ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ СЗ 2 страница
ЫРЫ БІРІНШІ СЗ
азаа аыл берем, тзеймін деп ам жеген адама екі нрсе керек.
уелі - бек зор кімет, жарлы олында бар кісі керек. лкендерін орытып, жас балаларын еріксіз олдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бл жола салу керек, дниеде кп есепсіз ылымны жолдары бар, рбір жолда йретушілерге беріп сен бл жолды йрен, сен ол жолды йрен деп жола салып, мндаы халыа шыынын тлетіп жіберсе, хтта ыздарды да е болмаса мсылман ылымына жіберсе, жасы дін танырлы ылып йретсе, сонда сол жастар жетіп, бл аталары артайып сзден аланда тзелсе болар еді.
Екінші - ол адам есепсіз бай болара керек. Аталарын паралап, балаларын алып, бастапы айтандай жола салып, талым берсе, сонда тзелер еді.
Енді мндай халыты еріксіз орытып кндірерлік кш-уат ешкімге бітпейді. Ол баланы азаты брін паралап кндірерлік дулет бір кісіге бітуге ммкін де емес.
азаты я орытпай, я параламай, аылменен не жырлап, не сырлап айтанменен ешнрсеге кндіру ммкін де емес. Етінен ткен, сйегіне жеткен, атадан мирас алан, ананы стіменен біткен надан-ды лдеашан адамшылытан кетірген. здеріні ырбаы бар ма, пыш-пышы бар ма, гуілдегі бар ма, дрілдегі бар ма - сонысынан дниеде ешбір ызыты нрсе бар деп ойламайды, ойласа да брыла алмайды, егер сз айтса, тгел тыдап тра алмайды, не кілі, не кзі аладап отырады. Енді не ылды, не болды!
ЫРЫ ЕКІНШІ СЗ
азаты жаманшылыа йір бола беретыныны бір себебі - жмысыны жотыы. Егер егін салса, я саудаа салынса, олы тиер ме еді? Ол ауылдан бл ауыла, біреуден бір жылыны майын срап мініп, тама асырап, болмаса сз адып, улы, смдыпенен адам аздырма шін, яки азырушыларды кеесіне кірмек шін, пайдасыз, жмыссыз аырып жруге мар. Дниелік керек болса, адал ебекке салынып алан кісі ондай жрісті иттей орлы крмей ме? зіні ксібін тастап, кезегендікке салына ма? Малдылар малын кей малшылара, бала-шааа тапсырып, олдаы дай берген азды-кпті дулеті ызысыз крініп, оны ры-бріге жем болып, ара-жара шырауына шыдайды. Пыш-пыш кеестен алып, бір ауыла барып, улы, смды жасап жріп, тегін тама жеп, ыржыдасуды ысыратуа шыдамайды. Не шін десе, халыа дет жол болан со, шаруаа пысы, мал бауа, мал табуа пысы ол нерлі кісіге осылмайды, я зі пле шыаруа пысы, я сондайларды сзін «естігенім», «білгенім» деп елге жайып жріп, ырбадауа пысы нерлілерге осыландай крінеді.
Сол шін осы кнгі азаты іске жараймын дегені зіні азды-кптісін біреуге оса салып, «кре жр, кздей жр» деп басын босатып алып, сз адып, тама адып, ел кезуге салынады.
Бл кндегіге байлы та матан емес, аыл, абйыр да матан емес, арыз бере білу, алдай білу - матан. Бл екеуі олынан келген кісі салт атты, сабау амшылы кедей де болса, аз да болса орны трде, майлы ата, майлы етке олы жетеді. Желкпелеу, матанша байларды: «сіз айтсаыз, ота тсуге бармын» деп желдендіріп алып, шаруасын ылмай-а, малын бапай-а, содан алып киімін бтейтіп киіп, туір атын мініп алып, атарлы бір рметке жетіп жре береді.
