ылмысты ытаы ылмыс туралы ым

МАЗМНЫ

 

І Кіріспе блім...........................................................................

 

ІІ Негізгі блім...........................................................................

 

І-тарау ылмысты ытаы ылмыс туралы ым,

оны белгілері жне ол туралы алымдарды пікірлері..........

 

1.1 ылмысты ытаы ылмыс туралы ым

мен оны белгілері..............................................................

1.2 Загер алымдарды ылмыс жне оны белгілері

туралы пікірлері....................................................................

1. ылмысты баса ы бзушылытан

айырмашылыы ...................................................................

 

ІІ-тарау ылмысты трі мен рамы.......................................

 

ІІІ-тарау ылмыс санаттары........................................................

 

ІУ орытынды..............................................................................

 

У Пайдаланылан дебиеттер....................................................

КІРІСПЕ

 

Бітіру жмысы ылмысты ы бойынша „ылмысты тсінігі” деген таырыпа арналан. Жмыс кіріспеден, орытындыдан жне ш тараудан трады. Олар:

1. ылмысты ы бойынша ылмысты тсінігі мен белгілері;
2. ылмысты ы бойынша ылмысты рамы мен трі;
3. ылмысты топтастыру.

орытынды, пайланылан дебиеттер тізімі.

Кіріспеде пайдаланылан дебиеттерге шолу жасалан.

Бірінші тарауда ылмысты ы бойынша ылмысты (топтастыру) тсінігі мен белгілеріне анытама берілген.

Екінші тарауда ылмыс ы бойынша ылмысты топтастыру туралы айтылады. ылмысты жіктеуде оны оама ауіптілігіні мні мен дрежесіне жне К. 9-бап бойынша кінсіні тріне арай арастырылады. ылмыс оама ауіптілік дрежесіне арай трі 4 топа блінген: 1) онша ауыр емес; 2) ауырлыы орташа; 3) ауыр; 4) ерекше ауыр ылмыс. Мнда ылмысты баса тртіп бзушылыа араанда оамды ауіптілігіні дрежесі мен сипаты айтылан.

орытынды блімде ылмысты алдын-алу мселелері сз болады.

Бітіру жмысы ылмысты ы саласындаы ылыми дрежелерге, соы жылдардаы мемлекеттік жаттара негіздейді басты масат еткен.

Зерттеу ебектері:

1. Прохорова В.С. Монография. ылмыс жне жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984. 135 б. Бл ебек ылмысты-ыты категориясы – ылмыс пен жауапкершілікті іргелілігін зерттеуге арналан.

Бл ебекте ылмыс рделі рі жан-жаты леуметтік былыс ретінде аралып, оны бір жаынан, леуметтік ыты мне мен мазмны, екінші жаынан, ыты трі талданан. Бл шін ылмысты зияндылыы мен оны себебіні механизмін зерттеп, рбір ылмысты оаммен адамдарды тиісті байланысына атысты наты заман келгенін длелдеуге мтылады.

2. Кривоченко Л.Н. ылмысты жіктеу. Харьков. Жоары мектеп. 1983. 130 б.

Бл монографияда ылмысты жіктеу мселесі оны оамды ауіптілігіні мні мен дрежесі ылмысты-ыты жалпы блігіндегі оларды орны зерттеледі. Мндай жіктеуді материалды жне формальды белгісін, наты ылмыс категориясыны жалпы жне зіндік ерекшелігін, оны зады ылмысты-ыты зардабын зерттейді. ылмысты жіктеуді жетілдіруді ылмыс задарыны сот, тергеу практикасында олданылуына олайлы жадайлар жасалуына арналан тиісті сыныстар енгізілді.

3. Сахаров А.Б. КСРО ылмыскерлерді жеке ерекшелігі мен ылмысты себептері. М. За дебиеті, 1961. 277 б.

Сахаров ебегінде ылмыскерді жеке ерекшелігімен оны оама арсы ылытарыны себебі туралы мселе леуметтік жаынан зерттеледі.

Автор соттау кезіндегі сот тжірибесін пайдалана отырып, ылмыскерді мінезіні негізіне жататын оны жеке кзарасы мен ылмыса трткі болушы жадайды себебін тандайды. ылмыскерді іс-рекет жасауыны субъективті жне объективті жадайы, жеке тланы адамгершелегіні алыптасу жайы андай болатыны да сз етіледі.

4. Дурманов Н.Д. ылмыс туралы тсінік. М.Л. КСРО .А. баспасы, 1948. 311 б.

Профессор Дурмановты монографиясы бл кнде де зіні ылыми жне практикалы ндылыын жойан жо.

Бл жмыстаы басты ой – ылмыс задылы ым бола отырып, оамды мірдегі белгілі бір байланыста болатынын, содан негіз алатындыын айту.

Мнда алашыда ылмыс натылы жасалан объективті мірдегі адамны іс-рекеті ретінде аныталады. (1 блім).

Келесі блімде ылмысты материалды белгілеріні ерекшелігі аныталады. (ІІІ, ІV, V блімдер).

Мнда одан кейінгі екі блім ылмысты заа арсы рекет-рекетсіздік екендігін за жзінде анытауа арналан (VI, VII блімдер).

VIII блімде ылмысты рекетті моральа атынасын айтады.

ІХ блімде жоары блімдерде айтыландара тандау жасайды, ылмыса жалпы анытама береді.

Соы Х блім ылмыс пен тртіпті бзушылыты згешелігін бір-бірінен шектеу туралы айтылан.

5. Саркисов Г.С. ылмысты ескертуді леуметтік жйесі. Ереван. „Аэстан” баспасы, 1975. 157 б.

Монография ылмысты ескертуді проблемаларына арналан. Мнда ылмысты жоюды міндеттері мен шаралары аралады, леуметтік жйесіне талдау беріледі. Яни оны ымы, мазмны, субъектісі, жіктелуі бл жйе рылысыны кейбір ерекшеліктері, оны тиімды болуына жасалатын жадай айтылан.

