан а кмістей ке мадайлы,
Аласы аз ара кзі нр жайнайды.
Жіішке ара асы сызып ойан,
Бір жаа сатамын туан айды.
Мадайдан тура тскен ырлы мрын,
Аша жз ал ызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса, крінер кірсіз тісі,
Сыылды олмен тізген, іш айнайды...»
Осында не бар? Мда Абайды аынды шеберлігімен бізді кз алдымыза, з сзімен айтанда, «атаан а кмістей ке мадайлы» бір слу пайда болады. Бар сн-салтанатымен, мінсіз кркімен кзалдымыздатр. Біра бары сол ана. Мны зі трлі-тсті бояумен келістіріп салан жансыз сурет сияты: нсіз, тілсіз... Слу бір жалтетіп крінді де, клекедей атып трып алды... ысасы, аынны бл айшыы толы анды адам образына айнала оймаан. Адамны ішкі сыры мен сезіміне тере бойламай, сырт бедерін ана ызытап, статикалы портретпен тынан. Бан арап, рине, лені поэзиялы уатына нсан келтіруге болмайды. лы аынны бл шыармасы да з дуіріні ле сздерінен озы, алда, биікте тр. Біз жоарыдаы сынды осыдан кейінірек туан тамаша сырлы лирикасын кріп, білгендіктен ана айта аламыз. Бл лендерідегі бізге сырттай ана таныс слуды кейінгі лендерідегі бізге бар сыр-сынымен тгел танылып, млім болан адам образдарымен салыстырамыз. Сонда ана лгідей болып шыады. Осы айтыландарды Абай шыармаларынан бізді кзімізге тсуі зады, себебі бл леді жазан кздегі Абайды образды ойлау машыыны зі осы сипатта, эстетикалы таным-таламыны зі осы дрежеде болатын.
Ал оны А.С.Пушкинмен М.Ю.Лермонтовты оып-йренген, лгі алан тстаы алам сілтеуі лгіден лдеайда зге: «ызарып, срланып, Лпілдеп жрегі. згеден рланып, зді-зі керегі...»-
Мнда адамны сырт былысыны зінен-а сзім толындары тулап керініп тр. Бл арада аын да баанаыдай ауыз дебиетіні лгісінде жаласылдырата бермей, адам жаныны нзік иірімдеріне тереірек барып, згеше бір суреткерлік мдениет танытады. Бл тста Абай лы аындардан лгі, ернек алып, соны зінше былтып, згеше жадайда жмсап жне з оушысына ымды, онымды етіп бере білді. Ендігі ыз да, жігітте алашыдай рсырты портрет, жала сурет емес, кдімгі адам. Олара енді аын жан бітірген. Оларда енді имыл, рекет бар, сйлейді, сыр шертеді. Енді біз оларды сыртын керіп ана р таырамаймыз, ішкі психолиялы жайларын бірге аарамыз. Осыларды брі Абайды аын ретінде есу-ербуі болса, лириканы бл саласында аарылатын Абайды махаббат мселесіне эстетикалы кзарасы андай? Абай, рине, эстетикалы трактат жазып,теориялы исын калыптастыран адам емес. Оны слулыа кзарасы да ледерінен крініп, белгі беріп отырады. Абай да слулыты иялдан емес, мірден іздеді. Ескі саат-сана, дет-рыпа, ртрлі алдамшы ыма байланысты иялдаы «періштеден», «хор ызы- нан» слулы тапан жо. «зірет лі айдаарсыз» сз айтып, «алтын иек, сары ала ызды» оя трып:
«Жар етпес ара клім не ылса да,
Аспада ай менен кн шаылса да,
Дниеде, сір, седей маан жар жо,
Саан жар менен арты табылса да.
Сорлы асы сарайса да, саынса да,
Жар тайып, жасы сзден жаылса да,
Шыдайды риза болып жар ісіне,
орлы пен мазаына табынса да»
- деп, кдімгі адама тн шынайы асыл, аяулы асиетті шыншыл жыра айналдырады.