Ол бай з тыныштыын да білмейді, бос шыындананын да ескермейді. Бір кісімен сйлессе, «мны айтеміз?» - деп баанаы антранмен аылдасады. Ол сиырды жорасы секілденіп, арайанда жалыз зім болсам екен дейтын ниетімен жне де аылдасар досы кбейсе, адірім кетіп алады деп ойлап: «Ой, тір-ай, соны білмей трсыз ба? Ол ана улы ой, бл мына улы ой» деп, «оан бйдей салса болмай ма?» деп бар обаан жауапты йретіп, амалшылыты жолын йретем деп, ол байды зін кісіге сенбейтын ылады. Жне байды зіне де адам сенбейтын болады. Байды з жауабы, з мінезі обай тран со, баанаы кісі бзылса, лгі антран баанаы байа: «Мен айтпап па едім, оныкі улы сз деп, міне, крді бе?» - деп, екіншіде тырп етпейтын ылып алады. Ендігі жртты аылы да, тілеуі де, харекеті де - осы.
ЫРЫ ШІНШІ СЗ
Адам ылы екі нрседен: бірі - тн, бірі - жан. Ол екеуіні орталарында болан нрселерді айсысы жибили, айсысы ксиби - оны білмек керек. Ішсем, жесем демекті басы - жибили, йтама та соан сайды. Аз ба, кп пе, білсем екен, крсем екен деген арзу, бларды да басы - жибили. Аыл, ылым - блар - ксиби. Кзбенен кріп, лапен естіп, олмен стап, тілмен татып, мрынмен иіскеп, тыстаы дниеден хабар алады. Ол хабарларды намдысы намды алпыменен, намсызы намсыз алпыменен, рнешік з суретіменен кілге тседі. Ол кілге тсіруші баанаы бес нрседен ткен со, оларды жайастырып кілде суреттемек. Ол - жанны жибили уаты др. Бір мытпасты жасы нрседен кілге жасы сер хасил болып, жаман нрседен кілге жаман сер хасил болу секілді нрселер. Бл уаттар уелде кішкене ана болады. Ескеріп баан адам лкейтіп, лайтып, ол уаттарды уатын зорайтады. Ескерусіз алса, ол уатты айсысы болса да жоалады, тіпті жоалмаса да, аз-мз нрсе болмаса, лкен ешнрсеге жарамайтын болады.
Кімде-кім сырттан естіп білу, кріп білу секілді нрселерді кбейтіп алса, ол - кп жианы бар адам: сынап, орындысын, орынсызын - брін де баанаы жиан нрселерінен есеп ылып, арап табады. Блай етіп бл харекетке тсінген адамды аылды дейміз. «дай таала зі аыл бермеген со айтейік?» демек, «дай таала сеніменен мені бірдей жаратып па?» демек - дай таалаа жала жауып, зін тарма боландыы. Бл - ойсыз, нерсіз надан адамны ісі. Оан дай таала крме, есітпе, крген, естіген нрседі ескерме, есіе сатама деп пе? Ойын-клкімен, ішпек-жемек, йтамапен, матанмен уре бол да, ішідегі азынады жоалтып, хаиуан бол деген жо.
Кейбіреулер айтады: «Аыл жибили болмаса да, талап - жибили. Талап берген адам аылды тапты, талабы жо кісі таба алмады», -дейді. О да бекер. Талап балада да бар, оан талас ылуа болмайды. Баана айтты ой, уаты басында кішкене болады, ескермесе жоалып та кетеді, ескерсе, ктіп айналдырса, зораяды деп. Жан уатыменен адам хасил кылан нерлері де кнде тексерсе, кнде асады. Кп заман тексермесе, тауып алан нерінін жоаландыын жне зіні ол мезгілдегіден бір баска адам болып кеткеніді білмей каласы. ай жоалан нер: «ал, мен жоалдым» деп, хабар беріп жоалады. Енді куса, баанаы уелгі табуынан иыныра тиеді.