6. РСФСР-а ебегі сіген айраткер, за ылымыны докторы, профессор М.И. Ковалевті монографиясында („ылмыс ымы мен белгілері жне оны жіктеудегі мні”. Свердловск, 1977 ж.)

Монографиясында кеестік ылмысты-ыты ылымдаы негізгі проблемаларды бір ретінде ылмыс туралы тсінік зерттеледі.

Автор бл таырыпта ылмысты жауапкершілікті зады негізінде ылмысты белгілері мен ралын анытауа байланысты кптеген сратар тірегінде сз еткен. Сондытан ылмыс туралы азастан Республикасы криминалист алымдарды, оны ішінде профессор Г.Ф. Поленовты, профессор Жекебаевты, Нртаевты, Баймурзинні ылыми ебектерінде де айтылан. азастан Республикасы ылмысты Кодексті жаа жобасында ылмыс туралы жаа анытама берілген. Мнда ылмысты да жазамен орытып тыйым салан адамнан жеке басыны, оама немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян келтіру ауіпін тудыратын кінлі іс-рекет /рекет немесе рекетсіздік/ ылмыс болып табылады деп крсетілген. Бл жерде ылмысты негізгі белгісі оама ауіптілік деген сз жо. Оны орнында зиян келтіретін немесе зиян келтіру ауіпі деген сз бар. Яни болашата зиян ылмысты ымыны негізгі белгісі арастырылады. Ал, бітіру жмысында арастырылатын мселе олданылып жрген ылмысты за бойынша ылмысты тсінігіне тоталу болып табылады.

 

 

БІРІНШІ ТАРАУ

1. ылмысты ытаы ылмыс туралы ым мен белгілері

 

ылмысты алашы нормативті анытамасы „РСФСР ылмысты ыын басаруды бастамасында” /1919ж./ берілді, 5-бап „ылмыс ылмысты ыпен оралатын оамды атынас тртібін бзу”. 6-бап „ылмыс сол жйені оамды атынасына ауіпті рекет не рекетсіздік” ретінде аныталан. 8-бап ылмысты сол жйесін оамды арым-атынасын ауіпті деп танылуыны негізі айтылан. Мнда бл жйені оамды атынасы „пролетариат диктатурасы кезеінде капитализмнен коммунизмге тудегі йымдастырушы топты, кпшілік ебекшілерді мддесіне” сйкестігі крсетілген.

1922 жылы РСФСР К 6-бабында ылмыс „коммунистік рылыса туді тпелі кезеінде жмысшы мен шаруалар кіметі белгіленген кеес рылысына ауіп тнетін рекет пен рекетсіздік” деп мойындаан.

1928 жылы РСФСР К 6-бабында „социалистік рылыса туді тпелі кезеінде жмысшы мен шаруалар кіметі белгіленген кеестік рылыса арсы баытталан не болмаса тртіп бзушы оамды ауіпті рекет не рекетсіздік деп белгіленген.

ылмысты материалды белгілерін одан рі дамыта отырып оама ауіптілігін 6-бап ескертпесінде былай белгілеген: „Осы кодексті негізгі бліміні баптарында маызы шамалы жне зияндылыыны зардабы оамды ауіптілік мнінен айырылан жаттанды жне теріс ыпала тскен белгілері бар рекет ылмыса есептелмейді.

Осыан сас ылмыс туралы ым мен маызы шамалы істер одасыз республикаларды К 1926-1935 жылдара дейін болды. /1/

ылмыс туралы ымны кейбір зады жинаында зара айырмашылытар боланымен, ылмысты басты белгісі ретінде оны леуметтік табиатын білдіретін оама ауіптілігі негізге алынды.

азастан Республикасында ылмысты анытама берілген. Ол К 9-бабы бойынша айтылан: ылмысты зада кзделген оамды рылысына оны саяси жне экономикалы жйелеріне, меншікке, азаматтарды жеке басына, саяси, ебек, мліктік жне баса ытарымен бостандытарын иянат жасау ылмысты зада кзделген оамды ауіпті іс-рекет ылмыс деп танылады. Бл анытамаларда ылмысты ауіптілігі тікелей айтылан. Бл туралы баса да баптарда айтылан, мысалы, 2-бап: Бл міндетті жзеге асыру шін азастан Республикасыны ылмысты задары оама ауіпті іс-рекеттерді андай ылмыс болып табылатындыын анытайды жне ылмыс істеген адамдара олдануа тиісті жазаны белгілейді. /2/

3-бап бойынша „ылмысты жауапа жне жазаа тек ана ылмыс істегенге, яни алмысты зада крсетілген, оама ауіпті іс-рекеті асаана немесе абайсызда істегенде айыпты адам тартылады. азастан К 9-бап ылмысты оамды ауіптілігіні белгілерін саралап, оны жалпы трлерін крсеткен: оамды рылыс, шаруашылы жйесі, сонымен атар мемлекет тртібін ылмыс пен бзушылыта барлы трі. Бдан шыатын орытынды ылмысты басты белгісі – оны оама ауіптілігі. оамды ауіптілік адам іс-рекетіні формасын емес, оны материясы мен мазмнын беретін материалды белгісі ретінде аралады. /2/

ылмысты оамды ауіптілігі объект жне субъекті белгілеріні жиынтыына байланысты.

оамды ауіптілікті мазмны ылмысты объектіге келген зияндылыгыны клеміне де байланысты.

оамды ауіптілік кбінесе зияндылыты зардабыны мні мен лшемін, кінсіні формасы мен трінен, ниетінен, ылмысты масатынан, оны жасалуынан, т.б. крінеді. /3/

оамды ауіптілікті мні ылмысты задылыыны згешелігіні сапасын анытайды. Ол ылмысты ол суды объектісіні мазмнына наты оамды атынас, келген зиянны млшері, клемі, маызы, мазмны /материалды, моральды, идеологиялы, рухани, леуметтік психологиялы, йымдастыру-басару/ ылмысты ол суды жасалу ерекшелігіне /зорлау, зорлысыз, арапайым немесе машытанан/, кінсіні тріне /дейі не байаусызда/, ылмысты ниет пен масатыны мазмнынан /арам пиылы, жеке опасыз ниеттері/ байланысты.

