ЖИЫРМА ШІНШІ СЗ

Бізді азаты одырмай жрген бір уаныш, бір жбаныш дегендер бар.
Оны уанышы - елде бір жаманды тауып, я бір адамны бл зі ылмаан жаманшылыы шыса, уанады. Айтады: дай пленшеден сатасын, о да адаммын деп жр ой, оны асында біз сулелі кісіні бірі емеспіз бе, оан араанда мен таза кісі емеспін бе? - деп. Оан дай таала айтып па, пленшеден туір болса болады деп? Я білгендер айтып па, йтеуір зінен наданшылыы асан, я жаманшылыы артылан кісі табылса, сен жамана осылмайсы деп? Жамана салысып жасы бола ма? Жасыа салысып жасы болады даы. Жз ат бйгеге осылса, мен бйге алдым деген сз болса, алдыда неше ат бар деп срар, артыда неше ат бар еді деп сраанны несі сз? Мен бес аттан, он аттан ілгері едім дегенні несі уаныш?

Енді жбанышы - жалыз біз бе, елді брі де сйтіп-а жр ой, кппен крген лы той, кппен бірге болса болады да деген сзді жбаныш ылады. Оан дай таала айтып па, кптен алмаса болады деп. Кпке аарым жрмейді деп. Кпке тзаым жетпейді деп пе? ылым кпке келіп пе? Біреуден тарап па? Хикмет кптен тарай ма? Бірден тарай ма? Кпке орлы жрмей ме? Бір йді іші тгел ауырса, жеіл тие ме? Жер білмеген кп адам адасып жрсе, бір жер білетын кісіні керегі жо па екен? Кп кісі жолаушыны бріні аты арыаны жасы ма? Жо, жармысы арыса, жармысыны кйлісі жасы ма? Жт келсе, елді бріні тгел жтааны жасы ма? Жарым-жартысы аман аланы жасы ма? Осы кп аыматы бір аымаа несі жбаныш? Тымымызбен аузымыз сасы болушы еді деген жаман кйеу алыдыын жеіп пе? Кілін сол сзі разы ылуа жетіп пе? Ендеше, кбінен алма, сен де аузыды сасыта бер деп пе?!

 

 

ЖИЫРМА ТРТІНШІ СЗ

Жер жзінде екі мы миллионнан кп арты адам бар, екі миллиондай аза бар. Бізді азаты достыы, дшпандыы, матаны, мытылыы, мал іздеуі, нер іздеуі, жрт тануы ешбір халыа самайды. Бірімізді біріміз адып, жаулап, рлап, кірпік атырмай отыранымыз. ш миллионнан халы арты дниеде бір ала да бар, дниені бас-аяын ш айналып крген кісі толып жатыр. стіп, жер жзіндегі жртты оры болып, бірімізді біріміз адып теміз бе? Жо, аза ортасында да рлы, тірік, сек, асты алып, нерді, малды тзден, бтен жатан тзу жолмен іздеп, рістерлік кн болар ма екен? й, не болсын!.. Жз араа екі жз кісі сын адап жр ой, бірін-бірі ртпай, рымай тыныш таба ма?

 

 

ЖИЫРМА БЕСІНШІ СЗ

Балаларды оытан да жасы, біра лшылы ыларлы ана, тркі танырлы ана таза оыса болады. Оны шін бл жер дарулхарап, мнда уелі мал табу керек, онан со араб, парсы керек. арны аш кісіні кілінде аыл, бойында ар, ылыма марлы айдан трсын? Ашап-ішімге малды тапшылыы да аайынны араздыына у ртрлі плеге, рлы, зорлы, улы, смды секілді нрселерге йірлендіруге себеп болатын нрсе. Мал тапса, арын тояды. Онан со, білім тгіл нер керек екен. Соны йренейін не балама йретейін деп ойына жасы тседі. Орысша оу керек, хикмет те, мал да, нер де, ылым да - брі орыста тр. Зарарынан ашы болу, пайдасына орта болуа тілін, оуын, ылымын білмек керек. Оны себебі олар дниені тілін білді, мндай болды. Сен оны тілін білсе, ккірек кзі ашылады. рбіреуді тілін, нерін білген кісі оныменен бірдейлік дауасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды. Дінге де жасы білгендік керек. Жоралыпенен кілін алсам екен деген надан ке-шешесін, аайын-жртын, дінін, адамшылыын жауырынынан бір аана сатады. Тек майорды клгені керек деп, к...і ашылса да, ам жемейді. Орысты ылымы, нері - дниені кілті, оны білгенге дние арзаныра тседі. Лкин осы кнде орыс ылымын баласына йреткен жандар соны аруымен таы азаты адысам екен дейді. Жо, олай ниет керек емес. Малды алай адал ебек ыланда табады екен, соны йретейік, мны кріп жне йренушілер кбейсе, лысыан орыстарды жрта бірдей законы болмаса, законсыз орлыына кнбес едік. азаа кзетші болайын деп, біз де ел болып, жрт білгенді біліп, халы атарына осылуды амын жейік деп ниеттеніп йрену керек. азір де орыстан оыан балалардан арты жасы кісі шыа алмай да тр. Себебі: ата-анасы, аайын-туаны, бір жаынан, бзып жатыр. Сйтсе де, осы оыан балалар - ана оымаан аза балаларынан здік, озы. Не ылса да сзді тырса болады олара. Жасы атаны балалары да кп оыан жо, айта, кедейді балаларын орыса орлап берді. Олар осыдан арты айда барсын? Жне де кейбір азатар аайынымен араздасанда: «Сені осы орлыыа кнгенше, баламды солдата беріп, басыма шаш, аузыма мрт ойып кетпесем бе!» деуші еді. Осындай жаман сзді, дайдан орыпай, пендеден ялмай айтан азатарды баласы оыанменен не бола ойсын? Сонда да зге аза балаларынан арты йренгені немене, ай кп йреніпті? Кірді, шыты, ілді, айтты, тбегейлеп оыан бала да жо. кесі ел ашасымен оыана ре оытады, з малын не ылып шыарсын? Турасын ойлаанда, балаа атын перме, енші берме, барыды салса да, балаа орысты ылымын йрет! Мына мен айтан жол - мал аяр жол емес. дайдан оры, пендеден ял, бала бала болсын десе - оыт, мал аяма! йтпесе, бір ит аза болып алан со, саан рахат крсете ме, зі рахат кре ме, я жрта рахат крсете ме?