Жан уаты дейтын уат - бек кп нрсе, брін мнда жазара уаыт сыйызбайды. Біра рбір нерді тыстан тауып алып, ішке саланын, соны тамырын берік стап труа жараушы еді. Кп заман ескермеген адамнан ол баанаы нерді зіні е ызыты, ымбатты жерлері жоала бастайды. Онан со кп заман тсе, сол нерді сатайтын уатты зі де жоалады. Онан со айта ксіп ылуа болмайды.
Бл уатты ішінде ш арты куат бар, зинар, соны жоалтып алу жарамас, ол жоалса, адам ылы хайуан болды, адамшылытан шыты.
Біреуі орысша «подвижной элемент» деп аталады. Ол не нрсе? Не крді, не есітті, рнешік білді, соны тездікпенен ып, андыпенен трмай, арты айдан шыады, алды айда барады, сол екі жаына да аылды жіберіп арамаа тез озап жібереді. Егер бл болмаса, кп білуге кп оу оды пайда да бермейді. Керекті уаытында ойламай, керекті уаытында ылмай, керекті уаытында айтпай, дйім уаытынан кеш алып, «й, ттеген-ай. йтуім екен, бйтуім екен» деп, мір бойы афил болып-а отыраны.
Біреуін орысша «сила притягательная однородного» дейді. Ол - бір нрсені естіп, кріп білді, хош келді, азір соан саандарды тексересі. Тгел саан ба? Яки бір ана жерден саандыы бар ма? рнешік сол іске бір келіскен жері бар нрселерді брін ойлап, білгенін тексеріп, білмегенін срап, оып, бтеннен хабарланып білмей, тыншытпайды.
шіншісі, орысша «впечатлительность сердца» дейді, яни жректі матаншаты, пайдакнемдік, жеілдік, салыртты - бл трт нрсебірлн кірлетпей таза сатаса, сонда сырттан ішке баран р нрсені суреті жректі айнасына аны рушан болып тседі. Ондай нрсе тла бойыа жайылады, тез мыттырмайды. Егерде баанаы трт нрсемен жректі кірлетіп алса, жректі айнасы бзылады, я исы, я кгірт крсетеді. Енді ондай нрседен оды ым болмайды.
рнешік тн уатыменен сырттан тауып, сырттан сатайсыз, оны аты дулет еді. Оны да неше трлі кеселі, кесепаты бар нрселерін білмесе, сатай алмаушы еді ой. Соан саан іштегі жан уатыменен жиан нрсені аты аыл, ылым еді ой. Оны да неше трлі кеселі, кесепаты тиер нрселері бар. Оны білмесе, бапаса - айрыласы. Жне рбір жасы нрсені лшеуі бар, лшеуінен асса - жарамайды. лшеуін білмек - бір лкен керек іс. Ойланба жасы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, ияли болып та кеткені болады. Ішпек, жемек, кимек, клмек, кіл ктермек, шпа, сймек, мал жима, мансап іздемек, айлалы болма, алданбасты - бл нрселерді бріні де лшеуі бар. лшеуінен асырса, боы шыады.
«Нені ызыын кп іздесе, соны кйігін бір тартасы» деген. Баз махфи олмая ол, мен айтан ш уатты ішінде екеуі, яни «сила притягательная однородного» бірлн «подвижной элемент» - бл екеуі осылып тра тран нрсе, кллі пайда да блардан шыады, уа кллі зарар да блардан шыады. Мансап сйгіштік, матаншаты, ашуланшаты, тірікшілік, осыан саан рбір маскнемдікке тартып, мар ылып, аылдан шыарып жіберетын нрселер осы екеуінен болады. Бларды тбегейлеткенде жасы нрселерді тбегейлетіп, жаман нрселерден, яни жоары айтылмыш секілді адамшылытан шыарып, марпаздыа салып жіберетын нрседен бойды ерте тыйып алуа керек. Пайда, залалды айыратын уатты аты аыл еді ой. Бір аыл уатыбірлн мны тотатып болмайды. м аыл, м айрат - екі мыты уат осылып тотатады. Ол екеуі кімде бар болса, баанаы екі уатты екеуі де аз болса, яки бірі бар, бірі жо болса, баанаы екі уаттар - бір басы атты асау ат, жгенсіз тауа ра ма, таса ра ма, суа ра ма, жара ра ма - дай білсін, йтеуір жолда крген есті, аылы дрыс адамдар лі де срамай да алады. Сенде ерік жо. Екі етек жайылып, екі кзі аспанда, масара болып кеткені лгеніше.
