М жабытым, м жалытым 1 страница

ншілер (И. А. Крыловтан)

Кршіні крші шаырды, Болды да сыйлап ас бермек. улыын ішке жасырды: Баланы нін есіттірмек. Балалар шулап, баырды, Ынтасы - даусын білдірмек. онаты кйін ашырды, Басты ауыртты кп дрмек. Алды-алдына кетеді, осылмайды ндері. лаынан теді р айай салан сндері. Япырмай, крші-ай, не ылды? Бас ауырды, аырды. лаын басып жалынды, ойыза кр деп рырды. Тым-а даусы кшті екен, Бекер де емес сенікі. Сйтсе де ара ішпеген Есті лдар ой менікі. Есі шыпай мнан да ішкен арты, исыны жо ышыран не еткен танты!

ЕСКЕНДIР

Осы жрт Ескендiрдi бiле ме екен? Македония Шаћары оан мекен. Филипп патша баласы, ер кiлдi, Матан сйгiш, ызанша адам екен. Филипп лдi. Ескендiр патша болды, Жасы ре жиырма бiрге толды. з жрты аз крiнiп, кршiлерге Кз алартып арады оды-солды. Смдыпен скер жиып аруланды, Жаын жерге жау алып тура аттанды. Кп елдi ктiнбеген ырды, жойды, Ханды лтiрiп, аласын тартып алды. Жазасыз жаын елдi брiн шапты, Дарияны суындай андар аты. Шапан жердi брiн де бодан ылып, кiметпен олына тартып апты. Ескендiр елде алмаан хан оймады, Алан сайын кiлi бiр тоймады. Араны баран сайын атты ашылып, Жердi жзiн алуа ой ойлады. анiшер аћарлы хан ашуы кеп, Атаынан орады жрт айы жеп. Сол кнде ошаметшi айтады екен: Ханны ханы, патшаны патшасы деп. Атаы талай жерге оны жеттi, Жердi жзiн алуа талап еттi. Есепсiз скер ертiп, жаратанып, Есiткен елдерiне жрiп кеттi. Алдынан шыа алмады ешкiм мны, Брiн де алды, орытты жолдаыны. Жан шыпады алдынан, тотауы жо, Жер жзiн жеке билеп алмашыны. Жре-жре бiр елсiз шлге тстi, Алып жрген суыны брiн iштi. Адам, хайуан брi де бiрдей шлдеп, Басына дай салды иын iстi. Сандалды сар далада су таба алмай, Шлдеген жрт айтедi бос амалмай? ызметкердi брiн де лтiрмекшi Болыпты, шлдегенге шыдай алмай. Мысалы астындаы ат о даы шты, Ескендiр де атыны жалын шты. Жалтырап суле берген бiр нрсеге Патшаны ат стiнде кзi тстi. Барса, бiр сылдыр аан млдiр бла, Таспадай бейне арытан шыан лап. Тсе сала Ескендiр басты ойды, Iшсе, суы згеше, тттi тым-а. Кепкен балы келтiрттi сонда трып, Сол суа балыты алды бiр жудырып. Исi, дмi згеше болып кеттi, Та алды мны брiн суа жорып. Ескендiр олына айтты: "Бл неткен су? Брi де iшiп, бл суа бетiдi жу! Бiр бай елден осы су шыан шыар, рлеп барып, стiне тiгелiк ту. Бл салын, тттi суа аныыздар, Ша келер маан жан жо наныыздар. Менен алмай, бл суды шапша рлеп, Талан ылып шаћарын алыыздар!" Жарлы шашты, ол жрдi суды рлей, Шаћарына жеткенше дамыл крмей. Ккпебек темiр киген кей батыр Тарттырып жнеледi сырнай-керней. Сол скер суды рлеп талай жрдi, Суды басы бiр зар шата кiрдi. Шатты аузын бекiткен алтын оран, апасы бекiтулi, кзi крдi. апаны ашайын деп хан мтылды, Ттасын олай-блай атты жлды. Аша алмады апаны, мiт здi, Аылдасып туiр-а амал ылды. Ескендiр тотау крмей скен жан ой, Келмей ме тотаусызды брi даой? Дел-сал болып брi де айта шыты, Алысып л келмесiн байаан ой. Долдыпен хан Ескендiр ашуланды, Ашуланып апаа жетiп барды. апаны дбiрлетiп аып-аып: апады аш!