Азаматты іс жргізу ыыны айнар кздері
Мемлекет жне ы теориясында орындалуы жалпыа бірдей міндетті алышарттар (тртіп ережелері) ы айнар кзі ретінде танылады, оларды мемлекет оамды атынастарды нормативтік реттеу шін алыптастырады4.
Азаматты іс жргізу ыы жйесінде азастан Республикасыны Конституциясы зге нормативтік ыты актілер ішінде жоары зады кшке ие айнар кз ретінде танылады. азастан Республикасыны олданыстаы Конституциясы 1995 ж. 30 тамыздаы республикалы референдумда абылданан5.
Р Конституциясыны 4 бабына сйкес, Конституцияны, соан сйкес задарды, зге де нормативтік ыты актілерді, халыаралы шарттар мен Республиканы баса да міндеттемелеріні, сондай-а Республика Конституциялы Кеесіні жне Жоары Соты нормативтік аулыларыны нормалары азастан Республикасында олданылатын ы болып табылады.
Негізгі Заны осы бабымен Республика бекіткен халыаралы шарттарды Республика задарынан басымдыы болатындыы жне халыаралы шарт бойынша оны олдану шін за шыару талап етілетін жадайдан баса реттерде, тікелей олданылатындыы танылан.
Жарияланан барлы задар, азастан Республикасы атысушысы болып табылатын халыаралы шарттар, сондай-а, азаматтарды ытарына, бостандытары мен міндеттеріне атысты нормативтік ыты актілерді олданылуы міндетті болып табылады.
азастан Республикасы Конституциясыны наты баптары сот рылымы мселелеріне жне сотта іс жргізу принциптеріне арналан. зара байланысты болып табылатын бл екі ыты категория сот органдары жйесін ру (алыптастыру) тртібін, сот органдары ызметі негізделетін сот ділдігі ызметіні кілеттіктері мен базалы принципті ережелерін анытайды.
азастан Республикасы Конституциясыны 13 бабымен ркімні ы субъектісі ретінде танылуына ыы бар жне зіні ытары мен бостандытарын, ажетті оранысты оса аланда, заа айшы келмейтін барлы тсілдермен орауа хаылы екендігі танылады. Осы баппен ркімні з ытары мен бостандытарыны сот арылы орауа жне ркімні білікті за кмегін алуа ыы бар екендігі аныталан.
Бл ережелер жіктелген трде іс жргізу нысанындаы нормативтік-ыты актілерде крініс тапан, оларды атарында ылмысты іс жргізу жне Азаматты іс жргізу кодекстері бар.
азастан Республикасыны ы саласын реформалаудаы з бетінше даму кезеінде іс жргізу (сотты іс жргізу) занамасы біратар маызды згерістерге шырады; отанды за шыарушы заманауи ыта олданылуы ммкін емес брыны идеологиялы станымдардан бас тартты. азіргі кезде норма шыармашылы ызметінде іс жргізу басымдытарын анытап алу зекті, себебі ол арылы болашата материалды-ыты баыттаы нормаларды шынайы ммкіндіктерін баалауа болады.
оамды мірдегі згерістер ы субъектілеріні ытары мен замен оралатын мдделерін сатау шынайылыын арттыратын мселелерді кн тртібіне ойды. Конституциялы ережелер негізінде нормативтік-ыты актілер абылданып, соттарды кілдіктері барынша арттырылды, мдделі тлалар сотта мдделерін з бетінше орау ммкіндігіне ие болды. Соттар арылы шешілетін істер саныны артуы, оларды трлі мазмндылыы; трлі салаларда дауларды туындау ерекшеліктері, оларды субъектілік рамыны арнайы ерекшеліктері іс жргізу ережелерін рі арай натылап жіктеуді ажет етті.
1990 жылдары отанды мамандар алдында жаа азаматты іс жргізу занамасын даярлау міндеті трды, ал ол занама заман талабына сай келіп, зге елдерді отайлы тжірибесіне негізделуі тиіс болатын. 1999 жыла дейін олданыста болан аза ССР-ні Азаматты іс жргізу кодексі 1963 жылы 28 желтосанда абылданып, кеестік лгідегі зге де кптеген кодификацияланан актілер сияты бірнеше онжылдытар бойы олданылып келді. рине, осыншама за уаыт бойы ол алашы алпында алан жо, оамды жадайларды згеруіне орай ол ажетті згерістермен толытырылып келді. з мазмны бойынша ол кеестік кезедегі нормативтік-ыты актіні типті лгісі болатын; з олданысы кезеінде ол барынша траты болып келді, тек 80-ші жылдары (айта ру кезеінде)6 оан згерістер мен толытыруларды елеулі блігі енгізілді.