оамды ауіптілік дрежесі – ол ауіпті істі бір немесе сол мнімен салыстырнада топты крінісі. Ол шыынны кптігінен /ірі материалды шыын, жеіл тн жарааты/, кінні дрежесі мен /алдын ала ойластырылан, кенеттен ойланан рескел байаусызды/, ылмысты мотиві мен масатыны опасызды дрежесімен, ылмысты ауіптілігіні орныны ерекшелігіне, уаытша байланысты „ылмысты жасалу жадайы мен /соыз кезінде, оамды апат жадайында/ жне баса ылмысты жасалу жадайлармен аныталады.

оамды ауіптілік рекеті, егер жасаланда ол зада крсетілген болса, яни заа немесе ыа арсы болмаса ылмыса есептелмейді.

ылмысты ыа арсылы ылмысты рекетті баса міндеті белгісіне жатады. ыа арсы ылмыс зада аралан наты оамды ауіпті рекетпен сипатталады.

Заа арсы рекет ылмысты зада крсетілген норманы бзып, тиым салан іс жасап, замен оралан белгілі объектіге зиян жасау. Мысалы, азастан К 175-бапта „рлы, яни бтенні млкін жасырын рлау, 3 жыла дейінгі мерзімге бас бостандыынан айыруа немесе 2 жыл мерзімге тзеу жмыстарына жазаланады” делінген. Бдан байаанымыз біреуді млкін рлау заа арсы рекет, себебі замен оралан біреуді меншігіне шыын жасау болып табылады.

ылмысты сипаттай келе оны адамгершілікке жатпайтын ылы басаларды моральды арсылыы тудыратын жат ылы екенін аарамыз.

Бізді оама ы пен адамгершілік бір-біріне арсы шыпайды, айта толы бірлікте болады. Бл бізді оама ы пен адамгершілікті бір аидамен атар оятындыын байатады. Біра адамгершілікке жат ылыты барлыы бірдей оамды ауіптілік дрежесіне жете бермеуі ммкін. Ол кімшілік, азаматты немесе т.б. ретте адамгершілік жаыны талыа салынуы ммкін.

Сонымен орыта келгенде, бізді ылмысты теорияда замен оралан объектіге асты жасау, зиян келтіру немесе зиян келтіру ауіпін тндіру, заа арсы іс-рекет ылмыс деп есептеледі. /4/

 

 

1. Загер алымдарды ылмыс жне оны белгілері туралы пікірлері

 

ылмыс онымен тікелей байланысты жаза оам тарихыны барлы дуірлерінде згеріссіз болып келген ымдар емес. ылмыста былмалы, згеріп тратын ымдарды бірі. 1926 жылы Ресей ылмысты Кодексі, 1959 ж. абылданан азастан ылмысты Кодексімен салыстыранда, азіргі уаыта дейін 75 бап алынан.

ылмыс дегеніміз – біріншіден, ылмысты зада крсетілген іс-рекет. Бл ылмысты тарихи анытамасы; екіншіден, бл оама ауіпті іс-рекет. Бл жерде бірінші формальды анытама, ал екінші материалды анытама. Яни ылмыс ауіпті ана рекет немесе рекетсіздік емес, тек ылмысты зада атап крсетілген рекет немесе рекетсіздік.

азастан Республикасыны ылмысты Кодексіні 9-бабында ылмыс дегеніміз – ылмысты зада кзделген оамды рылыса, оны саяси жне экономикалы жйелеріне, мемлекеттік меншікке, азаматтарды жеке басына, саяси, ебек, мліктік жне баса ытарымен бостандытарына иянат жасайтын оамды ауіпті іс-рекет /рекет немесе рекетсіздік/. Сондай-а ы тртібіне иянат жасайтын ылмысты зада кзделген оама ауіпті іс-рекет.

ылмыс кез келген заа айшы келетін рекет немесе рекетсіздік емес, ол тек ылмысты зада крсетілген нормаа айшы келетін рекет немесе рекетсіздік. ылмысты заа айшы рекет немесе рекетсіздік дегеніміз ылмысты задара кіретін нормалара крсетілген рамдаы белгілерге дл келтіретін рекет немесе рекетсіздік. ылмысты заа айшы келетін рекет немесе рекетсіздіктерді баса да задара айшы келетін рекет немесе рекетсіздіктерден згешелігі бар. Ол мынада: ылмыс деп саналатын рекет немесе рекетсіздік тек ылмысты зада аралатын нормалара айшы болуа тиісті. ылмысты рекет ылмысты за оны істеуге тыйым салан рекет. ылмысты рекетсіздік – ылмысты за істе деп міндеттеген рекетті істемеушілік.

Болгарияны ылмысты Кодексіні 2-бабында ылмыс дегеніміз – кінлі трде істелген зада крсетілген, оама ауіпті ісі делінеді.

азастан Республикасыны ылмысты задарыны міндеті ылмысты Кодексті 2 бабында былай делінген: „оамды жне мемлекеттік рылыста, меншікті, азаматтарды з басы мен ытарын жне бкіл ы тртібін ылмысты ол сушылардан орау”.

азіргі уаытта ылмысты негізіні 4 белгісі бар.

а) оама ауіптілігі

б) ылмысты кінлі сілтеуі

в) ылмысты зада крсетілуі

г) жаза.

оамды ауіптілік бл ылмысты негізгі белгісі, ол ылмыс маынасын ашады жне де іс-имылды мемлекет ылмыс деп танитынын крсетеді.

Л. Шуберт „Іс-рекет оамды ауіпті деп тануды анытау тек за шыарушылара байланысты деп санайды”, сондытан онымен келісуге болмайды. За шыарушыа тек андай оамды ауіпті іс-имылды ылмыс деп тануды ана анытау атысты немесе байланысты.

Ал, осы Л. Шубертті кітабында М.Д. Шаргородский мынадай пікір жазды: „оамды ауіптілік – бл адамны наты іс-имылыны объективті-леуметтік асиеті, ол белгілі бір сатыда оамды ауіптілік ыа арсылы, ал кейде ылмысты жазалау болады”.

