Жаымсыз заттарды трлері андай

Таамды инфекциялар - бл токсикогенді микроорганизмдерді таратушылары таам німдері болып табылатын аурулар. Таам ндірісінде микроорганизмдер кбеймейді. Біра за уаыт таамды асиетін сатап трады.

Ішек бактериялары. Спора тзбейтін факултативті анаэробты. Бл топты кптеген німдері адама сер ететін дрежесі сондай-а кейбір биохимиялы крсеткіші бойынша ажыратылады.

Salmonella типтік бактериялар. Бл брюшті тип жне А, В паразиттерді оздырыштары болып табылады. Олар спорасыз кішкентай таяшалар трінде болады. Оларды дамуыны оптималды температурасы 370С. Олар экзотоксин тзбейді, біра ауру организмде бактериялар лгеннен кейін атты сер ететін термотраты эндоксиндер бліп шыарады. Аурулар жіішке ішекті заымдануымен аныталады.Ішкі ортада бл бактериялар за уаыт саталады. Бидай наныны жмсаында 25-30 кн, сары май, ірімшік, тзда бірнеше ай, ккніспен жемісте -10-15 кн, етті(тоазытышта 20-40 кн) сатауа болады. ыздыру кезінде осындай бактериялар 30-40 минут арасында жойылады.

Вибрион(vibrio cholerae) – айнатанда бірнеше секунт ішінде вибрион тырысаты оздырыштар факултатифті анаэробты. суіні анаэропты температурасы 25-30оС. Олар атты сер ететін эндо- жне экзотоксиндерді бледі.Таам німдерін де олар 10-15 кнге дейін, топыраты 2 айа дейін суда бірнеше тулік саталады. Вибрион тмендегі траты біра ышыл ортаа сезімтал олар 55 градус температурада 30 минут, ал 80оС температурада 5 минутта жойылады. Таамдарды инфекцияа (ауру жануарлардан, адама берілетін немесе бацила тасушылар) бруцелуз, яшур, сибер язвасы, туберкулуз жатады.

Бруцелузді оздырыштара - бруцилалар коко тетіктес таяша пішіндегі кішкентай бактериялар жатады. Бруцелді аэробтарды суіні оптималды температурасы 37оС. Бруцелузбен ірі жне майда мйізді жануарлар жне шошалар т.б малдар ауырады. Заымдану заымданан жануарлардан дайындалан німдер арылы беріледі, бруцилалар таам німінде за уаыт саталуы ммкін. Етте 60-80, ірімшікте 45 кнге дейін саталынады. Олар 60-65оС температурада ыздыранда жойылады. 80оС-да 5 минутта, айнатанда бірнеше секунттан со жойылады.

Яшурды оздырыштары болып вирустар саналады. Олар 150 кнге дейін саталады. Адам ауруды жануарларды еттері жне сттері арылы абылдайды. ыздыранда яшур вирусы 60-70оС температурада 10-15 минут, ал 100г бірнеше секунттан со жойылады.

Сиберязвасыны оздырыштары ірі озалыспен спора тзетін таяша клеткаларыны суі. суіні оптималды температурасы 37оС. Олар топырата жылдар бойы саталады.

Туберкулузді оздырыштар - олар озалмайды, спора тзбейді. Адамны бл аурумен заымдануы тыныс алу жолдары арылы жне заымданан стті жне стті німдерді олдануда болады. Блар тама німдерінде за уаыт саталады. Мыс: ірімшікте-2 ай, сары майда -3 ай, мздатылан етте -1 жыла дейін.

1. 19Кадмий, оны аупі жне ластану кздері

Кадмий. Кадмий нерксіпті р трлі салаларында ке олданылады. Кадмий ауаа орасынмен бірге отынны жануы кезінде, кадмий ндіретін немесе олданатын нерксіптерді газды алдытармен тседі. Топыраты кадмиймен ластануы ауадан кадмий аэрозольдеріні шгуі мен минералды тынайтыштарды серінен болады. Кадмий кні рамында да кездеседі. Оны алыну жолдары: ауа – топыра – сімдік – шпоректі жануарлар – к.