Махаббат жырларыны ішіндегі Абайды лылыын, асан талантын танытан Пушкиннен аударан «Евгений Онегинні» зінділері. Мнда Абай жай аудармашы емес. Алдымен, лемен жазылан за романны з аынды мратына керек жерін ана тандап алады. Пушкин - Абайды лгілі стазы. Біра, оны «Тірі осан жар еді сен...», «Таажайып бл алай хат...»,«Амал жо айттым білдірмей...»,«Хупбілемін, сізге жапас...» сияты роман зінділерін аударан уаытта тек Пушкинні ана ыпалында, мнер-машыында, ле шеберінде алып, буынын санап отырмайды. И. А. Крыловты не М. Ю. Лермонтовты аударуындаы кейбір длшілдік детті мнда олданбайды. дейі олданбайды. зінше жырлап, Пушкин арнасынан шыып кетіп отырады. Таырыпты Пушкинмен атарласа, жарыса баяндайды. Соны нтижесінде Абай бл аудармасын з ледеріні нсасындай, з оырмандарыны тсінігіне лайытап шыаран. Осы арылы аза ыздарына Пушкинні Татьянасын лгі етіп сынып, тoзыы жеткен феодал оамдаы йелді лсіз, кем ттар кеселді кзараса біржола кім айтып, ескілікті торын бзып, орнын таладайды. Екінші жаынан, аза жігіттеріне«йел де зідей те праволы досы» деген сиетін айтып, Онегинні тадырын Пушкинше алдырмай, оны ажал аузына апарып, оырманды содан сатандырады.
Мінезіне, ылыына араанда жаза-кесімі, бар кімі осы деп, Онегинді мысылмен мінеп, тйреп тотаан Пушкиннен белек барып, оны олына зін-зі ату шін пистолет сынады: «Атам, анам, ара жер Сен аша бер ойныды, Сенен баса еш жерден Таба алмадым орнымды...» Татьянаны «Амал жо айттым білдірмей» деп басталатын оны жан сыры, ішкі толыны тп нсадаы биік дрежесінен ешбір кемімей, аза оыр- манына тиы тере сыр болып шертіліп, тгел жеткен:
«Шыныды айт, кімсі тербеткен,
Иембісі сатаушы?
лде азырып уре еткен,
Жаумысы теуіп, таптаушы?
Шеш клімні жмбаын,
лде брі - алданыс.
Жас жрек жайып саусаын,
Талпынан шыар айа алыс...»
Осыны аудару стінде аынны зі де самап, биік шыандап, поэзия шыына шыан. Асатап, серпіле ктерілген. аза дебиетіндегі зіне дейінгі ле сздерден млде ара зіп, ілгері кеткен. Бкіл дниежзілік дебиетті лгілі рнегі - классик, поэзияны сан дыбысты, сырлы, сиырлы симфониясына з нін осып, згеден ерекше зіне тн ажайып слу нін осып, майда оыр саз тапан. Кемеліне келе есейген. «Жас жрек жайып саусаын, Талпынан шыар айа алыс...» Сауса адам бапасында ана бар. Жректе сауса бола ма? Жрек сауса жайып, алыс кектегі айа алай талпынар? Ол кздегі аза ымында осы бар ма еді? Байыры аза поэзиясына осылай шыандау тн бе еді? Біра: «Жас жрек жайып саусаын, Талпынан шыар айа алыс...» Осыны тсінбеуге, пауа бола ма? Жо. Данышпан аынны отты, серлі лирикасы бл тере сыра оырманын тебіренте тсіндіреді: мы былан нзік сезім ыраы, жрек дрсілі, жан толыны. лендегі сз млде соны, жап-жаа, ты. Біра тосын деп жатырау былай трсын, алан сер, ан сырды бір стке баса алмай, ызыа, ызана оисы. Кінсіз таза жанды жас слуды мы былан нзік сезім ыраын, жрек лпілін, жан толынын тере асы.
