Шаын ксіпорындар

Бгін де АШ экономикасында алып корпорацияларды ешандай да шешуші жадайа ие емес екендігі кптеген сыр- ттан келушілерді та алдыруда. Елдегі туелсіз ксіпорындарды 99 пайызында 500 адамнан кем жмыскер ызмет істейді. АШ-ты Шаын ксіпкерлік жніндегі кімшілігіні (8ВА) мліметтеріне сйкес барлы ызмет етушілерді 52 пайызы осы шаын ксіпорындарда ебек етеді. Шамамен 19.6 миллион американды жиырмадан кем жмыс орны бар компанияларда, 18.4 миллион адам 20-99 аралыында кісіге жмыс бере алатын фирмаларда, ал 14.6 миллион адам 100-499-а дейін жмыс орны бар ксіпорындарда ызмет етеді. Ал, керісінше американдытарды 47.7 миллионы 500-ден жоары жмыс орнын сына алатын фирмаларда ызмет етеді. Шаын бизнес ксіпорындары Америка экономикасы шін траты динамизмні тп негізі болып табылады. 1990-1995 жылдар аралыында олар экономикадаы 3/4 жаа жмыс орнын ашты, бл 1980-ші жылдара араанда жмыспен амтамасыз етуді суіне осан лкен лес болып табылады. Сонымен атар бл экономикаа жаа топтарды кіруіне жол ашыланын крсетеді. Мысалы: йелдер кіші бизнеске белсене атысады. йелдерді жеке меншігіндегі ксіпорындар саны 1987-1997 жылдар аралыында 89 пайыза, яни 8.1 миллиона дейін скен, ал 2000 жылы ксіпорынны сол секілді трлерінде йелдер жеке меншігіндегі жеке иеленушілер саны 35 пайыза жетеді деп ктілген болатын. Кіші фирмаларды ызметтен жасы лайандар мен жарым-жартылай жалданып істеуді алайтындарды жмыса кптеп тартуа мтылыс барын байауа болады. Шаын бизнес ксіпорындарыны ерекше кші оларды экономикалы жадайды згеруіне жылдам бейімделе алатындыында. Олар кбінесе з клиенттерін жасы біледі жне оларды ажеттіліктерін олма-ол анааттандыруа ашан да зір трады. Шаын ксіпорындар, мысалы, Калифорния штатындаы компъютермен байланысты Силикон аарындаы ксіпорындар, таыда баса жоары технологиялара негізделген техникалы жаартуларды кзі болып табылады. Компьютер нерксібіндегі кптеген жаашыл фирмалар з гараждарында механизмдерді олмен растырушы «бесаспап шеберхана» ретінде бастап тез арада лкен, уатты корпорациялара айналды. Аз ана уаытта лтты жне халыаралы экономиканы негізгі ойыншыларына айналан шаын компаниялар тобына бадарламалармен амтамасыз етумен шылданатын Місго компаниясы, тасымал ызметін атаратын Ехргess; спорт киімдерін ндіруші Niке компаниясы, компьютерлік тораптар йымдастыратын America onlinе компаниясы;. рине, кптеген шаын ксіпорындар стсіздікке шырады. Дегенмен рама Штаттар баса елдер секілді емес, онда бизнестегі стсіздікті леуметтік табасы болмайды. Стсіздік ксіпкер шін нды тжірибе ретінде арастырылады. Себебі, бл стсіздік алдаы рекеттеріне саба болады. Экономистер былай дейді: нарыты кштер лкен тиімділікке ммкіндік туызып, стсіздік ретінде крініс табады. Адамдар тарапынан шаын бизнеске крсетілетін лкен рмет штаттарды мемлекеттік органдары мен АШ Конгресінде шаын фирмалар пайдасына крсетілген олдау мен ылайыты шешімдер абылдауа ласып жатады. Шаын компаниялар кптеген федералды реттеуші ережелерден, мысалы ауіпсіздік пен денсаулы сатау ережелерін сатаудан босатылан. 1953 жылы Конгресс Шаын ксіпкерлік жніндегі кімшілік (8ВА) ран болатын, ол ксіби сарап пен кіші бизнесті ашып немесе басарысы келетін адамдарды аржылы кмекпен амтамасыз ету шін керек (келісім тлеміне пайдалануа берілген федералды аржыны 35 пайызы шаын ксіпорындара блінеді). детте р жылы шаын ксіпорындара айналым капиталына мекеме мен машина жне рал-жабды алу масатында несиеге 10 миллиард доллар алуа 8ВА кепілдік береді. 