 

 

ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ СЗ

Бізді азаты осан аты алдында келсе, тсірген балуаны жыса, салан сы алса, осан иті згеден озып барып стаса, есі шыып бір уанады. Білмеймін, содан арты уанышы бар ма екен? й, жо та шыар! Осы уаныш брі де аза арындасты ортасында бір хайуанны неріні артыланына я бір бтен адамны жыанына матанарлы не орны бар? Ол озан, алан, жыан зі емес, яки баласы емес. Мны брі - азаты азатан баса жауы жо, биттей нрсені бір лкен іс ылан кісідей уанан болып, ана згелерді ызаландырсам екен демек. Біреуді ызаландырма - шариатта харам, шаруаа залал, аыла теріс. ншейін біреуді ыза ылматы несін дулет біліп уанады екен? Ж, болмаса, ана ыза болушы соншалы неге жер болып алады екен?
Жйрік ат - кейде ол елде, кейде бл елде болатын нрсе, ыран с та, жйрік ит те - кейде оны олына, кейде мны олына тсетын нрсе. Кшті жігіт те немі бір елден шыа ма? Кейде ана елден, кейде мына елден шыады. Мны брін адам з неріменен жасаан жо. Бір озан, бір жыан немі озып, немі жыып жрмейді. Соны брін де біле тра, жерге кіргендей болып я бір арамдыы, жамандыы шыандай несіне ялып, орланады екен?

Енді осылардан білсеіз болады: надан ел уанбас нрсеге уанады м жне уананда не айтып, не ойанын, не ыланын зі білмей, есі шыып, бір трлі мастыа кез болып кетеді. м яландары ялмас нрседен ялады, яларлы нрседен ялмайды. Мны брі - наданды, аыматыты сері. Бларын айтса, кейбіреуі «рас, рас» деп йыан болады. Оан нанба, ерте ол да лгілерді бірі болып кетеді. Кілі, кзі жетіп трса да, хайуан секілді уелгі детінен бойын тотата алмайды, бір тиянасыздыа тсіп кетеді, ешкім тотатып, тырып болмайды. Не жаманшылы болса да бір дет етсе, аза ол детінен еріксіз орыанда я лгенде тотайды, болмаса аылына жегізіп, мным теріс екен деп біліп, ойланып здігінен тотаан адамды крмессі.

 

 

ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ СЗ

(Сократ хакімні сзі)

Бір кні Сократ хакім бір Аристодим деген алым шкіртіне дай табарака уа таалаа лшылы ылма турасында айтан сзі. Ол зі лшылы ыландара клуші еді.

- й, Аристодим, ешбір адам бар ма, сені білуіше, ылан нерлері себепті адам таырауа лайыты? - деді.

Ол айтты:

- Толып жатыр, азірет.

- Біріні атын аташы, - дейді.

- Гомерге бйітшілігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яни біреуді сыйпатына тспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таыраймын, - деп, соан саан неше онан баса нерлері шкере болан жандарды айтты.

- Олай болса, кім артыша ажайыптануа лайыты: жансыз, аылсыз, р пішінді жасайтын суретші ме? Я жан иесі, аыл иесі адамды жаратушы ма? - дейді.

- Соысы лайыты, - дейді, - біра ол жаратушы жаратты, здігінен кез келіп, солай болып кетпей, басынан біліп істеген хикметімен болса, - дейді.

- Ж, пайдалы нрсе дниеде кп, біріні пайдасы крініп, білініп трады. Кейбіріні пайдасы аны білінбейді. Соны айсысын хикмет кресі? - деді.

- рине, шкере пайдаа бола жаратыланын хикмет десек керек деймін, - дейді.

