АШ-ТЫ СЫРТЫ АТЫНАСЫ НЕМЕСЕ ЖАА БОДАНДАУ САЯСАТЫ ТУРАЛЫ

Ататы американ алымы, белгілі саясаткер Самуэль Хангингтон 21-асыр ркениеттер тоысуы емес, ркениеттерді соысу асыры болады, Мсылман мен Христиан ркениеттері арасындаы айшылы тек кшпен шешіледі деп болжаан. Шынында да ткен асырды аяында айтылан осынау лы сз бгінде зіні аиата айналып келе жатандыын крсетеді. Оан келтірер мысалдар да жеткілікті.

Мселен ондаан жылдар бойы АШ – пен кптеген Араб елдері арасындаы шиеленістер барынша ордаланан. 1980-ші жылдан бері АШ-ислам елдеріне арсы 19-рет ару жмсаан немесе скери интервенциялар йымдастыран. 11-ыркйектегі террорлы рекетті себебін араб елдерінен іздестіруді де себебі жо емес.

АШ –жахандануды кшбасшысына айналды. здерііз білетіндей бл мемлекетті лемдік аренадаы лес салмаы 20-асырда айтарлытай сіп, кптеген істерде алдыы орына шыаны белгілі. Ал оны скери, саяси рлі 21-асырды басында одан да жоары дегейге ктерілді. (Оны ішінде АШ – президенті Барак Обаманы билікке келгеннен кейін 8-ай тпей жатып лемдік Нобель силыын аланын айтса та жеткілікті. Бл рекетті кейбір сарапшылар Еуропаны АШ-алдында бас июі дегенді айтады) Бл трыда мселені ріректен араан жн. ыри-аба соыс аяталаннан кейін (1960-1990 жж) Кеес одаы лап кштерді ара салмаы згерді, яни брын ата сталан тепе-тедік бзылды. Осы орайда арап алмайтын АШ – брыны арсыластары ТМД мен Шыыс Еуропа елдерін кредит немесе инвестиция беру арылы зіне туелді етті. (Мселен: азастанда да АШ-ты ататы компаниялары ызмет етеді. ШЕВРОН т.б) Сонымен атар АШ мемлекеті айматаы шиеленістер мен жанжалдара байланысты скери имылдара еркін кірісе бастады. Бл мселеде АШ-тіпті Б ауіпсіздік кеесіні арарларын мойындамады. Оан длел ретінде Ирактаы соыс алай басталды соны айтуа болады. 2002 жылды 30-атарында АШ-президенті Джордж Буш кангресс мшелерімен кездесуінде жаппай ырып жоятын арулар иеленуге мтылып отыран Солтстік Корея, Иран жне Ирак режимдері уаыт ткен сайын лкен атер тндіре бастаанын баяндады. Атап айтанда Ирак елі он жылдан астам уаыттан бері химиялы, биологиялы жне ядролы ару жара ндіруге мтылып отыр деді. Сол жылы 10-азанда АШ конгресіні кілдер палатасы президентке Ирака арсы ару олдануа рсат беретін арнайы арар абылдады.

Осыан орай Б-ны ауіпсіздік кеесі Ирак мемлекетінде инспекия жмыстарын жргізу шін арнайы арарды малдады. Оан сйкес 60-кн ішінде арнайы тексеру тобы ел аумаында андай да бір ядролы нысанны бар немесе жо екенін анытау керек еді. Дегенмен жргізілген бл тексерістер барысында Саддам Хусейн елінде ешандай жаппай ырып жоятын ндіріс орындарыны бар екендігін длелдейтін айатар табылмады. Дегенмен бл трыда Б-да Ирак дадарысын бейбіт жолмен реттеу жнінде біраз жиындар ткізіп, елді ешандай аруды кмегінсіз арусыздандыруды талап етті. Біра бл талапты пысырып та арамаан АШ – мемлекеті АШ – бастаан коалицияны Ирака арсы соысты Б ауіпсіздік кеесіні з міндеттерін орындамаанын, біра АШ-ты з удесінде трып Саддам Хусейн режимін арусыздандыратынын атап крсетті.

