М жабытым, м жалытым 3 страница

 

 

ОНЫНШЫ СЗ

Біреулер дайдан бала тілейді. Ол баланы не ылады? лсем орнымды бассын дейді, артымнан ран оысын дейді, артайан кнімде асырасын дейді. Осыдан басасы бар ма? Балам орнымды бассын демек не сз? зінен алан дние иесіз алар дейсі бе? алан дниені амын сен жемек пе еді? ліп бара жатанда згеден ызанып айтаны ба? згеге имайтын сені не ылан артыша орны бар еді? Баланы жасысы - ызы, жаманы - кйік, не трлі боларын біліп срады? Дниеде зіні крген орлыы аз болды ма? зіні ылан иттігі аз болды ма? Енді бір бала туызып, оны да ит ылуа, оан да орлы крсетуге мнша неге мар болды?

Артымнан балам ран оысын десе, тірлікте зіні жасылы ылан кісі кп болса, кім ран оымайды? Егер жаманшылыты кп ылан болса, баланы оыан раны сені неге жеткізеді? Тірлікте зіе-зі ылмаан істі, лген со саан бала ксіп ылып бере ала ма? Ахирет шін бала тілегені - балам жасында лсін дегені. Егерде ержетсін десе, зі ержетіп, ата-анасын тзатан тарарлы бала азатан туа ма екен? Ондай баланы сендей ке, сені елідей ел асырап сірмек пе екен?

артайанда асырасын десе, о да - бір бос сз. уелі - зі аруы айтарлы артаюа жетемісі, жо па? Екінші - бала мейірімді болып, асырарлы болып туа ма, жо па? шінші - малы болса, кім асырамайды? Малы жо болса, ай асырау толымды болады? Баланы мал табарлы болары, мал шашарлы болары - ол да екі талай. Хош, дай таала бала берді, оны зі жасы асырай білесі бе? Білмейсі. уелі з кнді зі ктергенімен трмай, баланы кнсіне таы да орта боласы. уелі балады зі алдайсы: «не, оны берем, міне, мны берем» деп. Басында балады алдааныа бір мз боласы. Соыра бала алдамшы болса, кімнен кресі? «Бота!» деп, біреуді ботатып, «кпір - ияы, осыан тимедерші!» деп, оны мазаттандырып, бден тентектікке йретіп ойып, сабаа бергенде, молданы е арзанын іздеп, хат таныса болады деп, у, см бол деп, «пленшені баласы сені сыртынан сатып кетеді» деп, тірі жана сендірмей жат мінез ылып, осы ма берген тлімі? Осы баладан айыр ктесі бе?

Жне мал тілейсідер, неге керек ылайын деп тілейсідер? уелі, дайдан тілеймісі? Тілейсі. дай берді, бергенін алмайсы. дай таала саан ебек ылып мал табарлы уат берді. Ол уатты адал ксіп ыларлы орына жмсаймысы? Жмсамайсы. Ол уатты орнын тауып сарып ыларды білерлік ылым берді, оны оымайсы. Ол ылымды оыса, арлы аыл берді, айда жібергеніді кім біледі?.. Ерінбей ебек ылса, тілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оны саан керегі жо. Сенікі - біреуден орытып алса, біреуден жалынып алса, біреуден алдап алса боланы, іздегені - сол.

Бл - дайдан тілеген емес. Бл - абыройын, арын сатып, адам жаулаанды, тіленшілік. Хош, сйтіп жріп-а мал тапты, байыды. Сол малды сарып ылып, ылым табу керек. зі таба алмаса, бала тапсын. ылымсыз ахирет те жо, дние де жо. ылымсыз оыан намаз, ттан ораза, ылан хаж, ешбір ибадат орнына бармайды. Ешбір аза крмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылыпен жмсаан. Брі де иттікпен табады, иттікпен айрылады. Бейнет, кйігі, ызасы - сол шеуінен баса ешнрсе бойында алмайды. Барында баймын деп матанады. Жоында «маан да баяыда мал бітіп еді» деп матанады. Кедей болан со, таы айыршылыа тседі.