Міне, Абайды аынды шеберлігін жетілдіруде Пушкинні стазды лгісі осындай. Бдан былай Абайды осы таырыптаы ледеріні бейнесі брыныларына млде самайды... Абайды табиат лирикасы з алдына бір сала. Табиат «адам мір срер, тіршілік етер орта. Онсыз мір жо... Міне, осы табиат кріністерін, оан блеген аза даласындаы мірді, трмыс халді суреттеуге Абайды кптеген ледері арналан жне аза дебиетінде Абайдан брын табиат крінісін мншалы шебер, мншалы тере м жан-жаты жырлаан аын болан емес. Абайды бл таырыпта жазан лирикасында да аынды эволюциясы - шыармашылы тлеу жолыны кзе-кзедері жатыр. Табиат лирикасы - Абайды лы талантын, биік мдениетін танытатын ледер. сіресе, жылды трт мзгілі туралы жазылан ледері бейнеті мен зейнеті мол мал баан шаруаны, ты мен жты аралас аумалы-ткпелі кй кешкен кшпелі ауылды, сол дуірдегі оамды арым-атынасты р алуан белгілерін аны, аны бояумен крсететін, з заманыны айнасы боларлы слу шыармалар. Абай - асан реалист аын. Оны табиат жырларынан уаытты лдеалай жылы, айы емес, зі мір срген заманжайы, сол заманда тіршілік кешкен адам жайы айын керініс табады. Абайды табиат лирикасын оыанда оырманны кз алдына слы тсіп слапжатан, лазыан белбелесті шетсіз, шексіз мадаланы жалакеріністері ана жайылмайды, даладаы згеше мір айта- ланбас сыр-сипатымен ттас суреттеледі.
«Жаздыкн шілде боланда,
Ккорай шалын, бйшешек
зарып, сіп толанда,
Кркіреп жатан зенге
Кшіп ауыл онанда,
Шрырап жатан жылыны
Шалыннан жоны ылтыдцап,
Ат, айырлар, билер
Бйірі шыып, ыыддап,
Суда трып шыбыцап,
йрыымен шылпыдцап...»
Бл - шейін дала суреті емес, даладаы даран мір, згеше тіршілік. Жала табиатты бірыай зін ана ызытап, «анау арада гл жайалады, сонау арада жапыратар сыбырласады, мынау жерде зен сыылытап кледі» деп сыдыртып ете шыса, табиатты адам мірінен жеке-дара бліп кетіп, сырттай боямаласа, одан сырлы сурет, тере поэзия тумас еді. Ал Абай лирикасында жанды дние - адамды да, адамдарды іс-рекет, имыл-арекет бесігі - табиатты да ттас аусыран бтін бір демі лем - была лпыран кркемдік атмосфера жасалады. «А киімді, денелі, асакалды, Соыр, мылау танымас тірі жанды. сті-басы а ырау, тсі суы. Басан жері сыырлап келіп алды...» Осы шейін ыс крінісі ана ма? Аумаан адам сияты мінезі мен мсіні бар, дем алатын, озалатын, жабырайтын, жадырайтын жанды нрсе емес пе? ыс бл жерде «а киімді, денелі, а саалды», баяы бір «крі да», шал. ытымыр атал лы бар ушна, тентек шал. Шаруаны соры - жтын ала келетін кеселді «да». Мал-жана ры йіре келген аынан арт. ысты блай адам бейнесінде суреттеу - аза дебиетінде Абайдан брын атымен болан емес. Бл жердеде мдениетті поэзияны кілі Абай зіні згеше ле ерімін, жааша лгі-рнегін тгіп отыр. 19 -даы орыс дебиетінде, арысы Пушкин, бергісі Н. А. Некрасов, шын жйрік лириктер табиата осылайша жан бітіріп, ттас бір тіршілік лемін жасайтын. Абайдікі осыан р еліктеу емес, классикалы поэзиядан игерген лгі-негесін аынды трде зінше рнектеп, зіні лт топыраында айтадан сіріп, з дні етіп беріп отыр. Адам бейнесіндегі атал ыс аза оушысыны ымына лайы образа айналып отыр. Абайды табиат лирикасы, сіресе жылды трт мзгілін суреттейтін ледер - кшті аынды шеберлікпен, зор мдениетпен жазылан аса слу, сылым, сырлыжырлар. Бларды композициялы рылысындада зіндік згешелік бар. Жыл мезгілдерін сипаттау стінде алдымен р тсті аынды бояу арылы оырманны кз алдына трлі-трлі табиат кріністері келеді: жайалан гл бйшешекті, «кк орай шалыны»мен «кркіреген зені» бар, тамылжып тран шыбынсыз жаз да сонда; а кірпік бораны мен скірік аязы бар, ылышын сйреткен ырау аба ытымыр ыс та сонда; аспанын блт торлап, глі солан сарыш даласын шы басан срылт кз де сонда... р леінде аын уелі табиат кріністерін суреттейді де, ізінше сол крініске бленген аза аулыны тірлік-ксібіне, шаруа-жайына кшеді. «Жазда»кркіреп жатан зенні ккорай-шалын жаасына кшіп барып онып жатан ауыл, а білегін сыбанып й тіккен ыз-келіншектер, зен жаасында шыбындап, бгелектеп тран лын-тайлы кп жылы... одан рі сол ауыл шындыы рістеп кете беретін болса, «ыста»шидем мен тондарын абаттап киіп, оранып алса да долы борана «бет арауа шыдамай сырт айналып», таы да мал соында аржамылып, мз жастанан жылышылар, суы тиіп, титыы рыан тай-нандара ауыз салуа аран ашып, жанталасып айдалада соа-оа жортып жрген аш асырлар т. б. кз алдымыза келеді.