Халыарарлы атынастарда екі кіндікті жйе лаан со АШ- Б жарысында крсетілген соыс жне бітім мселесін шешуде ауіпсіздік кеесі траты мшелеріні бірауыздан абылдаан шешімін елемеуге кшті. Мселен: Б-жарысыны 51-бабында айсыбір мемлекет болмасын скери кштерін зін-зі орау ретінде олдануа ылы болса, ал азір АШ бл жата сілтеме жасауды ажет емес деп тауып, соыс имылдарын бастау ын зіне алдырып отыр. АШ-тыш рет зіні лемдегі скери артышылыын сатауа ниетті екенін млімдеді. Соы млімет бойынша АШ-та лемні е алыс шалай аудандарына скери отриядтарды жеткізе алатын 200-ша бар. Сонымен оса 12-млрд доллара бааланатын жеті кеме, одан баса 300-кемеден тратын теіз флоты. Сондай-а арыш агенттігі 22-реактивті жойыш шаты жзеге асыруа 267-миллиард доллар жмсаан. (Салыстырып крііз: азастанны мемлекеттік резервінде 80 миллиард доллар бар) АШ-ты скери шыындары 2003 жылы 400-млрд доллара жеткені айтылды. (Бл бір жыла ана жмсалан сома) Бл елді Еуропа мен иыр шыыста, Азияны біратар елдерінде 200 – мы скер топтамалары орналасан. Олар АШ территориясынан тыс жерлерде трады. (Салыстырып крііз: азастанда 74-мы скер бар)2007 жылы белгілі боландай АШ Ирак пен Ауанстана жасаан соыстарына брын айтыландай 800-млрд емес, 1-трлн. 600 млрд доллар шыындаан. Бл Африканы барлы елдері мен Австриалияны ішкі жалпы орынан кп сома. Жалпы екінші Ирак соысы аяталып, АШ-з дегендеріне жетті. Яни ширек асыра жуы Ирак елін тстеп билеген Саддам Хусейн ттындалып, аырында 1982 жылы Ирак шииттерін ыраны шін зі дара асылды. Оны дара асу рсімін АШ пен Еуропаны біратар телераналары тікелей таратты. Билікке 2008 жылы Барак Обама келді. Бл азамат билікке келіп кптеген батыл шешімдер абылдады. Оны ішіндегі е маыздысы Ирак пен Ауанстан елдерінен АШ скерлерін алу. Президент абылдаан бл шешімдер дер кезінде болмаса да, ішінара жргізіле бастады. Болжам бойынша АШ скері толыымен Ауанстан территориясынан 2014 жылы шыарылып бітуі тиіс. Біра кейбір мамандар АШ скерлеріні Ауан елінен шыарылуын дрыс емес деп санайды. Себебі бл елде белгілі бір баылауды лсіздігінен АШ-скерлері кететін болса азаматты соысты басталып кетуі де ажап емес. Барак Обама басаруында АШ-ты сырты саясаты одан ары кшейе тсті. Ол Джордж Буш сап тікелей соыс ашпаса да зіні одатас елдері арылы Таяу шыыс пен Африканы біратар мемлекеттеріне ауіп тндірді. Бл термин азір «Жаа бодандау саясаты» деп айтылып жр. Нтижесінде Шыыс Африканы Тунис, Ливия, Египет секілді мнайлы мемлекеттерінде арнайы революциялы рекеттер йымдастырылып, елді 40-жыл атарынан басаран азаматтар ажал шты. Алаш Тунис билігі татан тайып, кезек Ливияа келді. Бл соыс жоспардан тыс заа созылды. з мемлекетінен ашып кетуді кздемеген Муаммар Каддафи Нато мен Еуроода елдеріне арсы трды. Дегенмен алты айдан астам уаыта созылан соыс нтижесінде Каддафи сталып айуандыпен лтірілді.

Жалпы дегендеріне жеткен Еуроода пен АШ-ты келесі кздегені Сирия немесе Иран елдері деп болжайтындар да бар. Кні кеше тіпті АШ- ораныш ретінде орта Азия мен Кавказ елдерінде ракета ораныс жйесін (ПРО) ныайтатын жеткізіп, Грузия мемлекетіне арнайы баылау ракеталарын ою ниетін білдірген. Олар осы арылы орта Азия мен Ресей аумаын тгелдей баылай алады. Біра бл сыныса Ресей жаы ата арсы шыып ел президенті Дмитрий Медведев теледидар арылы арнайы млімдеме жасады.

Онда егер АШ-келісілген шартты бзатын болса Ресей жаы Каллининград аласында аса лкен ракета ораныс жйесін іске осатынын жеткізген. Олар бл арылы радиусы 480 мы шаырым жерді баылап отырма. Ол бкіл Батыс Еуропаны аумаына те. Бл трыдаы шиеленістерді алда немен тынатынын ешкім дп басып айта алмайды. Жалпы брындары соыс имылдарында адамзатты тбегейлі жойып жіберуді наты ммкіндігі болмаан. Бл ммкіндік ракета техникасы мен ядролы ару жасала бастаан уаыттан бастап пайда болды.

 

 

Пайдаланан дебиеттер:

1) http://kultobe.kz/?p=1663

2) http://www.provost.harvard.edu/institutional_research/Provost_-_FB2009_10_Sec02_Enrollments.pdf

http://members.ucan-network.org/harvard

3) http://iacng.kz/kaz/?q=node/2604

4) Атлас мира, ПКО «Картография» федеральной службы геодезии и картографии России, Москва, 2005 5) 6) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html

7) American Journal of Public Health | December 2009, Vol 99, No.12