М жабытым, м жалытым 2 страница

БІРІНШІ СЗ

Бл жаса келгенше жасы ткіздік пе, жаман ткіздік пе, йтеуір бірталай мірімізді ткіздік: алысты, жлысты, айтысты, тартысты - урешілікті кре-кре келдік. Енді жер ортасы жаса келдік: ажыды, жалыты; ылып жрген ісімізді баянсызын, байлаусызын крдік, брі оршылы екенін білдік. Ал, енді алан мірімізді айтіп, не ылып ткіземіз? Соны таба алмай зім де айранмын.

Ел бау? Жо, елге баым жо. Баусыз дертке шырайын деген кісі бапаса, не албыртан, кілі басылмаан жастар баамын демесе, бізді дай сатасын!

Мал бау? Жо, баа алмаймын. Балалар здеріне керегінше здері баар. Енді артайанда ызыын зі тгел кре алмайтын, ры, залым, тілемсектерді азыын баып беремін деп, алан аз ана мірімді ор ылар жайым жо.

ылым бау? Жо, ылым баара да ылым сзін сйлесер адам жо. Білгеніді кімге йретерсі, білмегеніді кімнен срарсы? Елсіз-кнсізде кездемені жайып салып, олына кезін алып отыранны не пайдасы бар? Мдасып шер таратысар кісі болмаан со, ылым зі - бір тез артайтатын кйік.

Софылы ылып, дін бау? Жо, ол да болмайды, оан да тынышты керек. Не кілде, не крген кніде бір тынышты жо, осы елге, осы жерде не ылан софылы?
Балаларды бау? Жо, баа алмаймын. Баар едім, алайша бауды мнісін де білмеймін, не болсын деп баам, ай елге осайын, ай харекетке осайын? Балаларымны зіне ілгері міріні, біліміні пайдасын тыныштыпенен керерлік орын тапаным жо, айда бар, не ыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп баам? Оны да ермек ыла алмадым.
Аыры ойладым: осы ойыма келген нрселерді ааза жаза берейін, а ааз бен ара сияны ермек ылайын, кімде-кім ішінен керекті сз тапса, жазып алсын, я оысын, керегі жо десе, з сзім зімдікі дедім де, аыры осыан байладым, енді мнан баса ешбір жмысым жо.

 

ЕКІНШІ СЗ

Мен бала кнімде естуші едім, бізді аза сартты крсе, клуші еді «енеді райын, ке олты, шлдіреген тжік, Арадан й тбесіне саламын деп, амыс артан, бтадан орыан, кз кргенде «ке-ке» десіп, шыып кетсе, ызын ботасан, «сарт-срт деген осы» деп. Ноайды крсе, оны да ботап клуші еді: «тйеден орыан ноай, ата мінсе - шаршап, жаяу жрсе - демін алады, ноай дегенше, ноай десеші, ткке ыайы келмейді, солдат ноай, ашын ноай, башалшік ноай» деп. Орыса да клуші еді: «ауылды крсе шапан, жаман сасыр бас орыс» деп.

Орыс ойына келгенін ылады деген... не айтса соан нанады, «зын латы тауып бер депті» деп.

Сонда мен ойлаушы едім: ей, дай-ай, бізден баса халыты брі антран, жаман келеді екен, е туір халы біз екенбіз деп, лгі айтылмыш сздерді бір лкен ызы кріп, уанып клуші едім.

Енді арап трсам, сартты екпеген егіні жо, шыармаан жемісі жо, саудагеріні жрмеген жері жо, ылмаан шеберлігі жо. зіменен зі уре болып, біріменен бірі ешбір шаары жауласпайды! Орыса арамай транда азаты лісіні ахиреттігін, тірісіні киімін сол жеткізіп трды. ке балаа имайтын малыды кірелеп сол айдап кетіп трды ой. Орыса араан со да, орысты нерлерін бізден олар кп йреніп кетті. лкен байлар да, лкен молдалар да, ептілік, ырмызылы, сыпайылы - брі соларда. Ноайа арасам, солдаттыа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, азаа да шыдайды, молда, медресе сатап, дін ктуге де шыдайды. Ебек ылып, мал табуды да жнін солар біледі, салтанат, сем де соларда. Оны малдыларына, зын тамаымыз шін, біріміз жалшы, біріміз ош алушымыз. Бізді е байымызды: «сні шашы аяы білн пышыратыра ойан идн тгіл, шы, сасы каза», - деп йінен уып шыарады. Оны брі - бірін-бірі уып ор болмай, шаруа уып, нер тауып, мал тауып, зор боланды сері. Орыса айтар сз де жо, біз лы, кі рлы да жопыз. Баанаы матан, баанаы уанан, клген сздеріміз айда?