Мны брі кшпелі аза аулыны сол кздегі трмыс-тіршілігі. Мнан кейін келіп Абай дл сол ортадаы оамды арым-атынастан белгі береді. Енді табиат лирикасы биігірек сатыа ктеріліп, саяси сипат алады да, алуан трлі леуметтік мселлерді озайды. Абайды тамаша реалистігі, сонымен атар оамды мірге азаматты кзарасы дл осы арада айындала ашылып алады. Абайды асан сырлы лирикасыны бірі - «ан сонарда бркітші шыгады аа...». Мнда сонар кні бркітпен аа шыан ашыны іс-рекеті демі, тартымды суреттеледі. Ашылы турасында бан жеткен ле де, мдай шебер суреттеген аын да болан емес. Абайды табиат таырыбындаы лирикасына кіретін біраз ледері - аудармалар. Біра Абай аудармасыны зіндік згешеліктері бар. Оны кпшілік аудармалары сол лені тп нсасымен жолма-жол абысып, бірдей шыып отырмайды. Авторды айтайын деген ойын, негізгі желісін алады да, соны зінше толап, анаумен жарыса жырлап кетеді. айсы бір лені басы бірдей басталады да, аяы зінше бітеді. Абайдыеді бір аудармалары бар: ол аудармаларды тсында лгі айтанымыздай немесе «Евгений Онегин» романыны зіцілерін аударадаыдай еркін кетушілік машьын олданбайды. Тпнса ммкідігінше саталады. Оларды кпшілігі Лермонтовтан аударылан.
«араы тнде тау алып,
йыа кетер балбырап,
Даланы жым-жырт, делсал ып,
Тн басады сапбырап.
Ша шыармас жол-даы
Сілкіне алмас жапыра.
Тыншыарсы сен-даы
Сабыр ылса азыра».
Бл леде тек табиат суреті ана емес, сонымен атар адам, адамны кіл-кйі бар, философиялы ой бар. лені тпнсадаы осы мазмнын, бусанан тынысы мен сырлы сазына дейін Абай аудармада дл жеткізеді. Осы ретпен Абай аза поэзиясына соны да сырлы аым алып келді. з шыармаларында жаа, тере, кшті лгі-рнекке ауыстырды. Мдениетті, білімпаз аын болып, жаа сарын, жаа саз, жаа сз тапты.
«Клеке басын зартып,
Алысты кзден жасырса,
Кнді уаыт ызартып,
Кк жиектен асырса,
Кгірт келім сырласар,
Срылт тартан бейуаа.
Тмен арап мдасар,
Ой жіберіп р жаа...»