ЫРЫ ТРТІНШІ СЗ
Адам баласыны е жаманы - талапсыз. Талап ылушылар да неше трлі болады. м талапты зі де трлі-трлі. м сол талаптарды айсысыны соына тссе де, бірінен бірі нерлі, трлаулыра келеді. Уа, лкин адам баласы я талапты, я талапсыз болсын, йтеуір «брекелдіні» керек ылмайтыны болмайды. рнешік, орынсыз ба, орынды ма, «брекелді» деушіні кіл іздеп трады. Адам баласы зі ай жолда, ай майданда жрсе, сол майдандаы кісімен сырлас болады. Оны шін зге жолдаылардан «брекелдіні» оды ктпейді. Маан «брекелді» десе, осы зімменен серіктес, сырлас осылар «брекелді» дер дейді.
Талапты ішінде адам баласы кбінесе басына адір іздеп, сол талапта болады. Біреу мал уып жатыр. Сарадыпен, арамдыпен, йтеуір мал тапсам, «Мал тапан ерді жазыы жо» дейтын, «Малдыны беті жары» дейтын маала сеніп, халыты тріне арай, ит те болса, малдыны сге алмайды деп, бл мал м пайда, м асиет болады бойыма дейді. Мнысы рас, азаты з лына араанда. Біра адамдыа, аыла араанда, аза тгіл, кіл жиіркенетын іс. Осыан орай біреу ер атанамын, біреу ажеке атанамын, біреу молдеке атанамын, біреулер білгіш, у, см атанамын деп, сол харекетте жр. райсысы азаа яки бірі бар, бірі жо болса, баанаы екі блдама та болып, басына «осыным бірсыпыра елеу азы болар» деген талаппенен ылып жр. Мнысы азаты тамырын стап-стап арайды даы, «мынаны алып келіп берсе, ымбат аландай екен, осы кнде мына бір істі біраз плы бар екен» деп, азаты з бетінен оып, ізденген талап болмаса, кітап бетінен оып іздеген талап емес. Оны шін кітап сзіменен ізденген талап болса, уелі ккіректі тазалау керек дейді, онан со ибадат ыл дейді. азаты бетіне арап, содан оыан болса, ол талабыды ыла бер, ккіректі тым тазалаймын деме, оны кім кріп жатыр, ішінде атпар кп болмаса, т-берекеге жаымды болмайды дейді. Енді осыан арап, айдан оып, біліп, мтылан талап екенін білерсі.
ЫРЫ БЕСІНШІ СЗ
дай табарака уатааланы барлыыны лкен длелі - неше мы жылдан бері ркім ртрлі ылып сйлесе де, брі де бір лкен дай бар деп келгендігі, уа м неше мы трлі дінні брі де адалт, махаббат дайа лайыты дегендігі.
Біз жаратушы емес, жаратан клекесіне арай білетын пендеміз. Сол махаббат пен адалтке арай тартпапыз, сол алланы хикметін біреуден біреу аныыра сезбекпен артылады. Инандым, сендім демек инандырамын, сендіремін деген емес.
Адамшылыты алды - махаббат, адалт, сезім. Бларды керек емес жері жо, кіріспейтын да жері жо. Ол - жаратан тіріні ісі. Айыр биеге ие болмата да махаббат пен сезім бар. Бл адалт, махаббат сезім кімде кбірек болса, ол кісі - алым, сол - аил. Біз жанымыздан ылым шыара алмаймыз, жаралып, жасалып ойан нрселерді сезбекпіз, кзбен кріп, аылмен біліп.
