Азаматты істерді соттара ведомстволы баыныстылыы
зіні бзылан (даулы) ытарын заи орау тсілдерін тадаушы адам шін дауды сота баыныстылыы мселесі барынша маызды болып табылады. Талапкер шін бл сраты шешілуі оны баса органа емес, тек сота ана жгінуіні аншалыты ыа (іс жргізу ережелеріне) сйкестігін білдіреді. Баыныстылы азаматты іс жргізу тртібімен тскен арызды сот органыны мні бойынша арауыны аншалыты ыа сай келетіндігін білдіреді.
Р АІЖК 24-ші бабына сйкес, егер бзылан немесе даулы ытарды, бостандытарды жне замен оралатын мдделерді орау осы Кодекске жне баса задара сйкес згеше сот тртібімен жзеге асырылмаса, оларды орау туралы істерді соттар азаматты сот ісін жргізу тртібімен арайды19.
згеше сот тртібі жнінде айтанда за шыарушы, сотта е алдымен, ылмысты жауапкершілікке тартылан адамны кінлі немесе кінсіздігі жніндегі мселе шешілетін ылмысты іс жргізу тртібін тсінеді. Мысалы, азаматты сот ісін жргізу тртібімен кімді болса да ылмысты немесе кімшілік жауаптылыа тарту туралы, ылмысты жаза таайындау немесе кімшілік жолмен ндіру, шектеу шарасын тадау жне т.б. сратар шешіле алмайды. Бл сратарды барлыы згеше сот тртібімен, яни ылмысты сот ісін жргізу (жне баса) тртібімен шешілуі тиіс.
Ведомстволы баыныстылы ережелерін сатау занама бойынша зге кілетті органдар арауы тиіс арыздарды соттарда абылдау жне арастыруа жол бермеуді білдіреді.
Іс жргізу ережелері жалпы юрисдикциялы соттар жне мамандандырылан соттар азаматты, отбасылы, ебек, трын й, кімшілік, аржы, шаруашылы, жер ыты атынастарынан, табии ресурстарды пайдалану мен оршаан ортаны орау жніндегі атынастардан жне баса да ыты атынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-а ерекше жргізілетін істерді арау тртібін белгілейді (Р АІЖК 2-ші бабы).
азастанды соттар, егер халыаралы шартта, азастан Республикасыны задарында немесе тараптарды келісімінде згеше кзделмесе шетелдік азаматтар, азаматтыы жо адамдар, шетелдік йымдар, шетелдік зады тлалар, сондай-а халыаралы йымдар атысатын істерді де арайды.
Замен кілеттілік берілген баса да істер сота баынысты, трлі салаларда туындайтын дауларды р трлілігі тек соттармен аралатын істерді наты тізімін жасауды иындатады. Мысалы, Р АІЖК 26-шы бабымен сота ведомстволы баыныстылыты басымдыы белгіленген. Бл біреулері – сота, ал басалары сотты емес органдара ведомстволы баынысты зара байланысты бірнеше талаптар біріктірілген кезде барлы талаптар сотта аралуы тиіс дегенді білдіреді. Наты дауды кімге баыныстылыына атысты кмн немесе олданыстаы задарда иаштытар болан жадайда оны сот арайды.
Р АІЖК 25-ші бабы дауларды аралы сотты шешуіне беру ммкіндіктерін арастырады. Бл бап арылы за шыарушы тараптарды келісімі бойынша сота ведомстволы трыдан баынысты мліктік дау егер оан занамамен тыйым салынбаса, аралы сота беруге болатындыы туралы ереже енгізген.
Істі сота ведомстволы баыныстылыы дегеніміз, занамамен бекітілген іс жргізу ыы, оан сай азаматты дауды арастыру мен шешу сот органдарыны кілеттілігіне жатызылан.
19Сот ісін жргізуде олданылатын іс жргізу формалары ерекше сипаттара ие, олар аталуы бойынша бірдей болып, біра здеріні масатты баыты бойынша ерекшеленуі ммкін. В.М. Горшенев пен И.Б. Шаховты пайымдауларынша, рбір органны ы олдану ызметіне зіндік іс жргізу формасы тн жне ол сот талылауыны кезектілігін, фактілі айатарды айындалу тртібін жне т.б.алдын-ала анытайды. Аталан авторларды ойынша іс жргізу формаларыны ерекшелігі кез келген заи істі шешуді амтамасыз ететін ыты кепілдіктер ауымынан крініс табады. Заи іс – сот ндірісіні наты трі. Заи істер бойынша олданыстаы зада іс жргізу актілеріні ерекше трлерін шыару арастырылан. Кез келген дауды шешу шін оны категориялы атыстылыына арамастан, сотпен олданылатын іс жргізуді амтамасыз ететін процедуралар ажет болады. араыз: Горшенев В.М., Шахов И.Б. Контроль как правовая форма деятельности. – М.: Юридическая литература, 1987. – С. 176.