—деп барынша айай салды. апаны ар жаынан бiреу келдi, Кзетшiсi сол екен, дыбыс бердi апаны саан ашар рсат жо, Бл — дайа бастайтын апа,— дедi. Бiлмесе, мен Ескендiр патша деген, Жер жзiнi соыста брiн жеген. апады аш,хабарыды айт,бiлдiр маан, орлыым зiм туып кз крмеген. Мытымын деп матанба аыл бiлсе, Мыты болса, зiнi нпсiдi же! Iшi тар кре алмасты бiреуi сен, Ондай кiсi бл жерге келмейдi те. Талпынан талаппенен мен де бiр ер, Кп жрдiм, кездей келдi крмеген жер. Е болмаса, халыма крсетейiн, Сый ылып, белгi болар бiр нрсе бер. ападан латырды бiр орамал, Сыйым — осы, есерiм, мынаны ал! Iшiнде бiр нрсе бар аыл берер, Апар-даы, ойланып, кзiдi сал! Орамалды уанып олына алды, Сый алдым деп халына айта барды. араса iшiндегi бiр у сйек, Бл не еткен мазаы деп а-та алды. Ашуланып сыйына болды кектi, — Е болмаса бiлмедi сый бермектi: Осы менi теiм бе?— деп аырып, Латырып жiбердi сол сйектi. Жолдасы Аристотель аылы мол, Латыран сйектi алады сол. Хана айтты: "асиет бар бл сйекте, Кзiе крсетейiн, хабардар бол". Сол кнде Аристотель — жеке дара, Аыл сзiн тыдамай бар ма шара: Таразыны кел де, сйектi сал, Бiр жаына алтын сап, лшеп ара! Бл сзге Ескендiр де арай алды, Таразыны рдырып, ортаа алды. анша алтынды кмiс пен салса-даы, Бiр кiшкентай сйектi аудармады. Мны крiп, Ескендiр а-та алды, Бар аруын алтына оса салды. Ендi айтер екен деп арап едi, Брыныдан у сйек ауырланды. Аристотель хакiмге патша келдi Мына сйек азынаны брiн жедi. Бл сйектi басарлы нрсе бар ма? Аылымен ойланып тапшы!— дедi. Хакiм жерден топыра алып барды, Бiр уыстап сйекке шаша салды. Ана басы сыл етiп жерге тсiп, Сйек басы жоары шыып алды. Ескендiр мны крiп аз трады, Хакiмдi аула жерге шаырады. Та аларлы iс болды мны зi, Мнiсiн айтып бершi,— деп срады. Бл адам кз сйегi,— дедi хана, — Тоя ма адам кзi мы мен сана? Жемiт кз жер жзiне тоймаса да, лсе тояр кзiне м йыланда. Кпiр кздi дниеде араны лкен, Алан сайын дниеге тоя ма екен? анша тiрi жрсе де, лген кнi зге кзбен бiрдей-а болады екен. Ашуланба, ей, патшам, айтайын дат: Алтын апа бермедi сiзге рсат. Сый срады, бергенi — бiр у сйек, Мны крiп, алыыз сiз де ибрат! Ойлап-ойлап патшаны мойны тстi, дайым крсеттi деп бл бiр iстi. Бекерлiк екен менi бл iсiм деп, олын алып жртына айта кштi. Аз-а сз айттым, бiттi бл гiме, Мны бiр зге сздi бiрi деме. арны тойса, айырма матан шiн, Тоймас кзi толар деп айы жеме. у мiр жолдас болмас, лi-а тер, з клкiе зi ары болма бекер! яты мен арыды мала сатып, ятсызда иман жо, тпке жетер. Матанасы бiреуге матасын деп, Шаужайымнан еш адам апасын деп, Сен кеткен со артынан клiп алар, Антраннан дайым сатасын деп. Аылсыз зiн матап былжырайды, Бойыа лшеп сйлесе, не райды? Жасы болса, жарыты кiм крмейдi, з баады зiнен кiм срайды?!

