Азаматты іс жргізу ыыны пні мен дісі

Тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

 

Кез-келген ы саласы шін баса ы салаларымен салыстыранда зіндік айрышалау белгілерімен сипатталатын барынша маызды ерекшелігі оны пні болып танылады. Пн – саланы салалас жне зге де ы салаларынан ерекшелеп тратын белгі. Дл осы ыты реттеу пніні ерекшеліктеріне орай, тек ана осы ы саласына тн жне бірнеше ы салалары шін орта (мбебап) маызды сипаттамалар аныталады. Реттелуі нормалары арылы кзделген наты оамды атынастар кез-келген ы саласыны пні болып танылады.

Адамзат ызметіні кез-келген саласы тиісті дегейде ыты реттеуді ажет етеді, ал ондай реттелу оамда мойындалан дстрлер немесе нормативтік ережелер арылы амтамасыз етіледі. Трлі ркениеттерді алыптасу тжірибесі крсетіп отырандай, дстрлер нормативтік трыдан (міндетті) рсімделмесе де барынша мірще болып келеді.

Азаматты іс жргізу ережелері сер ететін салаа атысты айтатын болса, ол сала ыты жаынан тратанан ережелермен барынша наты реттелу тиіс, олай болмаан жадайда нормативтік атадатар, ыты жне леуметтік трдегі келесіздіктер орын алуы ммкін. Азаматты іс жргізу ыы орындалуы міндетті нормалар жиынтыы ретінде жоары дегейдегі тжірибелік ажеттілігімен сипатталады. Ол ыты іс жргізу саласына жатады, оны дебиетте сотты ы деп те атайды. Сотты ы нормалары зіні реттеушілік табиатына сйкес сот ісін жргізу саласында туындайтын оамды атынастарды реттеуге баытталан, яни оны ыты реттеу пні іс жргізу ыты атынастары болып табылады, сотты ы саласына жатызу оны бірыай (іс жргізу) жйесіндегі жеке зіндік ерекшелігіне нсан келтірмейді.

Азаматты іс жргізу ыы – соттарды азаматты істерді арастыру жне шешу тртібін белгілейтін жеке ы саласы. Ол з реттеу аясы бойынша, яни оамды атынастар шегі бойынша жекелік сипата ие. Ол атынастарды реттелуіне сала нормалары сер етеді. Бл – сотпен азаматты істерді талылау жне шешу тртібі; соттар мен зге органдар аулыларын орындау, іс жргізу атынастары субъектілеріні мртебелік сратарын шешу тртібі.

Реттелетін оамды атынастарыны ерекшеліктеріне, оларды субъектілік рамы мен наты ыты ммкіндіктер кешеніне, тлаларды ыты жадайларына сйкес, саланы дісі айындалады. Саланы дісі ретінде алыптасатын оамды атынастар субъектілеріні тртібіне (заи мні бар – рекеттеріне) ыпал ету тсілі (ыты трыдан араласу тсілі) болып танылады. Іс жргізушілік дебиетте саланы келесі екі тсілін бліп арастырылады: императивтік жне диспозитивтік, кейбір оулытарда олара императивті – диспозитивтік деп жалпы атау беріледі.

Азаматты іс жргізу ыты атынастарыны пайда болу жне тотатылуы аясында биліктік бастау басым боландытан, азаматты ыты саланы дісін жалпы аланда императивті трыда сипаттаан жн.

Мндай рекетті з логикалы тсіндірмесі бар жне дл осы биліктік субъектіні бар болуы, оны белсенді рлі арастырылып отыран оамды атынастарда орындалуы мжбрлі кш олдану арылы іске асырылатын нормалы ережелерді басымдылыымен шартталады.

Іс жргізу саласыны алымдары оамды атынастарды ыты реттеуді дісі іс жргізу трімен тыыз байланыста арастырылуы тиіс деген пікір білдіреді. Бл дрыс пікір, себебі іс жргізушілік трі, ыты белгілері бойынша сас оамды атынастарда азаматты ытарды орауды йлестірілген тсілін білдіреді. з кезегінде іс жргізушілік трі сатылы дегейлерді жоары дегейде жекелеп арастыруымен сипаттайтындытан ыты орау тиімділігі артады жне за мен сот алдында іске атысушыларды шынайы тедігін амтамасыз етеді.

Императивтік (альтернативасыз) ыпал ету дісі сот ділдігін амтамасыз етуші орган болып табылатын сотты оса аланда, азаматты істерді шешу барысында алыптасатын оамды атынастарды барлы атысушыларына таралады. оамды атынастара ыты ыпал етуді бл ерекшелігі – бекітілген нормалар саталмаан жадайда іске атысушылар ыын амтамасыз ететін іс бойынша зады жне діл шешім абылдануы ммкін еместігін білдіреді.