ОН БІРІНШІ СЗ

Осы елді нем ылып жргені немене? Екі нрсе. уелі - рлы, ры рлыпен мал табам деп жр. Мал иесі артылтып алып, таы да байимын деп жр. лытар алып берем деп, даугерді жеп, тарам деп рыны жеп жр. арапайым жрт рлы айтып мал алам деп, рыа атымды сатып пайдаланам деп, не ткізбесін арзана тсіріп алам деп жр. Екінші - бзаылар біреуді ойында жо плені ойына салып, бйтсе бек боласы, бйтсе кеп боласы, бйтсе кек аласы, мыты атанасы деп, ауаттыларды азыралы лек болып жр. Кім азса, мен соан керек боламын деп, к...н ыздырып алып, зін бір ана азы ылайын деп жр.

лытар плі-плі, бл табылан аыл деп, мен сені бйтіп сйеймін деп, ананы жеп, сені бйтіп сйеймін деп, мынаны жеп жр. ара халы мені сонша йім бар, сонша ауыл-аймаыммен сойылыды соайын, дауыды айтайын деп, ай кп бергенге партиялас боламын деп, дайа жазып, жатпай-трмай салып жріп басын, ауылын, атын-баласын сатып жр. Осы бір ры, бзаы жоалса, жрта ой да тсер еді, шаруа да ылар еді. Бай барын баып, кедей жоын іздеп, ел секілденіп талапа, тілеуге кірісер еді. Енді жртты брі осы екі блік іске орта, мны кім тзейді? Антты, сертті, адалдыты, ятты бір тотаусыз кеткені ме? рыны тыю да оай болар еді, біра осы бзаыны тіліне еретын, азатын байларды кім тыяды?

 

 

ОН ЕКІНШІ СЗ

Кімде-кім жасы-жаман ибадат ылып жрсе, оны ол ибадаттан тыюа аузымыз бармайды, йтеуір жасылыа ылан ниетті жамандыы жо ой дейміз. Лкин, сондай адамдар толымды ибадата ылымы жетпесе де, ылса екен. Біра оны екі шарты бар, соны білсе екен. уелі - иманны итиатын махкамлемек керек, екінші - йреніп жеткенше осы да болады ой демей, йрене берсе керек. Кімде-кім йреніп жетпей жатып, йренгенін ойса, оны дай рды, ибадаты ибадат болмайды. Уа-лкин, кімде-кім иманны неше нрсе бірлн кмлт табатынын білмей, анша жерден бзылатынын білмей, басына шалма орап, бірдар атын ктеріп, оразашыл, намазшыл болып жрген кілге алы бермей трып, жыртысын салана сайды. Кзетшісіз, ескерусіз иман трмайды, ыыласыменен зін-зі адып, шын діни шыншылдап жаны ашып трмаса, салыртты иманы бар деп болмайды.

 

ОН ШІНШІ СЗ

Иман деген - алла табарака уа тааланы шриксиз, айыпсыз бірлігіне, барлыына уа р трлі бізге пайамбарымыз саллалау алайи уссллм арылы жіберген жарлыына, білдіргеніне мойын сынып, инанма. Енді бл иман дерлік инануа екі трлі нрсе керек. уелі - не нрсеге иман келтірсе, соны хатыына аылы бірлн длел жргізерлік болып, аылы длел - испат ылара жараса, мны якини иман десе керек. Екіншісі - кітаптан оу бірлн яки молдалардан есту бірлн иман келтіріп, сол иман келтірген нрсесіне соншалы берік болара керек. Біреу лтіремін деп орытса да, мы кісі мы трлі іс крсетсе де, соан айнып, кілі озалмастай берік болу керек. Бл иманды иман таклиди дейміз.