158. Ал, сенейін, сенейін (М. Ю. Лермонтовтан)
159. Ала ойлар (И. А. Крыловтан)
160. Асау той, тентек жиын, опыр-топыр (М. Ю. Лермонтовтан)
161. Бородино
162. Боса уре боп келді бе таы мнда? (М. Ю. Лермонтовтан)
163. Вадим
164. Да (М. Ю. Лермонтовтан)
165. Есек пен блбл (И. А. Крыловтан)
166. Жалау (М. Ю. Лермонтовтан)
167. Жола шытым бір жым-жырт тнде жалыз (М. Ю. Лермонтовтан)
168. Жректе кп азына бар, брі жасы (Я. Полонскийден)
169. Кнді уаыт итеріп (М. Ю. Лермонтовтан)
170. Кілді кйі таы да (М. Ю. Лермонтовтан)
171. Мені сырым, жігіттер, емес оай (М. Ю. Лермонтовтан)
172. Піл мен анден (И. А. Крыловтан)
173. Теректі сыйы (М. Ю. Лермонтовтан)
174. Шайтан (М. Ю. Лермонтовтан)
175. Шегіртке мен мырса (И. А. Крыловтан)
176. анжар
177. арасам айыртар жрт бл заманы (М. Ю. Лермонтовтан)
178. ара мен бркіт (И. А. Крыловтан)
179. ара мен тлкі (И. А. Крыловтан)
180. асиетті да (М. Ю. Лермонтовтан)
181. м жабытым, м жалытым
182. ншілер (И. А. Крыловтан)
Шкрім ледері
1. Жасты туралы
2. Крілік туралы
3. Жастара
4. Жаз келер
5. Арман
6. Шын сырым
7. Ашу мен ынсап
8. Шаруа мен ысырап
9. Аны пен таны
10. Ер оспа пен сз сйлемек
11. Махаббат пен марлы
12. Дние мен мір
13. Матау мен сгіс
14. Міндеу мен кндеу
15. аза айнасы
16. Бай мен она
17. айтан шал
18. Піскен мен шикі
19. Бай мен кедей
20. улар
21. Партия адамдары
22. Абай марм ткен со зіме айтан жырларым
23. «азаты жаманы болмас...»
24. лген кіл - ындансыз мір
25. «Ккорайа онанда...»
26. «Амандаса келісіп...»
27. «Баылан етін балытып...»
28. «Мен бір — тілсіз клікпін...»
29. «Мен кеттім де, сен алды...»
30. «Біреуді мінін кешірсе...»
31. «Мен термін, кетермін...»
32. «Масты айсы, досы кім...»
33. «Кйдірген со шыдатпай...»
34. мір
35. Мал жима
36. Насихат
37. кінішті мір
38. Хайуан мен аыматар
39. Снойлар
40. «Бір салмойын сал келер...»
41. Ызаорлар
42. Еріншек
43. марлы
44. Жан менен дене м кіл
45. алжышыл ылжапас
46. Сз сынап, ле лшемен
47. Ажалсыз скер
48. Тойымсыз нпсі, трасыз дние
49. «атындар жас баласын ктеді...»
50. «Шаранамен туып едi...»
51. «Достыыз зор...»
52. Сен ылыма
53. Бояулы суыр
54. аншыр мен бдене
55. Аылшы торай
56. асыр, тлкі, бдене
57. Талап пен аыл
58. «Крілік— шал деген бір ат ыландай...»
59. «Ей, кп халы, кп халы...»
60. «Мен орамын, орамын...»
61. Мды шал
62. «Мен адамны таппаймын нерлісін...»
63. Аындара
64. Ескі аынды
65. Жасымнан жетік білдім трік тілін
66. «Адамны е жасысы...»
67. «аза» газеті мен «Айап» журналына сз жазушылара
68. «Жапанда жалыз жаттым елден безiп...»
69. «Атадан алан а сауыт...»
70. «Жрт не десе, й десін...»