Осы зіндідегі табиатты дл осы трде сзіну Абайдан брын азата болан лгі ме? Жо. Стихия мен адам кіліні шарпысуын блайша суреттеу - тек Батыс Европа дебиетіндегі романтизм лгісі. лы аынны сол классикалы дебиеттен тауып, бойына сіірген зор мдениетіні айаы. Асылы, лирикалы шыарма аынны кіл кйіне рылады дегенбіз: аын онда зін, з сзімі менсырын жыра айналдырады, зі туралы сйлейді. Ап аын зі туралы, зіні жеке «мені» туралы айтса, ол - жалпы кпшілік туралы - бкіл адам баласы туралы айтаны: йткені оны тласында жалпы адам баласына тн асиетті брі де бар. Демек «кеіл кйі» дегенді жеіл-желпі тсінбеуіміз керек: бл - мірді кз келген жадайынан туа беретін былыс. Идеясыз жалпы деби шыарма болмайтыны секілді, лирикадаы аынны кіл кйі оны мірге кзарасымен сабатас. Блара да кз келген сзім кіре алады. Абайды з кіл кйінен туан ледерінде кз келген адамны басында болатын психологиялы хал-жай,кілді р алуан толын кйі, р адама тн кйініш-сйініш р илы ыры-сырымен ттас, шебер, тартымды, дл суреттеледі.
«Ккала блт сегіліп,
Кн жауады кей шата.
не бойы егіліп,
Жас аады аулата.
Жауан кнмен жаырып,
Жер кгеріп, кш алар.
Аан жаса аырып,
Басауырып, ішжанар».
Бл адама тн былыс, адам басында болатын хал. Абай бл саладаы лирикасында сол зі мір срген дуірде зімен бірге тіршілік еткен, мыр кешкен арапайым адамдарды жан жрегіне слулы пен сйіспеншілікті, жігер мен мітті ысты анын йып, оларды сана-сезімін слу лирикасымен желпи оятып, риясыз, ашысырласады. Бл ретте аын замандастарын еткен мірді тманды тозаына тншытырмай ала, келер кндерге нсайды, оларды з тередеріне іле білуге, сейтіп адам бойыдаы асылдыты баалауа, келешекке сеніммен арауа мегзейді. Біра, Абайды бл салада жазылан лирикалы ледеріні дені Лермонтов жырларына сап, ам кеілмен, ждеу абапен жырланады. Аын басында болан жабыу, кгірт кіл, одан туан мды сыр, жрек шерін шерте шыан жалызды сарындаы жыр - оны жеке басына ана тн нрсе емес. Абай мір срген беймзгіл тсты, таланта егей ортаны рбір ойлы азаматыны басындаы хал-кй деп білу керек.
«Клімсіреп аспан тр,
Жерге ойлантып рнені.
Бір себепсіз айы р,
Баса ме екен бендені?
апамын мен, апамын,
уаныш жо клімде.
айырамын, жатамын,
Нені іздеймін мірде?..»
Немесе:
«Жрегім мені - ыры жамау,
иянатшыл дниеден.
айтіп аман алсын сау,
айтаннан со р неден?..»
Бл - Абай кіл кйіні бан дейін бізе млім емес бір ткпірі. «Мымен жалыз алысан» Абай жрегі енді апалы. Жлысты, тартысты, ел стін блттай торлаан наданды асіретін, ділетсіздік лаын бір зі серпіп сейілте алмады (бл ммкін де еместі). Енді аын амалсыз тотап, не істерін білмей дадаран трізді. Осы жайт аын леіне жабырау, мды клекесін тсіріп, апалы кіл селт етпей, слы, суы ана, зімен-зі тілдесетін сияты.
зіні Абай туралы зерттеулерінде М. уезов 19 асырды тосаныншы жылдарында Абай басында ауыр асірет боланын, оны зі аын ледері не мірден тілу сарынын келгенін айтан. зін оршаан орта, ондаы озбыр, рескел надан мінездер аын жанын жирендіріп, аынды з ортасынан тілуге дейін апарады. Абай алдымен ел билеген жемор болыс-билерден, сонан со «слдесі даарадай болып, ранды тріс оыан» аау елді арамза молдасынан, одан рі кім-лытардан тіледі. Енді олара арсы кресті бір алуан ралы етіп ащы тілді сыа лендерін алады. Дл осы арадан Абайды аындыа, аынды ана емес, жалпы кркем-нерге эстетикалы кзарасы айын крінеді.
«Мен жазбаймын леді ермек шін,
Жо-барды, ертегіні термек шін.