Енді мндай иман сатауа орыпас жрек, айнымас кіл, босанбас буын керек екен. Якини иманы бар деуге ылымы жо, таклиди иманы бар деуге беріктігі жо, я алдаана, я азырана, я бір пайдаланана арап, аты ара деп, я араны а деп, тірікті шын деп ант ететын кісіні не дейміз? дай таала зі сатасын. рнешік білмек керек, жоары жазылмыш екі трліден баса иман жо. Имана арсы келерлік орында ешбір пенде дай таала кешілігімен кешеді даы демесін, оны шін дай тааланы афуына яки пайамбарымызды шафаатына да сыймайды, ммкін де емес. «ылыш стінде серт жо» деген, «дай тааланы кешпес кнсі жо» деген жалан маалды уат крген мндай пендені жзі рысын.

 

ОН ТРТІНШІ СЗ

ТТірі адамны жректен аяулы жері бола ма? Бізді азаты жректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан баса жректі асиеттерін анытап біле алмайды. Раымдылы, мейірбандылы, ртрлі істе адам баласын з бауырым деп, езіне ойлаандай олара да болса игі еді демек, блар - жрек ісі. Асыты та - жректі ісі. Тіл жректі айтанына кнсе, жалан шыпайды. Амалды тілін алса, жрек мыт алады. азаты «жректісі» матауа сыймайды. Айтана кнгіш, уадада трыш, бойын жаманшылытан тез жиып алыш, кшті соынан итше ере бермей, адасан кптен атыны басын брып алуа жараан, ділетті аыл мойындаан нрсеге, иын да болса, мойындау, ділетті аыл мойындамаан нрсеге, оай да болса, мойындамау - ерлік, батырлы осы болмаса, азаты айтан батыры - ншейін жректі емес, асыр жректі деген сз.

аза та адам баласы ой, кбі аылсыздыынан азбайды, аылды сзін ып аларлы жректе жігер, айрат, байлаулылыты жотыынан азады. Білімді білсе де, арсыз, айратсыздыынан ескермей, стамай кетеді. Жаманшылыа бір елігіп кеткен со, бойын жиып алып кетерлік айрат азата кем болады. Осы жртты кбіні айтып жрген мыты жігіт, ер жігіт, пысы жігіт деп ат ойып жрген кісілеріні брі - плеге, жаманшылыа еліртпек шін, бірін-бірі «айда, батырлап!» ыздырып алады да, артын ойлатпай, азыратын сздері. йтпесе дайа терістіктен, не ар мен ята терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаан кісі, немі жаманшылыа, матана салынып, з бойын зі бір тексермей кеткен кісі, туір жігіт тгіл, уелі адам ба зі?

 

 

ОН БЕСІНШІ СЗ

Аылды кісі мен аылсыз кісіні, мені білуімше, бір белгілі парын крдім.
уелі - пенде адам болып жаратылан со, дниеде ешбір нрсені ызы крмей жре алмайды. Сол ызыты нрсесін іздеген кезі міріні е ызыты уаыты болып ойында алады. Сонда есті адам, орынды іске ызыып, марланып іздейді екен даы, кнінде айтса ла, ойланса кіл сйсінгендей болады екен. Оан бл ткен мірді кініші де жо болады екен.

Есер кісі орнын таппай, не болса сол бір баянсыз, баасыз нрсеге ызыып, мар болып, міріні ызыты, ымбатты шаын иторлыпен ткізіп алады екен даы, кнінде кінгені пайда болмай-ды екен. Жастыта бл ызытан со жне бір ызы тауып алатын кісімсіп, жастыы тозбастай, буыны босамастай кріп жріп, бірер ызыты уанда-а мойны атып, буыны рып, екінші талапа айрат ылуа жарамай алады екен.