 

 

ШІНШІ СЗ

азаты біріні біріне аскнем болмаыны, біріні тілеуін бірі тілеспейтыныны, рас сзі аз болатыныны, ызметке таласыш болатыныны, здеріні жалау болатыныны себебі не? мма алама белгілі данышпандар лдеашан байаан: рбір жалау кісі ора, айратсыз тартады; рбір айратсыз ора, матанша келеді; рбір матанша ора, аылсыз, надан келеді; рбір аылсыз надан, арсыз келеді; рбір арсыз жалаудан срамса, зі тойымсыз, нерсіз, ешкімге достыы жо жандар шыады.

Мны брі трт аяты малды кбейтеміннен баса ойыны жотыынан, зге егін, сауда, нер, ылым - солар секілді нрселерге салынса, блай болмас еді. рбір мал іздеген малым кп болса, зімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал кбейсе, малшылара батырма, здері етке, ымыза тойып, слуды жайлап, жйрікті байлап отырма. ыстауы тарлы ылса, арызы жеткендік, сыйы ткендік, байлы ызметінен біреуді ыстауын сатып алма, ептеп алма, тартып алма. Ол ыстауынан айырылан жне біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздыынан елден кетпек - р азаты ойы осы.

Осылар біріне бірі досты ойлай ала ма? Кедей кп болса, аысы кем болар еді, малдан айырыландар кбейсе, ыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, уелде ішімізбен ас саынды. рі-беріден со сыртымыза шыты, жауласты, дауласты, партияласты. Осындай астара сзім тімді болсын жне де ептеп мал жиюа кшім жетімді болсын деп, ызметке болысты, билікке таласты. Сонан со не момынны баласы бтен жаа шыып, ебек ылып, мал іздемейді, егін, сауданы керегі жо болады. з басын зі осындай таласпенен кісі кбейтеміз деп партия жиандарды бгін біреуіне, ерте біреуіне кезекпен сатады да жреді. рылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оны рлыын ешкім сйемес еді. Ел екі жар болан со, кім ант ішіп атап, арамдыын жатап, сйеймін десе, соан жа болып сйеніп, брыныдан рлыын лденеше есе асырады.

Елдегі жасы адамдарды бріні стінен бекер, тірік «шапты, талады» деген ртрлі уголовный іс крсетіп, арыз береді. Оан дознание - тергеу шыарады. тірік крмегенін крдім деуші кулар да лдеашан дайындап ойылан, баанаы жасы адам сайлауа жарамасы шін. Ол адам басын тарма шін жамандара жалынса, оны да адамдыыны кеткені, егер жалынбаса, тергеулі, сотты адам болып, ешбір ызметке жарамай, басы атерге тсіп ткені. Ол болыс боландар зі улы, арамдыпенен болыстыа жеткен со, момынды адірлемейді, зіндей арам, уларды адірлейді, зіме дос болып, жрдемі тиеді деп, егер ас болса, бір трлі зіме де залал жасауа олынан келеді деп.

Осы кнде аза ішінде «ісі білмес, кісі білер» деген маал шыты. Оны мнісі: «ісіні тзулігінен жетпессі, кісіні амалшы, айлалылыынан жетерсі» деген сз. ш жыла болыс сайланады. уелгі жылы «Сені біз сайламады па?» деп елді блданандыымен кні теді. Екінші жылы кандидатпенен адысып кні теді. шінші жылы сайлауа жаындап алып, таы болыс болып алуа болар ма екен деп кні теді. Енді несі алды? Осы аза халыны осындай бзышылыа тартып, жылдан жыла тмендеп бара жатанын крген со, мені ойыма келеді: Халыты болыстыа сайлаймын деген кісісі плен адрлі орысша образование алан кісі болсын. Егер де орталарында ондай кісісі жо болса, яки бар болса да сайламаса, уезный начальник пенен военный губернаторды назначениесімен болады десе, бл халыа бек пайдалы болар еді. Оны себебі: уелі - ызметмар аза балаларына образование беруге ол да - пайдалы іс, екінші - назначениемен болан болыстар халыа міндетті болмас еді, лытара міндетті болар еді.

У жне назначение ыланда тергеуі, срауы барлыына арамаса, тірік арыз берушілер азаяр еді, блки жоалар еді. У жне рбір болыс елде старшина басы бір би сайлананды, бл халыа кп залал боландыы крініп, сыналып білінді. Бл билік деген бізді аза ішінде рбір сайланан кісіні олынан келмейді. Бан брыны «асым ханны аса жолын, Есім ханны ескі жолын», з Туке ханны Клтбені басындаы кнде кеес боланда «Жеті жарысын» білмек керек. м, ол ескі сздерді айсысы заман згергендікпенен ескіріп, бл жаа замана келіспейтын болса, оны орнына татымды толы билік шыарып, тлеу салара жарарлы кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жо.