ылмысты оама ауіптілігі туралы мселені шешу ылмысты андай маызы бар объектіге ол суына немесе ол суа баытталуына, яни объективті келтірілген, немесе келтірілетін зиянны млшеріне байланысты.

оамды ауіптілік оама зиян іс-имылды білдіреді. Ал басаша айтанда оамды ауіптілік іс-имылы оамды атынастара белгілі бір зиянды ауіпін жасайды, келтіреді. Ал ылмыс зиян келтіретін оамды атынастарды тізімі Р К-дегі 2, 9 - баптарда крсетілген.

Бл оамды ауіптілік кптеген елдер дебиетінде талыланан, соларды ішінде жалпы ылмыс тсінігіні оамды ауіптілік белгісі, оны мні мен маынасы поляк дебиетінде де талыланады. Польша КІЖК-ні 49-бабына маызы аз іс-имыл тсінігін енгізгеннен кейін, оамды-ауіптілік ателік пен барлы ылмысты ытаы иыншылы панацеясын айналдырылан деген кзарастар айтылады.

сек, жала, орлау, сабау, зорлау сияты ерекше процессуалды ретпен озалатын ылмысты істерді ылмыс категорияларында оамды ауіпті іс-имыл оны объективті мнін згертпейді.

Н.Ф. Кузнецов з кітабында: „Барлы ауіптілік зияннан басталуын крсетеді, сондатан ылмысты аяталуын оамды ауіпті дрысыра, оамды зиян деп айтса болады,” – деп жазды. /Н.Ф.Кузнецов. „Преступление и преступность”. 618 с./.

Н. Кузнецов К-не ылмысты сипаттамасын крсету шін „оамды зиянны іс-имылын олдану ажет”, - деді.

Барлы ылмыстарды оамды ауіптілігі болады. Олар оамды ауіптілік сипаттамасымен, дрежесімен ерекшеленеді, яни осыан байланысты р трлі зардап дрежесі болады. Ол кбінесе ылмыс трлеріне блген кезде за шыарушымен есепке алынады.

оамды ауіптілікті сипаты – ылмысты оамды ауіптілік сипаты оны сапасын, ал дрежесі оама ауіпті ылмысты санын жинатайды.

Барлы рам элементтері – объект жне субъект, оларды здеріні мазмны – оамды ауіптілік сипаты. Оларды барлыы бірігіп тиісті ылмыстарды мазмны мен сипатын райды. ылмыс объектілеріні мазмнын ылмысты замен оралатын оамды атынастар мазмнын райды. Объектілерді мазмны оамды ауіпті ылмысты сипатын анытауда маызды роль атарады. Объектіде байланысты олар шамалы емес, ауыр, те ауыр болып блінеді.

ылмыс ауіптілігіні сипатын анытау шін, объектіге арау ажет. Міне осы жерден бандитизм зіні оамды ауіптілік сипатымен, скерге ызмет етуде бас тартудан, бзаылы засыз емделушілікпен шыл трде блінеді.

ауіптілік зиянны сипатына байланысты материалды, моральды зиян келтіретін ылмысты блуге болады. Жне де оларды біркелкі сипаты аныталады.

оамды ауіптілік оамды ылмысты сипатына – кштеу тсілі, ауырлату белгісі, ралы бларды барлыы сер етеді.

оамды ауіптілік ылмыс сипатыны басты маызды белгісі болып, кін формасы асаана немесе абайсызда жне ылмысты іс-рекетті мазмныны себебі жне масаты болып табылады.

Бір объектіге жасалынан ылмыс зіні сипатымен бліне алады, яни кін формасыны блінуіне байланысты, мысалы, асаана лтіру, абайсызда жасалынан ылмыстан баса сипата ие болады. Сондытан да за шыарушы олара жауаптылыты р апта р трлі арайды.

Себеп жне масат мазмны ылмысты оамды ауіпті ылмыс сипатына сер етеді. Ол ылмыстарды спецификалы туысты сипаты бойынша блуге ммкіндік туызады.

Практикада бандитизмдік пен шабуыл жасап тонау ылмыстары ылмысты ауіптілік сипаты бойынша бір текті болып есептеледі. оамды ауіптілік ылмыс сипатына аз да болса, субъект мазмны сер етеді /ол жалпы немесе арнаулы, жай ылмыскер болмаса, ерекше ауіпті рецидивист/.

оамды ауіптілік сипаты – ылмыс топтары шін жне ерекше ауіпті рецидивистерді анытау шін лкен маынасы бар.

оамды ауіптілік дрежесі бл ылмысты материалды белгісіні санды жаы. Барлы ылмысты іс-рекетін сапалы белгілерімен атар санды жаы бар.

ылмысты оамды ауіптілік дрежесі негізінен залал дрежесіні ауіптілігіне, оны клеміне байланысты жасалынан ылмыс тсілі, орны, уаыты, сипаты бойынша боланымен, оамды ауіпті ылмысты дрежесі бойынша р трлі болып келеді. Кштеу тсілі р трлі кштеу дрежесінде болады.

Кін жне оны формаларыны дрежесі болады. оамды ауіпті ылмыс дрежесі бойынша за шыарушымен, ауырлататын жне жеілдететін мн-жайлара блінеді. Бл типтік оамды ауіптілік дрежесі. Оны за шыарушыны зі топтап, трлі жеілдіктерді, ылмыс белгілерін крсетіп оны анытайды.

ылмысты оамды ауіптілік дрежесі сотта наты жаза жне жазаны оамды ыпал, сер етуі мен ауыстыру сраын шешуде маызды роль атарады. ылмысты оамды ауіптілігіні наты дрежесін анытауда, жазаны дараландыру шін жне кінліні жртшылыа айта трбиелеуге беруді шешу шін екі топтаы жадай есепке алынуы ажет: барлы ылмысты іс-рекетті субъективті жне объективті белгілеріні оамды ауіптілігіні наты дрежесі бір жаынан жне жеілдететін ауырлататын ылмысты Кодексте крсетілген 53-54 баптаы жадайлар екінші жаынан.