р трлі німдердегі кадмийді млшері мынадай. сімдік німдері: асты 28-95, брша 15-19, рме брша 5-12, картоп 12-50, орамжапыра 2-26, ызана 10-30, салат 17-23, жеміс-жидек 9-42, сімдік майы 10-50, ант 5-31, саыраула 100-500; жануарлар німдері: ст 2,4, сзбе 6,0, жмырта 23-250. Кадмийді шамамен 80%-і адам организміне тама арылы, 20%-і тыныс алу жолдары арылы атмосферадан жне темекі шегу кезінде тседі. Ересек адам тулігіне 150 мкг/кг дейін жне одан да жоары кадмий млшерін абылдайды. Бір темекіде 1,5-2,0 мкг/кг кадмий болады. Сынап пен орасын сияты кадмий мірлік ажетті болып табылмайды. Адам организміне тскен кадмий е алдымен бауыра улы серін тигізеді. Кадмийді токсикологиялы серіні механизмі ауызды сульфгидрильді топтарымен байланысты. Сонымен атар ол цинкты, кобальтты, селенні антогонисті болып табылады. Кадмий сонымен атар темір мен кальций алмасуын бзады. Бларды барлыы ауруды ке ауымына: гипортониялы ауру, анемия, ишемиялы жрек ауруы жне т.б. келеді. Кадмийді канцерогенді, мутагенді, тератогенді эффектілері аныталан. Кадмиймен улануа арсы профилактикада дрыс таматану (тама рационына ккіртті амин ышылдарына бай ауыздарды, аскорбин ышылын, темір, цинк, селен, кальцийді осу), сонымен атар кадмий млшерін адаалау (полярографиялы анализ, атомды-абсорбциялы анализ) жне тама рационынан кадмийге бай німдерді алып тастау аса маызды.

Кадмий сырты ортада е ауіптісі токсикалы зат болып саналады. Табии ортада кадмий те аз млшерде кездеседі, на сондытан оны улану рекеті тек жаында аныталан болатын. Соы 30-40 жылда ол ндірісте кеінен олданыла бастады . кадмий мазутта жне дизельді отында кездесіп ­ олар жанан кезінде блініп шыады ; ол орытпалара присатка ретінде олданылады, яни гальванды жабуларды жаанда , кадмилы пигменттерді алуа , ол лактар эмальдерді жне керамиканы ндірісіне арналан , яни Пластмассаларды стабилизаторы ретінде электрліктерді батареяларда олданылады.( мысалы , поливинилхлоридті ) мына аталанны барлыыны нтижесінде, сонымен атар кадмии рамды пласмасс алдыыны жануынан кадмий ауаа тарала алады .

 

18 18Таамды интоксикацияа сипаттама берііз

 

Таамды интоксикация

1.ауіпсіз ауыру

2.Инфекция тскен таамдарды пайдалананда пайда болады

3.оздырыштар азы-тлікте арынды кбейеді жне токсиндерді райды.

4.Азы- тлік таамдарында микробтарды мейілінше концентрациясы болатын ауру.

5.Инкубациялы уаыты ыза – негізінде бірнеше саат.

Таамды интоксикациялар таамда микробтар клеткаларыны болмауынан да пайда болуы ммкін, біра микробтар токсиндеріні болуынан пайда болады.

Таамды німдерді баалаан жадайда, бірінен – бірін микробиологиялы крсеткіштерін анытайды. Микроорганизмдер шикізат таам німдерін ластап, р трлі адам ауыратын ауруларды тудыруы ммкін. Оларды 2 трге блеміз: таамды инфекциялар жне таамды уланулар. Таам німдеріні ластануы судан, топыратан, ндірістік блмедегі ауадан болуы ммкін. Токсигогенді микрофлораны шыу кзі болып ауыл шаруашылыыны жануарлары жне таамды ксіпорындар, оамды таматану орны табылады. Микробиологиялы крсеткіштер бойынша гигиеналы нормативтер микроорганизмдерді 4 тобыны баылауын амтиды.

 

20 Афлатоксиндер. Афлатоксин термині екі жаын топтаы микроскопиялы саыраулатар: Aspergillus жне A. Рarasiticus деген саыраулатарды аттарынын осындысы. Афлатоксин барлы компонентті жасушаны рамына еніп оларда ауру тудыра алады.