шінші - рбір нрсеге ызыпаты. Ол зі бойа марлы пайда ылатын нрсе екен. рбір марлы зіне бір дерт болады екен, ртрлі мар болан нрсеге жеткенде, яки не-міне, жетер-жетпес болып жргенде, бір трлі масты пайда болады екен. рбір масты бойдан оатты кп шыарып, аылды кзін байлап, тіректегі араушыларды кзін ашып, «ананы-мынаны» дегізіп, бойды сынататын нрсе екен. Сол уаытта есті кісілер лкен есі шыпай, аылды олдан жібермей, бойын сынатпай жріп ізденеді екен. Есер кісілер ер-тоымын тастап, бркі тсіп алып, етегі атыны к...н жауып кетіп, екі кзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны крдім.

Егерде есті кісілерді атарында болы келсе, кнінде бір мртебе, болмаса жмасында бір, е болмаса айында бір, зінен зі есеп ал! Сол алдыы есеп аланнан бергі мірді алай ткізді екен, не білімге, не ахиретке, не дниеге жарамды, кнінде зі кінбестей ылыпен ткізіппісі? Жо, болмаса, не ылып ткізгеніді зі де білмей алыппысы?

 

 

ОН АЛТЫНШЫ СЗ

аза лшылыым дайа лайы болса екен деп ам жемейді. Тек жрт ыланды біз де ылып, жыылып, трып жрсек боланы дейді. Саудагер несиесін жия келгенде «тапаным осы, біттім деп, алса — ал, йтпесе саан бола жерден мал азам ба?» дейтыны болушы еді ой. дай тааланы дл сол саудагердей ыламын дейді. Тілін жаттытырып, дінін тазартып, ойланып, йреніп лек болмайды. «Білгенім осы, енді артайанда айдан йрене аламын» дейді. «Оымады демесе болады даы, тілімні келмегенін айтушы еді» дейді. Оны тілі зге жрттан блекше жаратылып па?

 

 

ОН ЖЕТІНШІ СЗ

айрат, аыл, жрек шеуі нерлерін айтысып, таласып келіп, ылыма жгініпті. айрат айтыпты: «Ей, ылым, зі де білесі ой, дниеде ешнрсе менсіз кмелетке жетпейтынын; уелі, зіді білуге ерінбей-жалыпай йрену керек, ол - мені ісім. дайа лайыты ибадат ылып, ерінбей-жалыпай орнына келтірмек те - мені ісім. Дниеге лайыты нер, мал тауып, абйыр мансапты ебексіз табуа болмайды. Орынсыз, болымсыз нрсеге йір ылмай, бойды таза сатайтын, кнкрліктен, крсеызар жеілдіктен, нфсі шайтанны азыруынан таратын, адасан жола бара жатан бойды айта жиызып алатын мен емес пе? Осы екеуі маан алай таласады?» - депті.
Аыл айтыпты: «Не дниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетын - мен, сені сзіді атын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан аша алмайды екен, ылымды ып йрене алмайды екен, осы екеуі маан алай таласады? Менсіз здері неге жарайды?» - депті.

Онан со жрек айтыпты: «Мен - адамны денесіні патшасымын, ан менен тарайды, жан менде мекен ылады, менсіз тірлік жо. Жмса тсекте, жылы йде тамаы то жатан кісіге тсексіз кедейді, тоып жрген киімсізді, тамасыз ашты кй-жйі андай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, йысын ашылтып, тсегінде дбекшітетын - мен. лкеннен ят сатап, кішіге раым ылдыратын - мен, біра мені таза сатай алмайды, аырында ор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жасылыа елжіреп еритын - мен, жаманшылытан жиреніп тулап кететын - мен, ділет, нысап, ят, раым, мейірбаншылы дейтын нрселерді брі менен шыады, менсіз осыларды крген кні не? Осы екеуі маан алай таласады?» - депті.

Сонда ылым бл шеуіні сзін тыдап болып, айтыпты:

- Ей, айрат, сені айтаныны брі де рас. Ол айтандарынан баса да кп нерлеріні бары рас, сенсіз ешнрсені болмайтыны да рас, біра аруыа арай аттылыы да мол, пайда да мол, біра залалы да мол, кейде жасылыты берік стап, кейде жамандыты берік стап кетесі, соны жаман, - депті.