Жаза таайындауды жалпы негіздері азастан Республикасыны ылмысты Кодексіні 52-бабына сйкес істелген сипатын жне оама ауіптілік сипатын, айыптыны жеке басыны кім екендігін, істі жауаптылыты жеілдететінін жне ауырлататынын мн-жайларды есепке алады.

„Жаза дегеніміз – істелген ылмысты сазайын тарттыру ана емес, оны масаты сотталан адамдарды тзеу, леуметтік-ділеттік ниет орнату болып табылады жне ебекке адалдыпен арау, задарды длме-дл орындау, сотталандарды да, баса адамдарды да жаа ылмыстырады істеуден сатандыру болып табылады”, - делінген РК-ні 38-бабында.

ылмысты екінші асиеті – ол ылмысты кінлі істелуі болып табылады. ылмысты таы бір белгісі – ол ылмысты зада крсетілуі, рекетті заа айшы екенін, яни ылмысты замен ылмыс ретінде аралуын білдіреді.

Ал басаша сзбен айтанда, ылмыс жасаан адам, мндай рекетті дамуын райтын за нормаларын бзады.

оама ауіптілік – анша ылмыс болса да, ылмыс рамы болмаса, ол ылмыс деп тану шін міндетті трде ылмысты замен аралуы ммкін. Осы орайда айта кетейік азастан Республикасыны ылмысты Кодексіні 3-бабында „ылмыс жасау, яни осы Кодексте кзделген ылмыс рамыны барлы белгілері бар рекет, ылмысты жауаптылыты негізі болып табылады. Бір ылмыс шін ешкімді де айталап ылмысты жауапа тартуа болмайды.

Ал 4-бапта „Іс-рекетті ылмыстылыы жне жазаланушылыы сол іс-рекетті істелген кезінде кші жретін заы бойынша белгіленеді” – делінген.

Н.Д. Дурманов з кітабында былай деп жазды: „кімшілік немесе тртіптік ретте аралатын з млшердегі бзаылытар барлы оамды атынастар жйесін орамайды”.

Дурманов жне баса авторлар ылмыс болып саналмайтын ы бзушылыты оама ауіпті деп санамайды, біра сонымен бірге оларды оама зиян екенін мойындайды.

Шынында кшеде рсат етілмеген жерден тсе, трамвайда билетсіз жрсе, жне т.б. оама ауіпті іс-имыл деп санауа болмайды.

азастан Республикасыны ылмысты Кодексіні 9-бабыны 2-тармаында „ылмысты зада крсетілген андай да бір іс-рекетте формальды жаынан ылмысты белгілері бар бола трса да, біра маызы шамалы боландытан, оама ауіп келтірмейтін бл рекет немесе рекетсіздік ылмыс деп саналмайды” – деп крсетілген.

ылмыс болып саналмайтын іс-рекет баса ы бзушылытар кімшілік, тртіптік, азаматты демектер жне моральа арсы теріс ылытар – бл ы бзушылы болып саналмайды.

ы бзушылы – ылмыс болып саналмайтындытан, олар оамды анынастар жйесін озамайтындытан, оама ауіпті емес деп бекіту дрыс емес. ылмыстарды тек белгілі бір саны ана барлы оамды атынастарда тиісті бааланан. Бларды санына кейбір аса ауіпті мемлекеттік ылмыстар, кейбір жеке адам басына тиісті ылмыстар кіреді.

оамды атынастарды лкен блігі ылмысты зада реттелмейді. Олар баса ы нормалары, мораль нормаларынмен реттеледі.

Сонымен бірге ылмыс жне баса да ы бзушылы оамды атынастара тиісті жне оамды ауіптілікті крсетеді.

Міне осындай рекеттер ы бзушылы болып табылады. Теріс ылыа арсы крес жргізуі ммкін.

Жоарыда айтып кеткендей Н. Дурманов жне баса да загерлер „клікте билетсіз жру, кшені рсат етілмеген жерінен ту, бл ы бзушулытар, оама ауіпті іс-рекет емес”, - дейді.

Ал шындап арайтын болса, бір адам клікте билет алмасы, мемлекетке аз млшерде болса да зиян келеді. Ал кптеген адамдар белгілі уаыт аралыында билет алмаса, трамвайда тегін жрсе, онда ол мемлекетке аз млшерде болсын, йтеуір зиян келтіреді. Кшеде рсат етілмеген жерден ту, оама ауіпті іс-рекет, йткені клік озалысына йтеуір ауіпсіздік туызады. Ал мны статистика бойынша жол апаты оиалары длелдейді, ондай апаттарды кбісі жаяу жргіншілер кінсінен болады.

Трамвайда билетсіз жру сол адамны кері асиеттері – екіжзділік, пайдакнемдік т.б. адамды кері сипаттайды. Осындай ылытар кнделікті былыса айналмас шін, бл ы бзушылы болып аралып, белгілі кімшілік санкциялары олданылады. РК-ні 9-бабында 2-тармаында крсетілгендей, ылмыс болып саналмайтын іс-рекеттер кімшілік немесе тртіптік жауапа тартылады. Мндай шешімге тек сот практикасында негіз бере алады. Сот орындары кейде ылмысты андуды ысартып, оама ауіпсіздік іс-рекетті жотыын крсетіп, олара тртіптік санкция олдану ажеттігін мойындайды.

Ал бдан мысал келтіретін болса, азастан Республикасы Жоары сотыны ылмысты істер жніндегі сот коллегиясы Бульцев пен Буренков ісі бойынша былай деген: „Бульцев пен Буренков колхоз аттарын, кршілес деревняа баруа з еріктерімен аландаа туралы айа жне сот тергеуінде сотталушылармен мойындалан. Біра бл рекетті оама ауіптілік сипаты аз маынада боландытан, олар ылмыс болып табылмайды” – деген.