Брыны аза жайын жасы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау тртеу болады» деп. Оны мнісі - та болмаса, жп билер таласып, дау кбейте береді дегенмен айтылан сз. йтіп би кбейткенше, рбір болыс елден толымды-білімді ш-а кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар тссе, жаманшылыы шкере білінгендікпенен тссе, йтпесе тспесе. Ол билерге даугер адамдар алмай, екеуі екі кісіні билікке тадап алып, стіне біреуді посредникке сайлап алып, біте берсе; егер оан да ынтыматаса алмаса, баанаы ш биді біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жгінсе, сонда дау замай, бітім болар еді.

 

 

ТРТІНШІ СЗ

рбір байаан адам білсе керек: клкі зі бір масты екенін, рбір мас кісіден афил кп тетынын да, рбір масты сйлеген кезінде бас ауыртатынын. Блай боланда, клкіге салынан кісі не шаруадан, не аылдан, не бір ят келерлік істен р, афил кп ткізіп отырса керек. Осындай афилдік кп ткізіп, лмеген кісіні не дниеде, не ахиретте басы бір ауырмай алмаса керек.

рбір уайым-айы ойлаыш кісі не дние шаруасына, не ахирет шаруасына згеден жинаыра болса керек. рбір жинаылыты тбі кніш болса керек. Енді олай боланда, немі уайым-айыменен жре аламыз ба? немі клмей жруге жан шыдай ма екен? Жо, мен немі уайым-айыменен бол демеймін. Уайым-айысыздыыа уайым-айы ыл даы, сол уайым-айысыздытан тыларлы орынды харекет табу керек м ылу керек. рбір орынды харекет зі де уайым-айыны азайтады, орынсыз клкіменен азайтпа, орынды харекетпен азайт!

Шыар есігін таба алмай, уайым-айыны ішіне кіріп алып, амалып алма, ол зі де - бір антранды. Жне рбір жаман кісіні ылыына клсе, оан рахаттанып клме, ыза боланынан кл, ызалы клкі - зі де айы. Ондай клкіге немі зі де салынбассы, рбір жасы адамны жасылы тапанына рахаттанып клсе, оны жасылыты жасылыынан тапандыын ибрат кріп кл. рбір ибрат алматы зі де мастыа жібермей, уаытымен тотатады. Кп клкіні брін де матааным жо, оны ішінде бір клкі бар-ау, дай жаратан орныменен іштен, ккіректен, жректен келмейді, олдан жасап, сыртыменен бет-аузын тзеп, бай-бай клкіні нін сндеп, демішілік шін клетін бояма клкі.

Адам баласы жылап туады, кейіп леді. Екі ортада, б дниені рахатыны кайда екенін білмей, бірін-бірі адып, біріне-бірі матанып, есіл мірді ескерусіз, боса, жарамсыз ылыпен, ор етіп ткізеді де, таусылан кнде бір кндік мірді бар малына сатып алуа таба алмайды.

улы саума, кз сзіп, тіленіп, адам саума - нерсіз итті ісі. уелі дайа сыйынып, екінші з айратыа сйеніп, ебегіді сау, ебек ылса, ара жер де береді, р тастамайды.

 

 

БЕСІНШІ СЗ

Ккірек толан айы кісіні зіне де билетпейді, бойды шымырлатып, буынды ртып, я кзден жас болып аады, я тілден сз болып аады. азатар: «, дай, жас баладай айысыз ыла гр!» деп тілек тілегенін зім крдім. Онысы - жас баладан грі зі есті кісі болып, ескермес нрсесі жосып, айылы кісі болансыаны. айысы не десе, маалдарынан танырсы: уелі - «Тстік мірі болса, кндік мал жи», «зіде жо болса, ке де жат», «Мал - адамны бауыр еті», «Малдыны беті - жары, малсызды беті - шары», «Ер азыы мен брі азыы жолда», «Ерді малы елде, еріккенде олда», «Берген перде бзар», «Алаан олым - береген», «Мал тапан ерді жазыы жо», «Байдан мітсіз - дайдан мітсіз», «арны ашса, аралы йге шап», «айраны жо клден без, айыры жо елден без» деген осындай сздері кп, есепсіз толып жатыр.