Ккірегі сзімді, тілі орамды,
Жаздым лгі жастара бермек шін...» -
деген жолдарда аынны эстетикалы мраты, азаматты масаты жатыр. Демек, аын басынан еткен лгідей аянышты ауыр халді зі де тегіннен-тегін етпепті. Аын енді айралан, шыдалан секілді. Ендігі машы баса сияты. Аын сзі ыза мен ашуа суарылып, мысыл мен сыаа толып, тиген жерін тіліп тсер семсерге айналан трізді. Мны аынны зі де аарандай: «Ызалы жрек, долы ол, Улы сия, ащы тіл, Не жазып кетсе, жайы сол, Жек крседер зі біл...» - деп алады да, з ортасындаы йы-тйы, кйкі ылытара кйіне арап, сол кйініштен туан ызалы жырын таы да ел мын емдеуге тегеді. Абай сатирасыны оамды мніні байыбына барса тсінеміз.
«ара басан, аыан,
ас надан нені а алсын!
Ккірегінде оты бар,
лаын ойлы ер салсын!..»
- деп, лы аын алы еліне бір ауы ащы ызамен сотыса, мны да жаттыы жо. Бірде осылай атты айтса, енді бірде жуасып, жртына жайлап ана тілек білдіреді:
«Жртым-ай, шалатамай сзг тсін,
Ойланшы, сыртын ойып, сзді ішін,
Ыржадамай тыдаса не кетеді,
Шыаран сз емес ой гіме шін».
Осы мысалдарды ай-айсысынан болса да Абайды эстетикалы кзарасы айын аарылады. Ол леді мірге игі серін тигізетін, адама аыл-неге беретін енер деп білген. Аын алдымен азамат болуы, халыпен бірге уанып, бірге крсінуі керек, сейтіп ліені тілегін толап, мддесін ойлап, сырын жырласып, шындыты суреттесіндейді. Бл тжырымын ол «Адамны кейбір кздері...» деген леінде сіресе ашып айтады:
«Сонда аын белін буынып,
Адды-артына аранар...
ыранша арап ырыма,
М мен зарды ола алар.
Кектеніп надан злыма
Шиыршыатар, толанар...»
«Кілге трлі ой салар» демі нні де, «аылдыны сзіндей» сем кйді де бар адір-асиетін, трбиелік мнін тере тсінген Абай бларды да мірді р алуан шынды былыстарын серлі де сем суреттеуін алайды. Кпшілік кежен сілтеуін, енеге беруін, ал кпшіліктен кркем нерді жоары баалап, з мдделеріне пайдалануын, одан йренуін талап етеді.лы аын з
нерін, міне, осы масата жмсады.[1]
Дереккздер[деу]
- Жоарыа ктерілііз Абай. Энциклопедия. – Алматы: «аза энциклопедиясыны» Бас редакциясы, «Атамра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
Оамды ызметі
Аынды нерді зіне мірлік масат етіп, з ледерін ааз бетіне тсіруге Абай тек 80-жылдарды ортасында жмыла кірісті. Аынны «алы елім, азаым, айран жртым», «артайды, айы ойлады, йы сергек», «Сегіз ая», «ылым таппай матанба», «Болыс болдым мінеки» секілді тадаулы кркемдік туындыларыны ай-айсысын алса та олара идеялы арау болатын келелі мселелер – білімге, адал ебекке, ділеттелікке шаыру, надандыты артта алу кесапатын айыптау, алауызды пен керіс-тартысты, кімет билігін теріс пайдалануды шкерелеу екені бірден байалады. Халыты ауыр тадырын, мір-трмысын ерекше шеберлікпен, нанымды крсете отырып, Абай халыты оамды асыл мраттара жетуге ынталандырады.
19 асырда мір срген данышпан, ойшыл Абай нанбайлы шыармаларынан дниеге кзарас, болмыс, табиат былыстарыны сыры, оны немі згерісте болатынын, мны зі дамуды табии задылытары екендігін оып, йренуге болады.
лы аынны міріні соында жазылан 45 арасзі мен ледеріні біршамасында оамды ой-пікірлері ашы та айын жазылан.
Абайды адам мен оам жайындаы концепциясы – аза топыраындаы жаа концепция. Абай адамды белгілі оамды мірді жемісі, нтижесі ретінде арады, оны имыл-рекетін, психологиясын, моральды келбетін мірге, леуметтік трмыса байланысты кріп, баалап бейнеледі. Мысалы, Абай ледерінде неше трлі болыс-байларды леуметтік тла дрежесіне ктерілген, жинаталан бейнесін бкіл іші-сыртымен кз алдымыза келтіреміз. Абай адам бейнесін оамды орнына, мддесіне, сол мддеге жету жолындаы ішкі сезімі мен айла-тсіліне байланысты жасады. Ол з заманындаы сан трлі леуметтік топтарды барлыын да осы трыдан тере зерттеп кре де, бейнелей де білді.