Афлатоксикозды адам денсаулыына те атты сер еткені туралы кейбір мліметтер мен жадайлар. Афлатоксикозбен улануды е кп болан жадай 1974 жылы Индияны бірнеше ауылдарында болан. 400 ге жуы адам уланып, оны 100 ден асасы бауырды улануы арасында аза тапан. Жгері азыты ішіндегі е кп афлатоксинмен ауыратын азы болып келеді. Кішкентай балаларды лімге шырауы- энцефалопатия мен ішкі органдаы майларды улануы. Денсаулы сатау жымындаы дрігерлерді айтуы бойынша афлатоксинні арасында адамда атерлі ісік (рак) ауруы пайда болуы ажап емес.

Негізгі метоболиттер бл микросаыраулатар болып екі осылыс, ультрофиолетті сернен кк тс беретін – афлатоксиндер В1 мен В2 ні осындылары осылан кезде жасыл тс береді жне G1мен G2 афлатоксиндеріде дл солай.

Охратоксиндер.Охратоксиндер- жоары улы осылыстар, оны тератогенді эффектісі бар.

Охратоксиндерді рылымы мен продуценттері. А, В, С охратоксиндері рылымды осылысы жаынан изокумарин болып табылатын L-фенилаланинмен пептидті байланыспен байланысан жаын топты райды. Охратоксиндерді рылымы тменде крсетілген:

Охратоксин продуценттері Aspergillus жне Penicillium тымдас – микроскопиялы саыраулатары. Негізгі продуценттері Asp. ochraceus жне P. virilicatum.

Скрининг- дістер жылдамдыпен жне сериялы анализдерді жргізуге ыайлыымен, ластанан жне ластанбаан лгілерді тез жне жасы бліп алуымен сипатталады. Олара зеараленон жне А охратоксинні, афлотоксиндерді миниколодты анытау дістері сияты баса да ке таралан дістер жатады; 30 трлі микотоксиндерді бірдей анытау шін арналан жа абатты хромотография (ЖХ) дістері; афлотоксиндермен ластанан бидай анытауды флуоресцентті дістері жне т.б.

 

21 Микотоксиндер( грекше mukes – саыраула жне toxicon – у) – бл микроскопиялы саыраулаттарды екіншілік метаболиті, олар улы асиеттерге ие. Оларды продуцирлейтін микроорганизмдерді суі мен дамуы шін эссенциалды болып табылмайды.

азіргі уаытта жем мен азы – тлік німдерінен саыраулатарды шамамен 250 трі табылады, оларды кбі жоарытоксинді метоболит продуцирлейді, сонымен бірге шамамен 120 микотоксин. Биологиялы кзарас жаынан микотоксиндер микроскопиялы саыраулатарды зат алмасуында ртрлі экологиялы жадайда бсекелестік жне тіршілік шін креске баытталан функцияларды орындайды деп болжайды.

Гигиеналы жаынан – блар жем мен азы – тлік німдерін ластайтын аса ауіпті улы заттар. Микотоксиндерді жоары ауіптілігі оларды те аз млшерде улы эффектіге ие болуымен німні ішіне арынды диффузиялану абілетімен сипатталады.

азіргі уаытта микотоксиндерді наты номенклатурасы менклассификациясы алыптаспаан. Бір жадайда микотоксиндерді топты бліну негізіне оларды химиялы рылысы алынса, басаларында сер ету сипаты, ал шіншісінде – саыраула продуценттерді белгілі бір трге жатуы алынан.

Таамды микробты улануа микотоксикоздар жатады, олара микроскопиялы саыраулатар мірі ауруа шыратады. Берілген уландырыш топты классикалы мысалына эрготизм жатады. Микроскопиялы саыраулатар е алдымен ара бидай, бидайды, арпаны улайды яни бл улаыш алколойдты топтара (эрготамин, эргометрин, эргобазин жне т.б.) заттар жатады, блар нан пісіргенде зіні токсикалыын сатайды жне жылылыы траты болады.

Клиникалы эрготизм консультативті трде, ртрлі блшы ет топтарындаы тырыспа ауруларымен атар жріп те кшті болып табылады. Микроскопиялы саыраулатарды тудыратын, сонымен атар физариотоксикоздар тобы, алиментарлы – токсикалы алейкияны таамнан улану атарына осады. ыстан шыан астыты олдананда, фузаризм тымынан пайда болады жне заымданан саыраулатар тез арада озанда те кшті ауру трі болып табылады.