Бл маалдардан не шыты? Малм болды: аза тынышты шін, ылым шін, білім шін, ділет шін ам жемейді екен, мал шін ам жейді екен, біра ол малды алайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап алма яки матап алма екен, бермесе оныменен жауласпа екен. Малды болса, кесін жаулауды да ят крмейді екен. йтеуір рлы, улы-смды, тіленшілік, соан саан ылыты айсысын болса да ылып жріп, мал тапса, жазалы демесек керек екен.

Бларды жас баланы аылынан несі арты? Біра, жас бала ызыл ошатан орушы еді, блар тозатан да орыпайды екен. Жас бала ялса, жерге ене жаздаушы еді, блар неден болса да ялмайды екен. Сол ма артыланы? олымыздаыны лестіріп талатпаса, біз де зіндей болмаса, безеді екен. Іздеген еліміз сол ма?

 

 

АЛТЫНШЫ СЗ

азаты бір маалы: «нер алды - бірлік, ырыс алды -тірлік» дейді. Бірлік андай елде болады, айтсе тату болады - білмейді. аза ойлайды: бірлік - ат орта, ас орта, киім орта, дулет орта болса екен дейді. Олай боланда байлытан не пайда, кедейліктен не залал? Аайын рымай мал іздеп не керек? Жо, бірлік - аыла бірлік, мала бірлік емес. Малыды беріп отырса, атасы баса, діні баса, кні басалар да жалданып бірлік ылады! Бірлік мала сатылса, антрандыты басы осы. Аайын алмай бірлік ылса керек, сонда ркім несібесін дайдан тілейді, йтпесе дайдан тілемейді, шаруа іздемейді. уелі біріне-бірі пле іздейді. Не тсін, не ажарын, не кпесін блдап, ол болмаса, бір пле салып, оралатып, йтеуір бірін-бірі алдауды амалын іздеседі. Мны ай жерінен бірлік шыты?

«Ырыс алды - тірлік» дейді, ол ай тірлік? Ол осы жан кеудеден шыпаанды па? Жо, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті ымбат кріп, блдаан адам лімді жау кріп, ахиретке дшпан болады. Жанын оралатып, жаудан ашып, ора атанып, ебек ылудан, ызмет ылудан ашып, еріншек атанып, ез атанып, дниеде лгі айтылан ырыса дшпан болады. Ол айтан тірлік олар емес. Ккірегі, кілі тірі болса, соны айтады. зі тірі болса да, ккірегі лі болса, аыл табуа сз а алмайсы. Адал ебекпен ерінбей жріп мал табуа жігер ыла алмайсы.

Кеселді жалау, ылжабас,

зір тама, зір ас,

Сырты - пысы, іші - нас,

Артын ойлап ялмас, -

болып жріп, тірімін деме, онан да алла жіберген а бйрыты лімні зі арты.

 

 

ЖЕТІНШІ СЗ

Жас бала анадан туанда екі трлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, йтасам деп трады. Блар - тнні мары, блар болмаса, тн жана она й бола алмайды. м зі спейді, уат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не крсе соан талпынып, жалтыр-жлтыр еткен болса, оан ызыып, аузына салып, дмін татып арап, тамаына, бетіне басып арап, сырнай-керней болса, дауысына мтылып, онан ержетікірегенде ит рсе де, мал шуласа да, біреу клсе де, біреу жыласа да тра жгіріп, «ол немене?», «бл немене?» деп, «ол неге йтеді?» деп, «бл неге бйтеді?» деп, кзі крген, лаы естігенні брін срап, тынышты крмейді. Мны брі - жан мары, білсем екен, крсем екен, йренсем екен деген.

Дниені крінген м крінбеген сырын тгелдеп, е болмаса денелеп білмесе, адамдыпен орны болмайды. Оны білмеген со, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. зелде дай таала хайуанны жанынан адамны жанын ірі жаратан, сол серін крсетіп жаратаны. Сол уат жетпеген, ми толмаан ессіз бала кндегі «бл немене, ол немене?» деп, бір нрсені срап білсем екен дегенде, йы, тама та есімізден шыып кететын марымызды, ержеткен со, аыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сранып, ылым тапандарды жолына неге салмайды екеміз?

Сол рістетіп, рісімізді зартып, марланып жиан азынамызды кбейтсек керек, бл жанны тамаы еді. Тннен жан арты еді, тнді жана бас рызса керек еді. Жо, біз олай ылмады, затай шулап, арадай барылдап, ауылдаы ботытан замады. Жан бізді жас кнімізде билеп жр екен. Ержеткен со, кш енген со, оан билетпедік. Жанды тнге бас рызды, ешнрсеге кілменен арамады, кзбен де жасы арамады, кіл айтып трса, сенбедік. Кзбен крген нрсені де сыртын кргенге-а тойды. Сырын алай болады деп кілге салмады, оны білмеген кісіні несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, паймыз. Біреу аыл айтса: «Ой, тірі-ай, кімнен кім арты дейсі!» - дейміз, артыын білмейміз, айтып трса паймыз.