Аынды айыа салан з басыны амы емес, айналадаы мірді ащы шындыы, кем-кетігі, айшылытары екендігі еш талассыз. Таы бір назар аударарлы нрсе - мірді трлаусыз екендігі, баянсыздыы жайлы тжырым мен аылды адамны мінез-рекетін, надан, аылсыз кісіні детін айту, немесе ел билеуді иындыы жайлы тжырым мен аылды адамны мінез-рекетін, надан, аылсыз кісіні детін айту, немесе ел билеуді иындыы жайлы пікір – осыларды з алдына блек алып араанда, з ара байланысы аз болып крінуі де ытимал сияты.
Аынны оам туралы ой-пікірлері бгінгі мірмен де тікелей байланысты.
«Жігіттер, ойын арзан, клкі ымбат» леінде:
Керек іс бозбалаа – талаптылы,
р трлі нер, мінез, жасы ылы.
Кейбір жігіт жреді матан кйлеп,
Сырта пысы келеді, кзге сыны.
Кемді кн ызы дурен тату ткіз,
Жетпесе бірідікін бірі жеткіз
Кншіліксіз тату бол шын кілмен,
иянатшыл болматы естен кеткіз, - деген аынны философиялы ой-толамы бгінмен штасып жатыр.
Аынны зі мір срген ортаны, тадырды талысына тсіп, шыры бзылан халыты, , ел-жртты бейнесін асан кркемдік шеберлікпен суреттейтінін «алы елім, азаым, айран жртым» ленен айын креміз.
ажет деген жерінде аын сз тигізетін адамдар тобын саралап, бліп айтады. Мысалы, «пайсы з сзінен баса сзді» дегені кей ырт, мылжы адамдара атысты болса, «бас-басына би болан кей иым» дегені елді сиын бзып жрген, олындаы кші азайан, лыа, мансабы жоары чиновникке баынышты болыстара атысты.
Абай халы туралы сйлегенде, ел жайын озаанда кейде «аза», «халы», «ел», «жрт» деген сздерді олданады. Біра есте тратын нрсе – осы сздерді натылы маынасы ыли бірдей болмай, айтылатын ойды орайына арай р трлі келеді. Елді елдігін танытатын лкен ым ретінде «халы», «аза» дегенді кбірек айтса, «ел», сіресе «жрт» деген сзді телісі бар, тентегі, аласы бар, ласы бар дегендей кпшілік деген маы нада жиі олданады. Сйтіп, «ел», «жрт» деген ымдар арылы сыншы аын оам міріндегі р трлі арама-айшылытарды ашып крсетуге мтылады.
Абайды аынды мірінде леуметтік мселелерге арнап кбірек ле-жыр жазан кездері: 1885 – 1890 жылдар арасы, оны ішінде, сіресе 1886, 1889 жылдары ол аса крделі ебек жасады. Осы екі жыл ішінде жазан 40 шаты ле-жырларыны бірен-сараны болмаса, басым кпшілігі жртшылы жайынан, леуметтік саяси хал-жадайлар жайларынан жазылан.
ынны оам туралы ой-пікірі білім-ылыммен штасып жатады. Білімге арнаан ледерімен атар 32–ші арасзінде білім-ылымны талаппен табылатынын, ал талапты 6 шарты бар екенін айтады.
1. Адам кілі шын мейірленсе, білім-ылымны зі де мейірленеді
2. ылымды йренгенде аиат масатпен білмек шін йрену
3. Аиата кзі жетсе, лсе айырылмау
4. Білім, ылымды кбейту шін млахаза (ойлау, пікірлесу)
5. Салыртты дайды, халыты, дулетті, ибратты, аыл, арды дшпаны
6. ылымды, аылды сатайтын мінез деген сауат бар. Сол мінезді бзылмауын айтады.