МАСТ

Я, алла,рметiе досты Махмут!, Тiлге яр бер, берiлсiн туры маст. Арун-Рашид халифа заманында Бадатта бiр жiгiт бар аты, Маст. Шаћардан бiр кн Маст шыты тыса, Барды да кезi келiп бiр жмыса? Бiр ры бассап тонап жатан жерде Кез болды бiр бишара шал байса. Шал байс айайлады аттан салып, Айырып алан жан жо оны барып. Кiм де болса бiр ерлiк ылайын деп, Маст шты рыа одайланып. Мастты ры шапты ылышпенен, Туiр-а жан сатапты жмыспенен. Есен-аман шал-даы тылыпты, Масттан жау ашан со рыспенен. Маста келдi лгi шал кзiн тiктеп, Крсе, бастан аып тр ан дiрдектеп. Мны арызын мен де теп кетейiншi, Жiгiт ой ер ккiрек, жау жрек деп: Ей, жiгiт, не ылса да, ер екенсi, Кргейсi ерлiгiнi берекесiн. Себеп боп менi ажалдан сен айырды, Маан ылан арызыды алла тесiн! Бай емен, батыр емен, хан емеспiн, Ататы арты туан жан емеспiн. Себеп болып айырды менi ажалдан, Жасылыты бiлмейтiн шал емеспiн. Мен — бiр шал дниеде жићан кезген, Ерте тсте кетемiн шаћарыыздан. Ертерек плен жерден тосып трып, Алып ал бiр базарлы, жаным, бiзден. Пл шiн ызыпассы, сен де — бiр ер, Сенi маан кез ылан пруардигер. Бiр даны хаы шiн мен тiлеймiн, абыл кр, сертiм шiн олыды бер! рыа жiбермедiм мен намысты, Кiм блдар мндай-мндай ылан iстi. Алла хаы деген со амал да жо, Барайын деп уде етiп ол аысты. Ол жерге ерте трып жiгiт барды, Шал да душар алдынан бола алды. олынан стап алып, ертiп барып, Далада бiр бзылан тама апарды. Барса тама бiр гл тр солылдаан, Басында ш жемiс бар былылдаан: Бiрi — а, бiрi — ызыл, бiрi — сары, — Тадап ал мен берейiн бiрiн саан. Аын жесе, аылы жаннан асар, Сарыны алса, дулетi судай тасар, Егер де ызыл жемiс алып жесе, рашыда жан болмас сенен ашар. Ол жiгiт шал сзiне ла салды, Кзiн тмен жiберiп, аз ойланды. А пен сары екеуiн алмаймын деп. ызыл жемiс жеймiн деп ола салды. Мен беремiн, танбаймын айта тра, кiнбесе тбiнде жре-бара, А пен сары екеуiн алмааны Мнiсiн айтса екен, жаным, сiр. Мен болсам, егер, аын жемек дедiм, Аылды болдым елден блек дедiм. Мен аылды билемен не ылсам да, Аыл менi билесе керек дедiм. Аылды жан табылмас маан сырлас, Крiне тентек кп надан мойын брмас. дiлетсiз, аылсыз, арсыздарды Кре тра, кiлде тынышты трмас. Адам дерттi болмай ма са тартып, Тщы йы йытай алмай тнде жатып. Ептеп баып, есерге ем таба алмай, Тттi тама жей алман дмiн татып. Сарыны жеп, мен болсам байды зi, Аузында тамам жанны болдым сзi. Пленшеден бiр нрсе алса-ау деп, Тiгiлер жан бiткеннi маан кзi. Жрт кндер жрттан арты байлы шiн, Блдайды бiреу кшiн, бiреу тсiн. Не ылса да, надандар алматы ойлар, Мал антран кйдiрiп елдi iшiн. Ебексiз мал дметпек — айыршылы, Аылды елге, ар болар ондай ылы. Оны ойларлы бл кнде адам бар ма? Пайда ойламай ылады кiм татулы? Берсе алар оларда несi арды? Бермесе, сен-даы ит бiрге болды, Не зi ит, немесе бар елi ит, Дауасыз