Бульцев пен Буренков колхоз мшесі сияты теріс ылы жасаан ылмысты ретте емес ауылшаруашылы артель уставында арастырылан ретте жазалануы ммкін.

9-бапты 2-тармаында крсетілген іс-рекет белгілері екі трлі болуы ммкін. Бірінше – шамалы дрежеде оама ауіптілік болмайтын іс-рекет. Бл рекеттер ылмысты заны кейбір белгілеріне сйкес келуі ммкін, біра олар не ылмысты, не кімшілік жауапшылыа тартылмайды.

Іс-рекетті 2 трі – блар белгілі дрежеде оама ауіпті болатын, біра ылмысты жауапкершілікке тартылу дрежесінде емес. Ол 9-бапты 1-тармаында айтылан ылмысты, оама ауіптілік дрежесіне етпейді. Бл іс-рекеттер здеріні ауіптілік дрежесіне сйкес кімшілік немесе тртіптік жауапкершілікке тартылуы ммкін.

Теріс ылы оама ауіптілік бірдей емес. Бларды орта жері – ол екеуінде де сз, іс-рекет туралы болуында. Араларындаы айырмашылы – ылмыс пен теріс ылы р трлі дрежеде оама ауіпті. Олар р трлі зиян келтіреді. Сонымен бірге ылмыс немесе теріс ылы адама ауіпті, жеке адама оамды сер ету шарасын немесе ылмысты-ыты ретте істі арау жне оан андай жаза олдану ажеттігін шешуде жасалынан іс-рекетті оамды ауіпсіздігіні болмауынан емес, андай жаза дрыс болатынын ескертіп, ы бзушыа жасыра тзеуші сер ету жне т.б. жадайларды еске ала отырып таайындайды.

Ал кімшілік ы бзушылы дегеніміз замен немесе баса нормативтік актілермен оралатын мемлекет органдарыны орындаушы, блуші, здерімен кімшілік жауаптылы немесе оамды сер ету шараларын кздейтін оамды ауіпті іс-рекет.

Бл кімшілік теріс ылы ішінен ауіптірек ы бзушылыты блуге болады. Оларды сот кімшілік санкцияларымен жазалайды. Тртіптік теріс ылы пен мемлекеттік тртіпті бзатын нормативті актілермен рсат етілмеген, ызмет бабындаы адамны тртіптік алыма тартылу ауіпі сияты оамды ауіпті іс-рекеттер.

Азаматты деликтер – оамды ауіпті мліктік бзаылытар жне де баса оамды атынастардаы мліктік емес бзушылытар жатады. Азаматты задардаы жне баса да семьялы, жерлік праваларыны азаматты ы санкцияларында аралады.

Моральа арсы теріс ылы бл оамды жне азаматты жеке іс-рекетті шеберіні андайын да болса да жасалынатын моральды нормалармен арастырылады.

ылмысты тиісті жалпы объектісі кімшілік, тртіптік жне азаматты деликтерді жалпы объектісінен кеірек.

ылмыс пен баса ы бзушылыты арасындаы айырмашылытар объект, оамды ауіптілік жне ыа арсылы арылы теді. Мемлекеттік саяси жне экономикалы негіздері, адам міріні оамды ауіпсіздігі жне мемлекеттік басару негіздері, кейбір аса ауіпті скери ылмыстарды объектілері тек ана осы ылмысты право орауында болады. Ал ыты баса салалары бл объектілерді тек жаашалап ана орайды.

ылмыс пен ы бзушылы трлеріне сйкес объектілері бойынша да айырмашылытары білінеді. Блар негізінен, басару ретінде алып-сатарлыа, бзаылыа, каыбастыа арсы ылмыстар.

Тртіптік теріс ылмыстар объектісі мемлекеттік тртіп. Ол андай да болса коллектив атарындаылара наты бекітілген тртіпке баынуды міндеттейді. Ал азаматты ы бзушылы объектілері азаматты зада наты крсетілген. ылмыс барлы уаытта ылмыс емес ы бзушылытан оамды ауіптілік сипаты мен дрежесімен ауіптірек болады.

Барлы ы бзушылар оама ауіпті. Яни, олар шын мнінде оамды атынастара белгілі зиян келтіреді немесе оан ауіп тудырады.

М.А. Шнайдер, А.М. Васильев жне И.С. Салошенколарды кзарасы мынадай болды: „оамды ауіпті тек ылмыс белгісі деп санап, ал баса ы бзушылыта оама ауіпті емес, оамды зиян деп айтуды сынады.

ылмыс ы бзушыларды зала тсіл, уаыт, орын жасалынан ылмысты масаты мен арнаулы субъекті ерекше сапалыымен ерекшеленеді. Бларды ішінде шешуші ылмысты залал, одан кейін айталау болып табылады. Субъективтік элементтерден ерекше маынаны масат алады. Сонымен атар ылмыстан баса ы бзушылытардан бліп арауда, ылмысты субъективті белгілері ретінде за кп ретте атыгездікті айтады. ы бзушылытар кімшілік тртіптік жне азаматты нормалар тыйым салынумен, кімшілік санкциялар ылмысты санкциялардан едуір кіші репрессивтігімен ерекшеленеді.

ылмысты жазалау баса кімшілік немесе тртіптік жауаптылытан атадау. Ал моральа арсы теріс ылы ешашанда мемлекеттік кштеу шараларымен жазаланбайды.

ылмыс топтарыны негізі болып оларды жалпылай оамды ауіптілігі, болмаса ылмысты іс-рекетті наты белгісі болмаса осындай белгілер жиынтыы бола алады.

ылмыс белгілері толы болмаса, ондай іс-рекет ылмыс болып табылмайды. Оны мына мысалдардан креміз: Алматы облысы, Жамбыл ауданды халы сотыны 1997 ж. 11 суіріндегі кімен бдиев азастан Республикасы ылмысты Кодексіні 251-бабы, 4-блігіне сйкес айыпталып 11 айа бас бостандыынан айрылан жне жазасын теген.

Ол суы ару болып саналатын олдан жасалан пышаты жеке меншік клігіні ішінде стааны шін айыпталан.