-Ей, аыл! Сені айтандарыны брі де рас. Сенсіз ешнрсе табылмайтыны да рас. Жаратан тіріні де сен танытасы, жаралан екі дниені жайын да сен білесі. Біра сонымен трмайсы, амал да, айла да - брі сенен шыады. Жасыны, жаманны екеуіні де сйенгені, сенгені - сен; екеуіні іздегенін тауып беріп жрсі, соны жаман, - депті. - Сен шеуіні басыды оспа - мені ісім, - депті. Біра сонда билеуші, мірші жрек болса жарайды. Аыл, сені ыры кп, жрек сені ол кп ырыа жрмейді. Жасылы айтаныа жаны-діні мар болады. Кнбек тгіл уанады. Жаманшылы айтаныа ермейді. Ермек тгіл жиреніп, йден уып шыарады.

- айрат, сені аруы кп, кші мол, сені де еркіе жібермейді. Орынды іске кшіді аятпайды. Орынсыз жерге олыды босатпайды. Осы шеуі басыды ос, брін де жрекке билет, - деп тырып айтушыны аты ылым екен. Осы шеуі бір кісіде мені айтанымдай табылсадар, табаныны топыраы кзге сртерлік асиетті адам - сол. шеуі ала болса, мен жректі жатадым. дайшылы сонда, алпыды таза сата, дай таала алпыа рдайым арайды деп кітапты айтаны осы, — депті.

 

 

ОН СЕГІЗІНШІ СЗ

Адам баласына жыртысыз, кірсіз, сыпайы киініп, м ол киімін былап, былжыратып кимей, таза кимек - дрыс іс. Лкин з дулетінен арты киінбек, не киімі арты болмаса да, кіліне уат ттып, тым айналдырма - кербезді ісі.

Кербезді екі трлі ылыы болады: бірі бет-пішінін, мртын, мшесін, жрісін, ас-абаын олдан тзетіп, шынтаын ктеріп, олын таратап уре болма. Біреуі атын, киімін «айран ішерім» деп, соларды арасында сыпайы, жымды жігіт атанбаа, зінен ілгерілерге елеулі болып, зі атардаыны ішін кйдіріп, зінен кейіншілерге «тте, дние-ай, осыларды атындай ат мініп, киіміндей киім кигенні не арманы бар екен?!» - дейтын болмаа ойланба.

Мны брі - масаралы, аыматы. Мны адам бір ойламасын, егерде бір ойласа, айта адам болмаы - иын іс. Кербез дегенді осындай кер, керде немеден безідер деген сзге сатамын. Тегінде, адам баласы адам баласынан аыл, ылым, ар, мінез деген нрселермен озба. Онан баса нрсеменен оздым ой демекті брі де - аыматы.

 

 

ОН ТОЫЗЫНШЫ СЗ

Адам ата-анадан туанда есті болмайды: естіп, кріп, стап, татып ескерсе, дниедегі жасы, жаманды таниды даы, сондайдан білгені, кргені кп болан адам білімді болады. Естілерді айтан сздерін ескеріп жрген кісі зі де есті болады. рбір естілік жеке зі іске жарамайды. Сол естілерден естіп, білген жасы нрселерді ескерсе, жаман дегеннен сатанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мндай сзді есіткенде шайатап, шалытанып не салбырап, салырттанып есітсе, не есіткен жерде айта айырып срап айын деп тшынбаса, не сол жерде сзді расына кзі жетсе де, шыа беріп айта алпына кетсе, естіп-есітпей не керек? Осындай сз танымайтын елге сз айтанша, зіді танитын шошаны баан жасы деп бір хакім айтан екен, сол секілді сз болады.