бiр плеге мiне алды. ызылды жесем, менi йел сйер, Арамдыа жрмесем, не жан кйер? рашы да кп жан ой, досым болса, Деп едiм бiр пайдасы маан тиер. Еркектi еркек адам болса асы, атын, шеше, ызы жо кiмнi басы? Хан аћар, ара кiсi асты ылса, Сонда рашы болмай ма арашашы? Тегiнде адам басы сау бола ма? Бойында тексерiлмес дау бола ма? Ерi ашу айтса йелi басу айтып Отырса, брыныдай жау бола ма? Соны ойлап, ызыл жемiс мен тададым, Берсеiз жемек болып бел байладым. Топа-торса бл сздi айтаным жо Басында-а ойлап тегiн абайладым. Бл сзге салып трды шал лаын. Ендеше тауып айтты, же, шыраым. Аыл, дулет уелден зiде екен, мiрiмен артылсын, жаным баы! Бл шал бтен шал емес, ыдыр едi, Ебiн тауып даруа кезi келдi. Сзiне, аылына, ылыына Разы боланнан со, бата бердi. Сол Маст ыдыр шалдан бата алыпты, Соында Шмсi-жићан атаныпты. Манасы: "бл дниенi кнi" деген, Жетiлiп бiзге ибрат кз алыпты. Сол заманда-а надандар шырыш бзан, Жаланны дмiн бзып ауiп ылызан. Аыл мен мал екеуiн асырай алмай, Арашашы iздептi атын, ыздан. Ендiгiге не срау бл жаланда? Аыл-ой, ар-намыс жо еш адамда. лген мола, туан жер жiбермейдi, йтпесе трмас едiм осы мада. Сол Маст халифаа узiр бопты, Таратыпты алдынан кп пен топты. Баанаы ыдыр шал бiр уаытта Тсiнде аян берiп жолыыпты. Ей, балам, плен кнi жауын жауар, Сол жауынны суында кесапат бар: Жетi кн жынды болар суын iшкен, Жетi кн ткеннен со жне оалар. Ол судан тамам суа су йылар, Сел болып, суды брi кесел болар. Ертерек таза судан су жиып ал, Бл—хабарым, сатанса, жаным, жарар. Бл сзбен халифаа Маст барды, Хабарын естiген со хан да аарды. Айтан кезi жаындап келген шата, Ертерек таза судан йып алды. Болан со уделi кн, жауын жауды, Судан iшкен жынды боп, аылы ауды. Кнi-тнi шуласып, таласады, мытты тама жеу мен жне йытауды. Блар шулап бiр кнi келдi ордаа, Хан мен узiр арайды тамашаа. Брi де есi шыып, жынды болан, Бос шулап жр кiшi iнi, лкен аа. Ол халыны алдына жаын барды, Сз айтып рбiр трлi, аыл салды: Бiр кеселге байстар, жолыыпсы, —йiе бар,йытадар!—деп шыарды. Олар шыты есiктен хана кпелеп, Кшеден шулап жне жылаан кп: "Хан мен узiр аылдан айрылыпты, лтiрейiк екеуiн, жынды екен",— деп. лтiргелi ордаа айта жрдi, Бларды сзiн естiп хан да крдi: Брыныдан мнысы иын болды: Ойбай, узiр, аыл тап, айттiк?-дедi. -тылар хал болмады мына дудан, -Бiз де iшпесек болмайды жынды судан. -лтiрер кей жынды бiздi келiп, -Жынды деп есi дрыс бiздi уан. Екеуi жынды судан iшiп салды, тырып кеп алдына жетiп барды. кей жынды байамай айтыппыз деп, лды, рып, блара кеп жалбарды. Сонымен бет-бетiмен тарап кеттi, йтеуiр, тарайтын уаыт жеттi. Крдi бе, кп тентектi ылан iсiн? Ерiксiз естi екеуiн есер еттi. Кптi брi осындай, мисал етсе, Кп айтты деп алданып, уада ктсе. апiл боп кп нрседен бос аласы, Адамай кп сзiмен жрiп кетсе.

ЗІМ ГІМЕСІ