Осы берілген негіздерге сйене отырып орталы нерв жйесіндегі анайналым мшелері ызметіні тез істен шыуы жне трофикалы жасушаны бзылуынан патогендік жадайы кйзеліске шырауы ммкін. Ауру азаны іш жаы (септикалы) ангина жне баса да асынулар пайда болады.

Негізгі шара болып алиментарлы – токсикалы алейкия боландытан, ыстан шыан асты німдерін пайдалануа болмайтындыын трындара айтып арнайы шаралар жасауымыз ажет. Фузариотоксикоздарды трлері болып баса ауіпті – «мас нанмен» улануы, микроскопиялы саыраулатарды ерекшеліктеріні бірі болып тым тріні негізі болып саналады.

Мндай нан німін олданан кезде симптоматикалы оздырыш, эйфорияларды, озалыс координацияларыны бзылуы, ішімдкпен мас болан сияты белгілерін байаймыз. Оны за олдананда анемия жне психикалы кйзелістілік пайда болады.

Астыты сатау кезінде ылал мен кгеруді болдырмау шін, ата профилактикалы іс-шаралар олдануымыз ажет. Денсаулы сатау ызметтеріні назарына дл азіргі тада афлатоксиказдар, спецификалы токсиндерден тратын концерогенді жне гепатотроптарды кшті сер етуінен ртрлі аурулар пайда болады.

Арнайы зерттеулерді жргізе отырып, афлотоксиндер бауырды атты отырызады, нейроза дейін канцерогенді активтілігін мегере отырып активті – рендерді кптігі байалды.

22 сурак
Улы элементтер, соны ішінде кейбір ауыр металдар ке тараан жне токсикологиялы ауіпті заттар тобын райды. детте 13 элементті арастырады: Hg, Pb, Cd, As, Sb, Sn, Zn, Al, Be, Cu, Ba, Cr, Tl.
рине бл аталан элементтерді барлыы улы болып келмейді. Оларды кейбіреулері адамдар мен жануарларды толы анды мір сруі шін ажет элементтер болып табылады. Сондытан да кбінесе адам денсаулыына зиянды жне зиянсыз заттарды ажырату иын.
Кп жадайларда бл концентрацияа байланысты. Оны тмендегі графиктен кре аламыз.
Атмосфераны, суаттарды, ауыл шаруашылы сімдіктері мен таам німдеріні улы металдармен улануы мыналара байланысты:
• нерксіп ксіпорындарыны алдытары (сіресе, кмір, металлургиялы жне химиялы нерксіпте);
• ала транспорттарыны алдытары (этилденген бензинні жануынан орасынмен ластану) жне т.б.
Жоарыда аталан элементтерді ішінде е ауіптілері: сынап (Hg), орасын (Pb) жне кадмий (Cd).