азастан Республикасы Жоары Соты Траасыны бірінші орынбасары бдиевті жазысыз деп тауып Отстік азастан облысты сотыны траласына наразылы жолдаан. Наразылыта бдиевке таылан айыпты длелсіздігіне байланысты оан атысты сот кімін жойып, істі ысарту жнінде мселе ойан жне з сынысы тмендегі дйектермен тсіндірген.

Алдын-ала тергеу кезінде бдиевке К-ті 257-бабы, 2-блігімен (кнігі бзаылы), 179-бабы, 1-блігімен (шабуыл жасап тонау, яни жбірленушіні міріне не денсаулыына ауіпті трде кш жмсап немесе сондай кш жмсаймын деп орытып, азаматтарды зіндік меншігіндегі млкін иемдену масатымен шабуыл жасау), 177-бабы, 3-блігімен (алаяты, яни алдау немесе сеніміне иянат жасау жолымен азаматтарды зіндік меншігіндегі млкін иемденіп, жбірленушіге едуір залал келтірген алаяты) айыпталды. Алайда, бдиевті бл ылмыстара атысаны длелденбеген со, удалау тотайды да, К-ті 251-бабы, 4-блігі бойынша озалмай ылмысты іс сота тапсырылып, ол осы бапа сйкес сотталды.

1996 жылы 20 антарда болан тінтуді жатында бдиевті зайыбы бдиева Людмиланы меншігіндегі ВАЗ-21011 автомашинасыны ішінен болат жзді, оыр ызыл пластмасса сапты олдан жасалан пыша табыланы жазылан. Л. бдиева бл жатты шаым-арызымен оса, натылау сотына тапсыран.

Ал криминалды сарапты 1996 жыл 18 маусымындаы актысында машинадан табылан пышаты сабы сары деп крсетілген. Криминалды сарапты егжей-тегжейлі тексеруінен ткен осы сары сапты пыша тексеруді аулысымен іске заттай айа ретінде тіркеуге тиіс еді, ал шын мнінде іске оыр сапты баса пыша тіркелген. Бл сйкессіздік кдік тудырады.

Алматы облысы Жамбыл ауданды ішкі істер блімі тергеу блімшесіні тергеушісі ысраушин прокурорды рсат аазынсыз бдиева Людмиланы йінде тінту жргізген. Шыл тінту жретіндей себепті болмааны іске тіркелген ааздардан аны крінеді, тінту аулысында да бл асыысты себебі тсіндірілмеген, сондай-а тінту жргізілген жайында прокурора бір тулікті ішінде хабарлауа тиіс. Тергеуші бл тртіпті де бзан.

Аталмыш жадайлар бдиевті айыптайтын жаттарды стіртігін длелді жотыын крсетеді. Сондытан сотты осы жаттара сйеніп, бдиевті К-ні 251 бабы, 4-блігімен айыпа тартуы негізсіз.

бдиевті ылмыс жасаанын анытайтын баса наты даусыз длелдер жо, ал бдиевті з айыбын мойынына аланын длел санауа болмайды. йткені ылмысты іс жргізу Кодексіні 51-бабына орай, айыптанушыны з айыбын мойынына алуы, оан осымша длелдер боланда айыптауа негіз бола алады.

Бан оса ку бдиева Людмила мен сотталушы бдиевті крсетулерінде тінту кезінде моншадан табылан ызыл сапты пышаты бдиева брыны кйеуі Ммбетовпен бірге транда кнделікті отбасыны тірлігінде пайдалананы айтылан. Оны ешкім суы ару деп ойламаан. Демек, криминалды сарап анытамасы. бдиев пен оны зайыбы бдиева Людмиланы пышаты суы ару екенін білмеуі кмнсіз.

Алматы облысты траласы наразылыты анааттандырып, бдиевті толы атады.

Алматы облысы, Жамбыл ауданды халы сотыны 1998 ж. 11 апандаы кіммен азамат Вернер Г. азастан Республикасы ылмысты Кодексіні 286-бабы, 2-блігі бойынша 5 жыла бас бостандыынан жне ш жыл клік айдау ыынан айрылып, абайсызда ылмыс жасаандарды жазасын теуге тиісті болан.

Ол аудан орталыы зынааш селосыны Мметова жне Комсомол кшесіні иылысында жолмен жру тртібіні ІІ, І жне 15, 4-тарматарын бзып, зіне бекітілген Камаз-5411 „самосвал” машинасымен 11 жасар Курт Юлияны аып кеткен. Кеудесінен, басынан жарааттанан бала сол жерде айтыс болан.

Вернерді ісімен танысан Жоары Сот Траасыны бірінші орынбасары оны жазалануын засыз деп тауып, Алматы облысты соты траласына наразылы жолдаан. Наразылыта Вернерге атысты сот шешімдерін жойып, ылмысты істі жабу керектігі жнінде айтылан. Оны рекетінде ылмыс белгілері жотыын длелдеу шін тмендегі дйектер келтірілген, Вернер алдын ала тергеуде зін жазыты деп есептемейтіндігін айтып, істі алай боланы жнінде жан-жаты крсету берген. Ол тскі зіліс кезінде зіне бекітілген автомашинамен Мметова кшесін бойлап, йіне арай бет алан. Комсомол кшесімен иылысатын жерге жеткенде ызыл жары жанып, ол жасыл жары жананша тотап тран. Кше иылысыны ары бетінде, жолды сол жаында жарыты жануын ктіп, ГАЗ-53 маркалы екі автомашина тран. Автомашинаны біреуі Комсомол кшесімен она брылатынын крсетіп, о жа жарыын жаан. арсы беттегі жк автомашиналары тар жолды (ені 6 метр) ортасына дейінгі жерді алып трандытан Вернер олармен ілінісіп алмас шін жне жол жиегіне таау жердегі ойыа тспес шін машинасын жолды о жа шетіне таап, ойыты екі дгелеті ортасына келетіндей етіп жрген. Машинаны жылдамдыы сааныта 30-40 шаырымнан, яни ажетті алыптан аспаан. Машинасын Комсомол кшесіні ортасына жетіп, арсы келе жатан йшікті автомашинасымен тееле берген кезде ол машинаны алдынан жылт ете алан лдебір ызыл тсті кзі шалып алан, іле-шала дурс еткен дыбыс естілген. Ол дереу машинасын жол жиегіне тотатып, кабинадан шыанда басы машина дгелегімен жаншылып, жол стінде жатан оушы ызды крген. рлі-берлі тіп жатан жргізушілерге айтып, жол инспекциясыны ызметкерлерін шаыртан, олар жол-клік апаты болан жерді лшемін алып, оианы суретін сызып, Вернерді ара ішкен-ішпегенін тексеріп, оны сау екенін куландырды. йшікті автомашинасыны тасасынан шыа келген ызыл кртелі ызды ол крмеген жне тар жолда машинаны брып лгері еш ммкін емес еді. Сондай-а жол озалысы тртібін бзаны да аныталан.