Ккіректе суле жо, кілде сенім жо. р кзбенен крген бізді хайуан малдан неміз арты? айта, бала кнімізде жасы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамны баласы екенбіз. Енді осы кнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз тк білмейміз, біз де білеміз деп надандыымызды білімділікке бермей таласанда, лер-тірілерімізді білмей, кре тамырымызды адырайтып кетеміз.

 

СЕГІЗІНШІ СЗ

Осы аылды кім йренеді, насихатты кім тыдайды?

Біреу - болыс, біреу - би. Оларды аыл йренейін, насихат тыдайын деген ойы болса, ол орына сайланып та жрмес еді. Олар здері де здік кісіміз, здеріміз біреуге лгі беріп, аыл айтарлыпыз деп сайланды. здері тзеліп жеткен, енді елді тзерлігі-а алан. Ол не ылып тыдасын жне тыдайын десе де, олы тие ме? Басында зіндік жмысы бар: лыымыза жазалы болып аламыз ба, елдегі бзаыларымызды блдіріп аламыз ба, немесе халымызды блдіріп аламыз ба, яки зіміз шыымдап, шыынымызды толтыра алмай аламыз ба? - деген ебіне арай біреуді жетілтейін деп, біреуді тылтайын деген бейнетіні брі басында, олы тимейді.

Байлар, олар здері де бір кн болса да, дулет онып, дниені жарымы басында тр. зінде жоты малыменен сатып алады. Кілдері ккте, кздері аспанда, адалды, адамды, аыл, ылым, білім - ешнрсе малдан ымбат демейді. Мал болса, дай тааланы да паралап алса болады дейді. Оны діні, дайы, халы, жрты, білімі, яты, ары, жаыны - брі мал. Сзді айтіп сын, айын десе де, олы тие ме? Ол малды суарма, тойызба; саудасын жиызба, кзеттірмек, батырма, ры-брі, ыс, суы-сана - солардан сатанба, солардан сатарлы кісі таппа. Оны брін жайастырып, аяын алып келіп матана орналастыранша ашан? олы тимейді.

Енді ры-залым, см-срия здері де тыдамайды.

Онша-мнша ой жнді оыршалар кнін де кре алмай жр. Аналар анадай болып транда, білім, ылым, аылды не ылсын? Жне де білім, ылым кедейге керегі жотай-а: «Бізді не ыласы, ана сзді арлытара айт!» дейді. Оны згеменен ісі жо, ана алдындаы шеуіндей болан жанны ойында ешбір айысы, мы болмаса керек.

 

 

ТОЫЗЫНШЫ СЗ

Осы мен зім - азапын. азаты жасы крем бе, жек крем бе? Егер жасы крсем, ылытарын остасам керек еді. У рнешік бойларынан адам жасы крерлік, кілге тияна ыларлы бір нрсе тапсам керек еді. Соны не міт збестікке, не онысы болмаса, мнысы бар ой деп, кілге уат ылуа жаратсам керек еді, ондайым жо. Егер жек крсем, сйлеспесем, мжілістес, сырлас, кеестес болмасам керек еді, тобына бармай, «не ылды, не болды?» демей жату керек еді, ол ммкін болмаса, бларды ортасынан кшіп кету керек еді. Бларды жндеймін деуге, жнделер, йренер деген мітім де жо. Бларды бірі де жо. Бл алай? Бл айтанны бірін ттпай болмас еді.
Мен зім тірі болсам да, аны тірі де емеспін. ншейін осыларды ызасынан ба, зіме-зім ыза боланымнан ба, яки бтен бір себептен бе? - еш білмеймін. Сыртым сау болса да, ішім ліп алыпты. Ашулансам, ызалана алмаймын. Клсем, уана алмаймын, сйлегенім з сзім емес, клгенім з клкім емес, брі де лдекімдікі. айратты кнімде азаты иып бтен жаа кетпек тгіл, зін жасы кріп, міт етіп жріппін. ашан бден біліп, мітімді зген кезде, зге жаа барып, жатты з ылып, йір боларлы кайрат, жалын сніп те алан екен. Сол себептен бір жрген уыс кеудемін. Тегінде ойлаймын: б да жасы, лер кезде «ттегене-ай, сондай-сондай ызытарым алды-ау!» деп айылы болмай, алдыы тілеу болмаса, арта ала болмай луге.