2.Сынап, орасын, цинк, кадмий улы элементтер

Сынап. Сынап кптеген асырдан бері белгілі боланмен ндіруге, практикада олдануа ата шек ойылан. Сынап зіне тн асиеті бар металл. алыпты жадайда сйы кйде болады. Осыан байланысты сынапты ‘сйы кміс’деп атаан.
Тама німдерінде сынап 3 трде кездесуі ммкін: атомды сынап,тотыан сынап жне алкилсынап.
Токсикологиялы кз араспен араанда сынап біршама ауіпті. Яни ол металды, этилді, пропилді кміртектермен осыланда ауіпті. Металды сынап 2 сатыдан метилденеді
Метил жне диметил сынабы организммен сорбиттеледі. Егер тама німінже е бастысы 1 кг –а 60мкг сынап болса, онда ластанбаан зен мен суоймаларындаы тщы су балыында 100-ден 200 мкг\кг салмаа шаанда кездеседі.
Токсикалы ауіп атер ауызды SH топтарымен рекеттескенде байалады. Оларды оршай , сынап белок жасушасыны биологиялы рамын згертіп, гидролит атарын жне фермент тотытарын инактивирлейді. Сынап клеткаа кіріп, ДНК структурасына осыла алады да адам рыына сер етеді.
Адам азасына тсетін сынапты апталы тсу дозасы 0,3 мг аспауы тиісті , соны ішінде метилсынап 0,2 мг-нан кп емес, яни апталы дене массалы эквиваленттік 0,005 мг | кг жне 0,0033 мг болуы тиіс.
Сынапты улылыы оны организмде р трлі сіірілетін, метоболизденетін жне шыарылатын осылыс тріне байланысты. Анарлым улы алкилсынапты ыса тізбекті осылыстара – метилсынап, этилсынап, диметилсынап жатады. Сынапты токсикологиялы серіні механизмі ауызды сульфгидрильді топтарымен атынасымен байланысты. Сынап оларды асиеттерін згертеді немесе мірлік ажетті ферменттер тобын инактивирлейді. Сынапты бейорганикалы осылыстары аскорбин ышылы, пиридоксин, кальций, мыс, цинк, селен алмасуын бзады; ал органикалы – ауыз, цистеин, аскорбин ышылы, токоферол, темір, мыс, марганец, селен алмасуын бзады.
Сынапты те улы екенін ЖЖК-ны мні: ауада – 0,0003 мг/м3 жне суда 0,0005 г/л крсетеді. Сынапты андаы ауіпсіз млшері 50-100 мкг/л болып саналады. Адам ФАО-ВОЗ сыныстарына сйкес, тулігіне шамамен 0,05 мг сынап абылдайды.
Сынап адам организміне балы німдері арылы тседі, ЖЖК-а араанда оны млшері кбірек. Балы еті зіні рамындаы сынап концентрациясы жне осылыстарымен ерекшеленеді. Мысалы, жыртыш тщы су балытарында сынап млшері 107-509 мкг/кг, жыртыш емес тщы су балытарында 78-200 мкг/кг, ал жыртыш емес теіз балытарында 300-600 мкг/кг. Балы организмі бауырда жиналатын метилсынапты синтездей алады. Кейбір балы трлеріні блшыеттерінде металлотионеин ауызы болады. Ол р трлі металдармен, оны ішінде, мысалы, сынаппен комплексті осылыстар тзеді. Бл организмде сынапты жиналуына жне таамды жолдармен тасымалдануына келеді. Мндай балытарда сынап концентрациясы те жоары болады: ылыш балыта сынап млшері 500-20000 мкг/кг, ал Тыны мхитында тіршілік ететін марлин балыында 5000-14000 мкг/кг. Мал шаруашылыы німдерінде (мкг/кг): етте 6-20, бауырда 20-35, бйректе 20-70, стте 2-12, сары майда 2-5, жмыртада 2-15; ауыл шаруашылы жеуге жарамды сімдіктерде: ккністерде 3-59, жеміс-жидектерд

 

 

23 сурак
орасын. орасын ке тараан ауіпті токсиканттарды бірі. Оны олдану тарихы те кне. Бл оны оай алынуы мен жер бетінде ке тараландыымен байланысты (1,610-3%). орасын осылыстары – Pb3O4 жне PbSO4 – ке олданылатын сурик жне орасынды белил пигменттеріні негізі. Керамикалы ыдыстарды жабыны шін олданылатын глазурьлеріні рамында да орасын осылыстары бар. Металды орасынды Ежелгі Рим кезеінен бері су бырларын орнату шін олданылып келген. азіргі тада орасын осылыстарыны олдану ауымы ке: аккумулятор, электр кабельдері ндірісі, химиялы машина жасау, атом нерксібі, эмаль, замазка, лак, хрусталь, пиротехникалы німдер, кеуірт, пластмасса ндірісі жне т.б. лемдік ндірісте жылына 3,5* 10 6 тоннадан кп сынап ндіріледі. Адам іс - рекетіні нтижесінде табии сулара жыл сайын 500-600 мы тонна, ауаа делген жне са дисперсті кйінде 450 мы тоннаа жуы орасын тарайды, оны кп блігі жер бетіне шгеді. Атмосфераны сынаппен ластану кздері - автотранспорматорды пайдаланылан газдары (260 мы тонна) жне тас кмірді жануы болып табылады. Кейбір елдерде тетраэтилорасын осылан бензинді олданылуы азайтыландытан, ауа рамындаы орасын млшері едуір азайан. Кптеген сімдіктерді рамында жануарларды еті мен стінде, сіресе нерксіп орталытары мен лкен автомагистральдар жанында орасын оры жиналады.
Кнделікті адам организміне орасын тама арылы – 0,1-0,5 мг, сумен – 0,02 мг тседі. р трлі німдердегі сынап мынадай: жеміс-жидектерде – 0,01-0,6; ккністерде – 0,02-1,6; жармада – 0,03-3,0; нан німдерінде – 0,03-0,82; ет пен балыта – 0,01-0,78; стте – 0,01-0,1. Адам организміне тскен сынапты шамамен 10 %-ті орытылады, балаларда – 30-40%. Сынап аннан жмса тканьдер мен сйекке теді, онда ол трифосфот трінде депонирленеді.
Тама шикізаттары мен німдеріні орасынмен ластануын алдын-алу шаралары ндірістік орасын алдытарыны атмосфера, суаттар мен топыраты ластануын мемлекеттік жне ведомствалы адаалауа баытталуы тиіс. Тетраэтил орасынны бензинде, орасын стабилизацияларында, поливинилхлорид німдерінде, бояыш заттарда, орау материалдарында жне т.б. олданылуын тмендету немесе млдем алып тастау керек.
орасын-жептауір улы заттар атарына кіреді жне таксикологиялы зат ретінде де орны ерекше.