Алдын-ала тергеуде жне сот тергеуінде де Вернерді крсетулері егжей-тегжейлі тексеріліп, аиаттыы расталан, баса да длелдер оны крсетуін растай тскен.

Бл істі тіркеген Жамбыл ауданны ішкі істер блімі, тергеу блімшесіні аа тергеушісі . Жармаанбетов аза болан Курт Юлияны жаын тран клікті алдынан жолды кесіп, жол озалысы тртібіні 5, 6 тармаын рескел бзаны, ал жргізуші Вернер тарапынан жол озалыс тртібін бзушылы болмааны себепті Вернерге атысты ылмысты іс озамау жнінде аулы шыаран. Семиозер ауданы прокурорыны орынбасары іске атысты аулы шыарып, аа тергеушіні аулысын жоа шыаран.

Осыдан кейін ылмысты іс оралып істі тергеу блімшесіні тергеушісі В. Вутерова тапсырылан, ол да з кезегінде жан-жаты тексеріп, тергеу жмыстарын жргізіп, Вернерді іс-рекетінде ылмыс белгілері жотыын анытап, ылмысты іс озалмау жнінде аулы шыаран. Аудан прокурорыны орынбасары ожагелдин бл ауылыны да жойып, істі тексеруді сол ішкі істер блімігі тексерушісі В. Крамарчука тапсыран. Крамарчук те Вернерді іс-рекетінде ылмыс белгілері жо деп тауып, істі жабу жнінде ауылы шыаран. Аудан прокурорыны орынбасары, іс прокуратура ызметкері П. Шписке берілген. Ол Вернерді жол оранысы тртібіні 15, 4 тармаын бзды, яки ол осы тармата крсетілгендей, жргізушіні жолды аяына дейін кесіп туіне жадай жасамады деп айып таты. Сондай-а, Вернерге жол жадайыны ерекшелігін ескермей, жол оранысы тртібіні (ЖТ) ПД-тармаын бзды деп айып таылды. Бл (тарматы) айыпты растайтын длелдерді жотыы ескерілмейді. Алдын-ала тергеуде де, сот тергеуінде де оианы кзімен крген ку мірбаев сол кні тскі зіліске Комсомол кшесі арылы баранын Комсомол кшесі мен Мметова кшелеріні иылысындаы автобус аялдамасына №1 автобус келіп тотап, ішінен ызыл крте киген оушы ыз портфелін стап шыын кше иылысына арай жгіре жнелгенін, Мметова кшесіні бір бетінде екі ауыр жк машинасы (біреуіні йшігі бар), ал екінші бетінде Камаз тотап транын, ол кезде жасыл жары Комсомол кшесіні бойынша жанып транын айтан. Одан рі оианы былай суреттеген.

ыз жол иылысында тран жк машиналарына жеткенде, Мметова кшесінде жасыл жары жанып, машиналар орнынан озалды. Кшені арсы беттегі Камаз йшікті жк машинасыны тасасынан ыз жгіріп шыып, Камазды сол жа тмсыына соылды, атты соыдан ыз шып тура машинаны дгелегіні астына тсті. Жк машинасыны біреуі Комсомол кшесімен оа брылып, ал екінші Мметов кшесімен тура кетті, ал Камаз дереу тотап, ішінен рейі шан Вернер шыан.

Федотова, Козак жне баса куларды айтандарын да осыны растайды. Козак жол иылысында Камаздан баса „Москвич” орапты жеіл машина транын айтып, крсетуді толытыра тскен.

Кмелетке жетпеген кулар Зингер, Гуднецкая, Никитендерді крсетулеріне араанда, лген ыз уелі „Москвичты” алдын иып туге мтылып, лгермеген со тотап тран да іле жаындап алан Камаза арамастан жол иылысына жгіріп шыан. Сарапшы Б. Рамазанов жасаан сот автотехникалы сарапты орытындысында машинаны апат болан жердегі ізі 10,5 метр екендігі Камаз машинысыны жол иылысында тотаан кездегі жылдамдыы саатына 71 шаырым боланы, жргізуші Вернеді жол апатын болдырмауа техникалы жаынан еш ммкіндігі болмааны аныталан.

Алайда осымша таайындалан сот автотехникалы сарапшы Рамазановты длелдерін ате деп тауып, Камаз автомашинасыны жылдамдыынан, оны ызды басуа ммкіндігі болан-болмаанын наты анытайтын длелдер жо деген тжырыма келген. аза сот сарабы ылыми Зерттеу институты хатында жан-жаты жазылан.

Бл жадайлар ССЗИ сарапшысы Г. Ригер ткізген осымша сот автотехникалы сарапты актысында да расталады. Актыда аауы жо Камаз автомашинасыны есепті жылдамдыы крсетілгендей, машина тотааннан кейін 10,5 метр сырыан болса, онда оны жылдамдыы 7 шаырым сааттан аспауы керек делінген.

Осылайша автомашиналы сарапта Вернерді машина жылдамдыын асыра айдааны жне машинаны на алдынан жол иылысынан жгіріп шыан ызды баспайа техникалы ммкіндігі боланын растай алмады.