- Ж, олай болса, адамды жаратушы хауаси хамса зари бергенде, тахи ойлап, оларды пайдасыны барлыы тгел оан мтаж боларлыын біліп бергендігі шкере тр ой. уелі кзді крсін деп беріпті, егер кз жо болса, дниедегі крікті нрселерді кркінен айтып лззат алар едік? Ол кз зі нзіктігінен керегіне арай ашып, жауып труы шін аба беріпті. Желден, шыннан аа берсін болуы шін кірпік беріпті. Мадай теріні кзден аып труа керек боландыынан, баса таы керегі бар ылып ас беріпті. ла болмаса, не аыр, не дгір, дауыс, жасы н, кй, н – ешбірінен лззаттанып хабар ала алмас едік. Мрын иіс білмесе, дниеде не ттті, не атты не дмдіні айсысынан лззат алар едік? Бларды брі бізді пайдамыз емес пе?

Кзді, мрынды ауыза жаын жаратыпты, ішіп-жеген асымызды тазалыын кріп, иісін біліп, ішіп-жесін деп. Бізге керегі бар болса да, жиіркенерлік жері бар тесіктерді бл бастаы азиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мны брі хикметпен біліп істелгендігіне длел емес пе? - депті.

Сонда Аристодим тахи ойлап тексергенде, адамды жаратушы арты хикмет иесі екендігіне м махаббатыменен жаратандыына шбсі алмады.

- Олай боланда жне не ойлайсы, мма малыхатты жас балаларына елжіретіп, йірілтіп труын кргенде уа мма малыхатты лімін жек кріп, тіршілікте кп алмашылыын тілеп, ижтиад ылуын кргенде, сіп-нуіні амында болудан баса істі аз ойламатары - бларыны брі жрт болсын, ссін, нсін шін. Соларды брін жаратанда кілдерін солайша ынтытандырып ойандыы м мны брі жасы кргендігінен екенін білдірмей ме? - дейді.

- Ей, Аристодим! алайша сен бір зінен, яни адамнан басада аыл жо деп ойлайсы? - еді. - Адамны денесі зі жрген жерді бір битімдей мына сас емес пе? Денеде болан дымдар жердегі суларды бір тамшысындай емес пе? Ж, сен бл аыла айдан ие болды? рине, айдан келсе де, жан деген нрсе келді де, сонан со ие болды. Бл аламды крді, лшеуіне аылы жетпейді, келісті крімдігіне м андай лайыты жарастыты законімен жаратылып, оны ешбіріні бзылмайтынын кресі. Бларды бріне таажайып аласы м аылы жетпейді, осыларды брі де кез келгендікпен бір нрседен жаралан ба, яки бларды иесі бір лшеусіз лы аыл ма? Егер аылменен болмаса, блайша бл есебіне, лшеуіне ой жетпейтын дние рбір трлі керекке бола жаратылып м бір-біріне себеппен байланыстырылып, пендені аылына лшеу бермейтын мыты кркем законге аратылып жаратылды, - дейді.

Ол айтты:

- Тахи бл айтаныны брі рас, жаратушы арты аыл иесі екендігі малм болды. Ол дайды лытыына ікрім жо. Біра сондай лы дай мені лшылыыма не ылып мтаж болады? - деді.

- Ей, Аристодим! ате айтасы. Мтаж болмаанда да, біреу сені амыды жесе, сені оан арыздар екендігіе де стаз керек пе? - деді.

Аристодим айтты:

- Ол мені амымды жейтынын мен айдан білем? - деді.

- Ж, олай болса мма малыа да ара, зіе де ара, жанды брімізге де беріпті. Жанны жарыын брімізге де бірдей арлы ылып беріп пе? Адам алдын, артын, осы кнін - шеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы кнін де блдыр біледі, алдыы жаын тексермекке тіпті жо. Хайуана берген денеге ара, адама берген денеге ара. Адам екі аяына басып тік трып, дниені тегіс крмекке, тегіс тексермекке лайыты м зге хайуандарды лданарлы, пайдасын крерлік лайыы бар. Хайуанны бірі аяына сеніп жр, бір зідей хайуанды лданарлы лайыы жо. Адам зі зіне сенбесе, адамды да хайуан секілді ылып жаратса, ешнрсеге жарамас еді. Хайуана адамны аылын берсе, мнша шеберлік, мнша даркарлік, бір-біріне ылым йретерлік шешендік салахият ол денеге лайыты келмейді. ай гіз шаар жасап, рал жасап, неше трлі сайман жасап, сыпайылы шеберлікті десінен шыарлы исыны бар? Біра адам баласы болмаса, бл ажайып аылды жне ажайыппен жасаан денеге кіргізіп, мнша салахият иесі ыланы химетпенен зге хайуана слтан ыландыына длел емес пе? Ол длел болса, адам баласын арты кріп, амын уелден алланы зі ойлап жасаанына да длел емес пе? Енді адам баласыны лшылы ылмаа арыздар екені малм болмай ма? - депті.