8ВА шеберінде аржы салатын компаниялар ксіпорындарды капиталы ретінде таы да 2 миллиард доллар бледі. 8ВА азшылы топтарды, сіресе, шыу тегі африкалы, азиялы жне испанды американдытара арналан бадарламаларды олдауа тырысады. Ол экспортты абілеті бар шаын ксіпорындарыны бірігіп жмыс істеу ммкіндіктері мен нарыты таразылай алатын наты прменді бадарламаларды іске асуына басшылы жасайды. Сонымен атар агент- тік зейнетке шыан ксіпкерлерді жаа жне толымалы ксіпорындарды басаруда кмек сынан бадарламалара демеушілік крсетеді. Сонымен атар 8ВА й иеленушілерге, жалдаушылара жне су тасынынан, желден, торнадодан жне таы баса апаттардан шыынданан ксіпорындара барлы млшерде тмен-пайызды несие беру арылы 26 миллиард доллар пайда тапты.

Корпорациялар

Кіші жне орташа компаниялар сан жаынан кп боланымен, Америка экономикасында ірі іскер ауымдастытар шешуші роль атарады. Бны бірнеше себебі бар. лкен ком- паниялар тауар мен ызмет сына алады, ол белгілі бір иелік етушіге астанды жасау немесе ызыушылыты жо болуына келеді. Сондай-а, оларды кбінесе сатылатын німні рбір тріні ныны тмендігіне жне кп млшерде болуына байланысты з німдерін арзан баамен сатуа ммкіндіктері болады. Оларды нарытаы таы бір артышылыы - ттынушыларды німдеріні сапасыны белгілі бір дегейіне кепілдік беретіндігіне сендіре алатын фирмалы таба белгілерімен здеріне арай тарта алады. Ірі ксіпорындар бкіл экономика шін те маызды роль атарады. Жаа німдерді ндіру жне ылыми зерттеулер жасау шін са фирмалара араанда оларда лкен аржылай орлары бар. Осы сияты фирмалар кбірек жне ртрлі ызмет орындарын жне оан жоарыра кепілдік бере отыра жоары ебек аы жне артайанда, ауырып аланда алатын тымды жрдемаы сына алады. Дегенмен де, американдытар лкен компаниялара екі жаты арайды: экономикалы жадайдаы маызды лесін мойындай отыра, оларды жаа ндіріс орындарын тншытырып, ттынушыларды тадау ммкіндіктерін жойыл тастайтындай кш алып кетуінен жасанады. Бдан баса, лкен корпорациялар кейде згеріп жатан экономикалы жадайлара бейімделуде икемсіздік крсетеді. Мысалы шін, 1970-шы жылдарда АШ-ты автомобиль компаниялары бен- зинге бааны суі жанармай немдегіш жеіл кліктерге сранысты сіргендігін кеш тсінді. Нтижесінде, осы комп ниялар шетелдіктерге негізінен жапонды ндірушілерге ж о л бергендіктен, ішкі нарыты айтарлытай блігінен айрылып алды. АШ-та кптеген лкен компаниялар корпорациялар болып рылды. Корпорация іскер шаруашылыты йымдастыруды наты зады формасы. Ол 50 штатты біреуіні корпорация руа келісімі бар жаттарымен жеке адамдікі сияты зады трде тіркелген болуы ажет. Корпорациялар мліктерді иемдене отырып, сотта іздене немесе сота жауап бере жне келісімшарттар жасай алады. Корпорацияны зады мртебесі боландытан, иеленуші оны ызмет рекеттерден белгілі бір млшерде оралады. Одан баса, корпорация иелеріні аржылы жауапкершіліктері шектеулі. Мысалы, олар корпорацияларды арыздарына жауап бермейді. Егер акционер белгілі бір корпорацияны акционерлік капиталыны 10 акциясына 100 АШ долларын тлесе, соы корпорация банкроттыа шыраса, тлеген 100 доллардан айрылып алады. Осымен іс бітеді. Корпорацияны акционерлік капиталы наты несі