71. «Бйшешек» башасы
72. «Ойлансын лан болса сз арлы...»
73. «Адамнан арты жндік жаралмаан...»
74. «Бір ханны кеудесіне жара шыкан...»
75. «Ана жыл скер шыып онан-солдан...»
76. «Тума, лмек — тадырды шын азасы...»
77. «Аыл деген лшеусіз бір жары нр...»
78. «Наушеруан ада жріп киік атан...»
79. «Бір ханда екі л бопты бір туысан...»
80. «Ескіден алан сз теріп...»
81. «лім шыан ауылда...»
82. «Ойбайлап шабу мал ма?...»
83. «Крілік— тылмайтын бір азан ор...»
84. «айсадай жан беретін таны желі...»
85. «Ада жріп шлдеген Ашам патса...»
86. «Епті тышан бидайды таси берген...»
87. Шын ба айсы? Кншіл кім?
88. «Айна ойдым алдыма...»
89. аза
90. Насихат
91. Таы сорлы аза
92. ош!
93. Шошыма, ойым, шошыма
94. «Кейбіреу безді дейді елден мені...»
95. «Жиырма й мені кршім — Карабатыр...»
96. «Жолама, улар, маайа...»
97. «Кейбіреу безді дейді атынынан...»
98. «Партия уан кей ырт...»
99. Адам немене?
100. Серігім жалыз упіш асымдаы
101. Бостанды туы жарырап
102. Бостанды таы атты
103. «Анадан алаш туанымда...»
104. Бл н, брыны ннен згерек
105. «Тауып айтса мінді деп...»
106. «Бас кзімен араса — нпсі жалан...»
107. «ай жолдассы, айтшы сен?...»
108. «Жылым— ой, жлдызым — июль...»
109. «Жас алпыстан асан со...»
110. Кіл
111. Тау басындаы ой
112. «Кннен неге тсіп тр мнша жары...»
113. «араы мен жарыты жрміз лшеп...»
114. «Шымды жерде кресіз ара топыра...»
115. «Атаны шауатыны, кп ой мні...»
116. «Ей,жастар, алай дейсі бл дние?...»
117. «Бл кездегі діндерді брі нашар...»
118. «Бейіс, доза молда айтан сияты емес...»
119. «ждандыны матайды тамам адам...»
120. «Тура жолда айы трмас...»
121. Адамшылы
122. Ноль
123. «Кешегі аражан мен Байлаым...»
124. «Та» журналына жаа бір нмен байазы
125. «Молдалар згелерді кпір дейді...»
126. «Та» журналына таы бір нмен байазы
127. Жарымды жаным сйді, сйе алмай тнім кйді
128. «Мінін айтса, бзылмас кімні тсі...»
129. «Адамны еркі айда» -деп аылдан срааным
130. Аылды жауабы
131. «Сраан жана слем айт...»
132. «Баанас, Байошарды кп сабазы...»
133. «Ашылы уелінде андай ттті...»
134. «Слем! бдіали бауырым...»
135. орыт, Кожа Хафиз тсіме енді де...
136. орытты сарыны
137. Тіршілік, жан туралы
138. «Кетті, келді...»
139. «Аурусыз жана айла жо...»
140. Mал да аяулы, жан да аяулы болса егер
141. Иманым
142. «Шошыма достым сзімнен...»
143. «Шын асыты рбiрi...»
144. «лемді тгел мен кріп...»
145. «Кндегі таныс-кн мен тн...»
146. «Шыннан зге дай жо...»
147. «Аны асы - улие...»
148. «Тіріні іздеп бір мыл...»
149. «Бейісте бар слу жар...»
150. «ртейін деп ота кмдім...»
151. «Жар крмеген надандар...»
152. «Сиыр сзбен арбаса...»
153. «мірді нап ойыны...»
154. «мір сырын кздесе...»
155. «Жректен аан анымнан...»
156. «Аылдан ойа сыр тарап...»
157. «ылымсыз адам - айуан...»