 

ЖИЫРМАСЫНШЫ СЗ

Тадырды жарлыын білесіздер - згерілмейді. Пендеде бір іс бар жалыу деген. Ол - тадырда адаммен бірге жаратылан нрсе, оны адам зі тапан емес. Оан егер бір еліксе, адам баласы тылмаы иын. айраттанып, сілкіп тастап кетсе де, аырында таы келіп жееді. Аылы тгел, ойлы адамны баласы байаса, осы адам баласыны жалыпайтын нрсесі бар ма екен? Таматан да, ойыннан да, клкіден де, матаннан да, кербездіктен де, тойдан да, топтан да, атыннан да кіл, аз ба, кп пе, жалыады. Оны шін бріні айыбын креді, баянсызын біледі, кілі брыныдан да суый бастайды. Дние біралыпты трмайды, адамны уаты, мыры біралыпты трмайды. рбір мала дай таала біралыпты трматы берген жо. Енді кіл айдан біралыпты тра алады?

Біра осы жалыу деген рнені крем деген, кп крген, дмін, баасын, бріні де баянсызын біліп жеткен, ойлы адамнан шыады. Соншалы мырыны баянсызын, дниені рбір ызыыны акырыны шолатыын крген-білгендер тіршіліктен де жалыса болады. Блай боланда аыматы, айысызды та бір анибет екен деп ойлаймын.

ЖИЫРМА БІРІНШІ СЗ

Аз ба, кп пе, адам баласы бір трлі матаннан аман болмаы - иын іс. Сол матан деген нрсені мен екі трлісін байадым: біреуіні атын лкендік деп атаймын, біреуін матаншаты деймін. лкендік - адам ішінен зін-зі баалы есеп ылма. Яни, надан атанбастыын, жеіл атанбастыын, матанша атанбастыын, депсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, срамша, секші, тірікші, алдамшы, кеселді - осындай жарамсыз ылытардан сатанып, сол мінездерді бойына орлы біліп, зін ондайлардан зор есептемек. Бл мінез - аылдыларды, арлыларды, артытарды мінезі. Олар зімді жасы демесе, мейлі білсін, жаман дегізбесем екен деп азаптанады. Екінші, матанша деген біреуі «демесін» демейді, «десін» дейді. Бай десін, батыр десін, у десін, пысы десін, рдайым не трлі болса да, «десін» деп азаптанып жріп, «демесінді» мытып кетеді. мытпа тгіл, уелі іс екен деп ескермейді. Мндай матаншатарды зі ш трлі болады. Біреуі жата матанарлы матанды іздейді. Ол - надан, лкин надан да болса адам. Екіншісі з еліні ішінде матанарлы матанды іздейді. Оны надандыы толы, адамдыы бден толы емес. шіншісі з йіне келіп айтпаса, я ауылына ана келіп айтпаса, зге кісі остамайтын матанды іздейді. Ол - наданны наданы, лкин зі адам емес.

Жата маталсам екен деген елім матаса екен дейді. Еліме маталсам екен деген аайыным матаса екен дейді. Аайынны ішінде зі матау іздеген зімді зім матап жетем дейді.

 

 

ЖИЫРМА ЕКІНШІ СЗ

Дл осы кнде азаты ішінде кімді жасы кріп, кімді адірлеймін деп ойладым.
Байды адірлейін десе, бай жо. Бай болса, з басыны, з малыны еркі зінде болмас па еді? Ешбір байды з малыны еркі зінде жо. Кей бай зі біреумен кш таластырамын деп, жз кісіге оралауытыынан жалынып, малын лестіріп жр. Ойлайды: жалынтып бердім деп, аыматыынан. Жо, зі жалынып беріп жр. айыр да емес, мырзалы та емес, з елімен, з жерімен ойрадасып, ойсыздара ойнын ашып, малын шашып жр. Кей байлар, елдегі ттылар, сттілер берекелесе алмаан со, кеселді улар кбейіп кетіп, кп орытып, іздеген нрсесі жо, еріксіз кім болса соан жеміт болып жр.