Аын з кезеіндегі леуметтік айшылытар, тесіздіктерді кре білді. Сонымен атар, мірдегі барлы згерістер адам міріне тыыз байланысты екенін айтады рі адам мен оам іштей сабатастыта болып, бірінсіз-бірі кн кре алмайтынын длелдейді.
Аынны з заманымен, оам мірімен атынас-байланысы, жалпы дние-болмыстан алатын серлері сан алуан, оны бірнеше натылы жай-жадайлармен шектеуге, бір жаты тар клемде тсінуге болмайды. Басты мселе Абай халыты тбегейлі мддесін, арман-тілектерін аншалыты тере ынып-тсініп, андай ойшылды дегейде, андай кркемдік уаттылыпен айтып жеткізе алатын аландыында. Аын лкен творчестволы тла болып алыптасып, жетіліп, кемеліне келуі шін тиісті оамды жадай, аса зор дарын мен даналы, здіксіз ебек, ізденіс – міне осыларды тйісіп келуі шарт.
Бгін біз Абайды аза болмысын тере бойлай тсінуіне жол ашан осы ел басару ісіндегі болысты жне билік ызметі боландыы жнінде сенімді айта аламыз. Абай отаршыл билік жйесі мен халыты ара атынасын сырттай баылау арылы емес, басарушы билікке тікелей араласа жріп кзімен крді, сыншыл ой елегінен ткізіп таныды. Сондытан да Абай сияты лы талант иесіні мемлекеттік басару ісіне араласуы лтты оамды ойды жаа сапаа ктерілуіне негіз боландыын мойындауымыз ажет.
Абай сол тарихи мезгілдегі патшалы сайлау жйесіні аза оамы шін аса зиянды індетке айналандыын, аза халын «бзышылыа тартып, жылдан жыла тмендеп бара жатанын» кріп, одан тылмай ел ісіні обайтындыын тере ынды.
Басаша айтанда Абай отаршыл билікті брыннан келе жатан лтты мінез, болмыстаы кемшіліктерді тередетіп жібергенін кзімен кріп, бл процесті жанымен сезінген ойлы тла. Аынны ара сздерінде бл дадарысты былысты наты крінісі берілген. лы аын оны жеке тлаа, леуметтік топтара байланысты береді.
Он тртінші сзінде ол: «тірі адамны жректен аяулы жері бола ма? Бізді азаты жректі кісі дегені – батыр кісі дегені. Онан баса жректі асиеттерін анытап біле алмайды. Раымдылы, мейірбандылы, р трлі істе адам баласын з бауырым деп, зіне ойлаандай олара да болса игі еді демек, блар жрек ісі … Жртты кбіні айтып жрген мыты жігіт, ер жігіт, пысы жігіт деп ат ойып жрген кісілеріні брі – блеге, жаманшылыа, матана салынып, з бойын зі бір тексермей кеткен кісі, туір жігіт тгіл, уелі адам ба зі ?» – деген негізді тжырыма келеді.
Абай талдауынан тпеген, Абай сынына ілінбеген, аза оамында леуметтік топ жо десе де болады.
Жиырма екінші сзінде ол: «Дл осы кнде азаты ішінде кімді жасы кріп, кімді адірлейді деп ойладым. Байды адірлейін десе бай жо. Бай болса да, з басыны, з малыны еркі зінде болмас па еді? Ешбір байды з малыны еркі зінде жо… Мырзаларды адірлейді десе, осы кнде аны мырза елде жо, мал бергіш мырза иттен кп. Біреуі бір пайдама келтірем деп мырза болып жр. .. Болыс пен биді рметтейін десе, дай берген болысты пен билік елде жо. Сатып алан, жалынып бас рып алан болысты пенен билікті ешбір асиеті жо…
аза оамыны леуметтік дертін байап-тануда жне оларды сына алуда 20 асыр басындаы аза саясаткерлері, ойшылдары мен жазушылары Абайдан лгі алды, здерін лы аынны шкірті санады.
Бас-басына би болан кей иым,
Мінеки, бзан жо па елді сиын?
здеріді тзелер дей алмаймын,
з олынан кеткен со енді з ыры – деген Абайды сын мектебі лихан, Ахмет, Міржаыптара аза оамын тере тсіну шін ана емес, е алдымен оны тбегейлі згерту шін керек болатын.