айтыс болан жадайда бір иеленушіден екінші иеленушіге тетін болса да корпорация ештееден тылмайды. Акция иемденуші кезкелген жадайда з акцияларын сатуа немесе з мрагеріне алдыруа ыты. Корпоративтік форманы кейбір кемістіктері де бар. Кор- порациялар зады тлалар ретінде салы тлеуі тиіс. Корпорацияларды акция иелеріне тлейтін дивидендтері, облигация пайызы сияты емес, салы салынбайтын шыын болып табылады. Сондытан, андай да болсын корпорация дивидендті зіні кірісінен тлейді, акционерлер салыы сол дивидендтен алынады. Кптеген лкен корпорацияларда акционерлер мен иелік етушілер саны те жоары болады. Ірі компаниялар миллион- даан немесе одан да кп адамды біріктіреді, біра оларды кпшілігі 100 акциядан да аз стайды. Ке тараан жеке меншік формасыны бл трі кптеген американдытара ел- ден кейбір ірі компанияларды лесіне тікелей ие болуа ммкіндік береді. 1990-шы жылдарды ортасында американды отбасыларыны 40 пайызы тікелей немесе екі жаты орлар арылы немесе баса делдалдар арылы жай акциялара ие болан еді. Кп жадайларда корпорация бизнесіні барлы жатарын жете біле бермегендіктен немесе басаруа абілет пен ммкіндіктері болмаандытан акция иелері ке корпоративтік саясат жргізу шін траалар кеесін сайлайды. детте корпорация директорлары кеесіні мшелері мен менеджерлері жай акцияларды 5 пайызынан кеміне иелік етеді, рине оларды кейбіреулері одан да жоары млшерде иелік етуі ммкін. Жеке тлаларда, банктер немесе зейнетаы орларында акция пакеттері болады, біра бл пакеттер де жалпы санны тек аз ана лесін райды. детте, кеес мшелеріні шаын блігі ана корпорацияны лауазымды ызметкерлері болып табылады. Кейбір директорларды басаруа ыпал жасау шін компаниялар сынады, ал басалар белгілі бір біліктілікпен корпорация жмысына лес осу шін немесе арыза беретін мекемені кілі ретінде ыпалды амтамасыз етеді. Бір адамны бірнеше корпорация кеестерінде жмыс атаруы рескел іс деп арастырылмайды. Корпорация кеесі немесе директорлар кеесі траасы бола алатын жоары дрежелі басарушыны (СЕО) олына кнделікті басару билігін береді. СЕО баса орындаушылармен атар ртрлі корпоративтік ызметке жауап беретін вице-президенттерді баылайды, сондай-а, бас аржы баса- рушысын, ндіріс жетекшісін жне аа-ызметші мен аппарат жетекшісін де баылайды. 1990 жылдарды аяында АШ-ты іскерлік арым-атынасыны басты блігі жоары технология негізінде атарылуа кешкен кезде корпоративтік СЕО ызметі пайда болады. Директорлар кеесі СЕО-а сенім білдірген со, корпорацияны басаруда оан лкен еркіндік береді. Біра, кейде жеке немесе йымдасан акционерлер тобы бірігіп рекет жасай отырып, мысалы, басару саласында басаша дербес ойлайтын директорлар кеесіне кандидаттарды олдай отырып, басару ісіне згеріс енгізу арылы билікке ол жеткізе алады. Жалпы аланда, тек бірнеше адам ана ж ы л сайын тетін акционерлер жиналысына атыса алады. Акционерлерді кпшілігі «сенім негізіндегі» басарудан кейін компанияны маызды сыныстарымен траа сайлауда дауыс береді, яни сайлау жаттарын поштамен жібереді. Біра, соы жылдары жылды жиналыстара акционерлерді кпшілігі, тіпті бірнеше жздеп келетін болды. АШ-ты нды ааздар мен биржалар жніндегі комиссиялары корпорациялардан басшылыа ар- сы шыып отыран акционерлер тобына оларды кзарастарын білу масатында акционерлерді таратылымды тізіміне кіруіне жол ашуын талап етеді.