олданыстаы Р Азаматты іс жргізу кодексі 1999 жылы абылданып, азастан Республикасыны 1999 жылы 13 шілдедегі №412-1 Заымен олданыса енгізілді. Аталан Заны 1 бабына сйкес, азастан Республикасыны Азаматты іс жргізу кодексі Парламент оны олданыса енгізілгені жнінде За абылдаана дейін7, яни 1999 жылы 1 шілдеден бастап олданыса енгізілді.
азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексіні 2 бабына сйкес азастан Республикасыны аумаында азаматты істер бойынша сот ісін жргізу тртібі азастан Республикасыны Конституциясына, конституциялы задара жне халыаралы ыты жалпы жрт таныан принциптері мен нормаларына негізделген азастан Республикасыны Азаматты іс жргізу кодексімен айындалады. Азаматты сот ісін жргізу тртібін реттейтін зге задарды ережелері Кодекске енгізілуге тиіс.
Азаматты іс жргізу ыы айнар кздеріні жеке тобын азастан Республикасыны халыаралы шартты жне зге де міндеттемелері райды, сондай-а азастан Республикасы Конституциялы Кеесі мен Жоары Сотыны нормативтік аулылары азаматты іс жргізу ыыны рамдас бліктері болып табылады.
Азаматты істерді арауда жиі олданылатын аралас ы салаларыны бірі ретінде кімшілік ы саласы танылады. Егер азаматты сот ндірісі барысында кімшілік ыпен атысты шешілуі тиіс сра туындайтын болса, онда Р АІЖК 26-шы бабыны талаптарына сйкес ол азаматты сот ісін жргізу тртібімен шешіледі.
Трлі иерархиялы дегейдегі салалы айнар кздерді ережелерін ыты баалауда азаматты сот ісін жргізуде басым сипата ие ыты нормаларды олдануа принципті мн беріледі. Бл сратар Кодексті 3 бабымен ретке келтірілген. Осы бапты 1 блігіне сйкес, азастан Республикасы Конституциясыны жоары за кші бар жне ол республиканы бкіл аумаында тікелей олданылады. Осы Кодекс пен азастан Республикасы Конституциясы нормаларыны арасында айшылы болан жадайда Конституцияны ережелері олданылады.
Кодексті нормалары мен азастан Республикасы Конституциялы заыны арасында айшылы болан жадайда конституциялы заны ережелері олданылады. Кодекс нормалары мен зге задарды арасында айшылы болан жадайда аталан Кодексті ережелері олданылады.
азастан Республикасы бекіткен халыаралы шарттар азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексінен басым болады жне халыаралы шартта оны олданылуы шін за шыарылуы (конституциялы ереже) талап етіледі деп крсетілген жадайларды оспаанда, олар тікелей олданылады.
Азаматты іс жргізу ыыны айнар кздері азаматты іс жргізу ы саласы ережелеріні бірлігін алыптастырып, соттарды азаматты істерді талдау жне шешуіні нормативтік тртібін бекітеді.
4Мемлекет жне ы теориясы оулыында берілген бір дефиницияа сйкес, ы айнар кзі дегеніміз белгілі оамды атынастарды реттеуге баытталан мемлекет еркіні крініс табуы.
5азастан Республикасыны Конституциясы. – Астана, 2010.
6«айта ру» кезеі деп азіргі заман тарихында 1985 жылдан бастап (билікке Совет Одаыны коммунистік партиясыны соы Бас хатшысыны, кейіннен КСРО Президенті М.С. Горбачевті келуі), кеестік мемлекет тараана дейінгі кезе танылады.
7Бл бап ережелері кезінде соттарда кптеген сратар туындатты, себебі осы За шыарылан со 1999 жылды 1 шілдесі мен 13 шілдесі аралыында абылданан шешімдері засыз болып алды. Осыан орай азастан Республикасы Жоары Соты 1999 жылы 16 шілдеде арнайы аулы шаарып, соттара тсініктеме берді. азастан Республикасы Конституциясыны 4 бабы 4 тармаыны нормаларына сйкес, 1999 жылы 1 шілдеден олданыса енгізілген азастан Республикасы Азаматты кодексіні (Ерекше блім) жне азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексіні мтіндері толытай ресми трде жарияланан со ана олданылуы ммкін. Сонымен атар аталан задар жарияланана дейін азаматты жне шаруашылы істерін арауда соттар аза ССР-ні Азаматты кодексіні (Ерекше блім), аза ССР-ні Азаматты іс жргізу кодексіні нормаларын жне азастан Республикасыны 1992 жылы 17 атардаы «азастан Республикасында арбитражды соттарды шаруашылы дауларын арау тртібі туралы» Заын басшылыа алатындыы аулы етілді.