24 сур
1.Металды ластануы туралы сраа бірнеше кз арастар туындады. Оларды бірі, периодты жйедегі металдар 3 топа блінеді. 1.Таматану факторларында ауыстыруа келмейтін металдар (эссенциялды микро жне макроэлементтер); 2.эссенциялды емес металдар, немесе мір сруге ажет емес металдар; 3 токсикалы металдар. Баса кзараспен араанда адам міріне ажетті барлы металдар белгілі бір клемде ана болады. Бл кзарас бвлайша сипатталады;«Барлы затты улы, біра заттыты болмауы да зиянды.»
Металдарды адам организіміне сер еруі былайша сипатталады:
1) Адамны жне жануарларды таматануына ажетті металдар.(Co,Cr, Ce, Fe, Mn, Nhi, Se, V, Zn)
2) Токсикалы маынасы бар металдар.(As, Be, Cd, Co, Cr, Hg, Mn, Mo, Ni, Hd, Se, Sn, Ti, V, Zn)
Бір атап айтатын жай осы аталан 9 элемент екі атардада кездеседі. Биологиялы эссенциялды металдарда млшерлі шектері болады. Ол оларды дефицитін, оптимальді дрежесін жне токсикалы серін анытайды. Токсикаты металдар аз дозада зиянды рекет пен биологиялы функция крсетпейді. Біра жоары дозада токсикалы рекетте болады.
Барлы металдар ажетсіз кп млшерде абылданса токсикалы асиет атарады. Сонымен атар металдарды токсикалы асиеті металдарды бір-бірімен серлескенде пайда болады. Мысалы:кадмийды азаа физиологиялы сері,соны ішінде оны токсикалыы мырышты, селенні белгілі млшердегі клемімен, ал темір функциясы жасушада мысты, кобальтты,жне кейбір млшердегі молибден мен мырышты атысуымен аныталады. Дегенмен, е тменгі концентраттарда таксикалы асиет крсететін металдарда бар.Олар ешандай пайдалы функцияларды атармайды. Мндай токсикалы металдара орасын, кадмий, мышьяк жатады. Олар мірге ажетті де, пайдалы да емес, кішкене ана дозасы нормалы организмні метаболизм функциясын бзады.
Тама кодексі бойынша біріккен ФАО\ВОЗ комиссиясы аталан сынап, кадмий, орасын, мырыш жне темір комплекстері кіретін тама німдерін халыаралы саудада баылауа алынады. Ресейде жне ТМД-да баылауа таы 6 элемент(сурьма, никель, хром, алюминий, фтор, йод)кіреді.
Улы элементтер, соны ішінде кейбір ауыр металдар ке тараан жне токсикологиялы ауіпті заттар тобын райды. детте 13 элементті арастырады: Hg, Pb, Cd, As, Sb, Sn, Zn, Al, Be, Cu, Ba, Cr, Tl.
рине бл аталан элементтерді барлыы улы болып келмейді. Оларды кейбіреулері адамдар мен жануарларды толы анды мір сруі шін ажет элементтер болып табылады. Сондытан да кбінесе адам денсаулыына зиянды жне зиянсыз заттарды ажырату иын.
Кп жадайларда бл концентрацияа байланысты. Оны тмендегі графиктен кре аламыз.
Атмосфераны, суаттарды, ауыл шаруашылы сімдіктері мен таам німдеріні улы металдармен улануы мыналара байланысты:
• нерксіп ксіпорындарыны алдытары (сіресе, кмір, металлургиялы жне химиялы нерксіпте);
• ала транспорттарыны алдытары (этилденген бензинні жануынан орасынмен ластану) жне т.б.
Жоарыда аталан элементтерді ішінде е ауіптілері: сынап (Hg), орасын (Pb) жне кадмий (Cd).

25 сурак
1. Таам німдеріні кптеген ластаыштары химиялы (антропогенді) жне биологиялы (табии) зиянды заттар болып блінуі ммкін. Бл тарауда біз осы топты негізгі кілдерімен танысамыз.

Химиялы (антропогенді) зиянды заттар

1.Металды ластануы туралы сраа бірнеше кз арастар туындады. Оларды бірі, периодты жйедегі металдар 3 топа блінеді. 1.Таматану факторларында ауыстыруа келмейтін металдар (эссенциялды микро жне макроэлементтер); 2.эссенциялды емес металдар, немесе мір сруге ажет емес металдар; 3 токсикалы металдар. Баса кзараспен араанда адам міріне ажетті барлы металдар белгілі бір клемде ана болады. Бл кзарас бвлайша сипатталады;«Барлы затты улы, біра заттыты болмауы да зиянды.»
Металдарды адам организіміне сер еруі былайша сипатталады:
1) Адамны жне жануарларды таматануына ажетті металдар.(Co,Cr, Ce, Fe, Mn, Nhi, Se, V, Zn)
2) Токсикалы маынасы бар металдар.(As, Be, Cd, Co, Cr, Hg, Mn, Mo, Ni, Hd, Se, Sn, Ti, V, Zn)
Бір атап айтатын жай осы аталан 9 элемент екі атардада кездеседі. Биологиялы эссенциялды металдарда млшерлі шектері болады. Ол оларды дефицитін, оптимальді дрежесін жне токсикалы серін анытайды. Токсикаты металдар аз дозада зиянды рекет пен биологиялы функция крсетпейді. Біра жоары дозада токсикалы рекетте болады.
Барлы металдар ажетсіз кп млшерде абылданса токсикалы асиет атарады. Сонымен атар металдарды токсикалы асиеті металдарды бір-бірімен серлескенде пайда болады. Мысалы:кадмийды азаа физиологиялы сері,соны ішінде оны токсикалыы мырышты, селенні белгілі млшердегі клемімен, ал темір функциясы жасушада мысты, кобальтты,жне кейбір млшердегі молибден мен мырышты атысуымен аныталады. Дегенмен, е тменгі концентраттарда таксикалы асиет крсететін металдарда бар.Олар ешандай пайдалы функцияларды атармайды. Мндай токсикалы металдара орасын, кадмий, мышьяк жатады. Олар мірге ажетті де, пайдалы да емес, кішкене ана дозасы нормалы организмні метаболизм функциясын бзады.
Тама кодексі бойынша біріккен ФАО\ВОЗ комиссиясы аталан сынап, кадмий, орасын, мырыш жне темір комплекстері кіретін тама німдерін халыаралы саудада баылауа алынады. Ресейде жне ТМД-да баылауа таы 6 элемент(сурьма, никель, хром, алюминий, фтор, йод)кіреді.
Улы элементтер, соны ішінде кейбір ауыр металдар ке тараан жне токсикологиялы ауіпті заттар тобын райды. детте 13 элементті арастырады: Hg, Pb, Cd, As, Sb, Sn, Zn, Al, Be, Cu, Ba, Cr, Tl.
рине бл аталан элементтерді барлыы улы болып келмейді. Оларды кейбіреулері адамдар мен жануарларды толы анды мір сруі шін ажет элементтер болып табылады. Сондытан да кбінесе адам денсаулыына зиянды жне зиянсыз заттарды ажырату иын.
Кп жадайларда бл концентрацияа байланысты. Оны тмендегі графиктен кре аламыз.
Атмосфераны, суаттарды, ауыл шаруашылы сімдіктері мен таам німдеріні улы металдармен улануы мыналара байланысты:
• нерксіп ксіпорындарыны алдытары (сіресе, кмір, металлургиялы жне химиялы нерксіпте);
• ала транспорттарыны алдытары (этилденген бензинні жануынан орасынмен ластану) жне т.б.
Жоарыда аталан элементтерді ішінде е ауіптілері: сынап (Hg), орасын (Pb) жне кадмий (Cd).