Азаматты істерді мамандандырылан соттарда соттауа жатызылуы

 

Соттар ызметін ыты реттеу тарихы сот рылымдарыны наты иерархиясы, оларды юрисдикциясыны ауматы анытылыы боланда, сонымен атар соттарды кілеттігі шектері мамандандыру аясымен натылананда ана сот ділдігі тиімді жзеге асырылатындыын крсетіп отыр.

Кеестік кезеде азаматты жне ылмысты юрисдикция жйесінде бірінші сатыдаы азаматты істерді басым блігін арастыратын ауданды жне алалы халы соттары²¹ болан еді. Сонымен атар мемлекеттік арбитраждар бар болатын, олар бірыай сот жйесіне кірмейтін, біра мемлекеттік арбитрлер іс жзінде судья ызметтерін жзеге асыратын²².

аза ССР-ні кейбір айматары мен зге одатас республикалардаы режимдік (пия) объектілері бар алаларда «арнайы соттар» – облысты дегейдегі соттарды траты сессиялары ызмет ететін. Олар мемлекеттік пия материалдары бар істерді арастыратын. 1994 жылы ондай соттар таратылып, оларды ызметтері ауданды (алалы) дегейдегі соттара берілді.

Соттарды мамандануына атысты проблемалы мселелер 90-шы жылдарды соына арай ккейтесті мселеге айналды. Нарыты айналым белсенділігіні артуына байланысты елімізде нарыты баыттаы біратар маызды жаа нормативтік-ыты актілер абылданды. Соттардаы істер саны артып, азаматты істерді уатылы жне сапалы арастырылуына байланысты кп иындытар туындады. Дауларды мазмны крделі бола бастады, сондай-а ажетті нормативтік база мен сот тжірибесін талдауа брыныа араанда барынша кп уаыт ажет болды. Осындай жадайда соттарды мамандандырылу ажеттілігі (сіресе тменгі саты соттары шін) наты айындалды.

90-шы жылдарды соына арай туындаан жадайды азастан Республикасыны жаа Азаматты іс жргізу кодексіні олданыса енгізіліп оюы, жеке рылым ретінде шаруашылы соттарыны олданыстан шыып алу жадайлары одан рі крделендіріп жіберді. Осыан дейін таратылып кеткен соттарда аралан істерді басым блігі ауданды соттарды арауына берілді. Осыны брі сот трелігіні сапасына кері серін тигізіп, ауданды (алалы) дегейдегі соттарды жктемесі артып кетті.

Баса баыттар бойынша да мамандандыруды енгізу ажет болды, сіресе шаруашылы жргізуші субъектілер арасындаы даулар бойынша азаматты істерді арастыруда жеке рылыма блуге басымды берілді.

Алашында аталан субъектілер арасындаы дауларды арастыру шін Алматы жне араанды алаларында эксперименталды соттар рылды²³. Бл соттарды ерекшелігі сонда, олар ауданаралы сот ретінде рыландытан, ауданды буындаы соттар орналасан барлы кімшілік-ауматы бірліктерде оларды ру ажеттілігі болмады.

Р АІЖК 30-шы бабыны 1 блігіне сйкес, мамандандырылан ауданаралы экономикалы соттар тараптары зады тла рмай ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын азаматтар, зады тлалар болып табылатын мліктік жне мліктік емес даулар жніндегі, сондай-а корпоративтік даулар жніндегі азаматты істерді арайды.

Іс жргізу заымен кімшілік юрисдикциядаы соттардаы істерді соттылыы кейінірек мамандандырылан ауданды жне олара теестірілген соттар алыптасан со реттеле бастады. азіргі кезде ол Р АІЖК 30-шы бабыны 1-ші блігінде бекітілген; мамандандырылан ауданды жне солара теестірілген кімшілік соттар кімшілік ы бзушылы туралы істерді арауа укілетті органдарды (лауазымды адамдарды) аулыларына дауласу туралы істерді арайды.

Кодексті 30 бабыны 1-2 блігімен скери соттарды азаматты істерді арау ммкіндігі арастырылан. скери соттар арулы Кштерді, баса да скерлер мен скери рылымдарды скери ызметшілеріні, скери жиындардан тіп жрген азаматтарды скери басаруды лауазымды адамдары мен органдарыны рекеттеріне (рекетсіздігіне) шаымдануы туралы азаматты істерді арайды. скери соттар, егер тараптарды бірі скери ызметші, скери басару органдары, скери блім болып табылса, баса да азаматты істерді арауа ылы.

Республика соттарыны жйесінде кмелетке толмаандар ісі жніндегі мамандандырылан ауданаралы соттар ызмет етеді. Олар баланы трылыты жерін анытау туралы даулар; ата-ана ытарын айыру (шектеу) жне оларды алпына келтіру туралы; бала асырап алу туралы; кмелетке толмаандарды арнаулы білім беру йымдарына немесе ерекше режимде стайтын йымдара жіберу туралы; азастан Республикасыны неке-отбасы занамасына сйкес кмелетке толмаандара ораншылы пен аморшылытан (патронаттан) туындайтын даулар жніндегі азаматты істерді арайды.

Егер кімшілік-ауматы бірлікте кмелетке толмаандар ісі жніндегі мамандандырылан ауданаралы сот рылмаан болса, онда оны соттауына жататын істерді ауданды сот арастыра алады.

Арнайы субъектілер арасында туындаан даулар бойынша істерді шешу шін мамандандырылан аржылы сот рылан. Мамандандырылан аржылы сот Алматы аласыны ірлік аржы орталыы лауазымды адамдарыны жне органдарыны іс-рекеттеріне (рекетсіздігіне) Алматы аласыны ірлік аржы орталыы атысушыларыны шаымдануы туралы азаматты істерді, егер тараптарды бірі Алматы аласыны ірлік аржы орталыыны атысушысы болса жне баса да азаматты істерді арайды.

 

²¹алалы халы соттары (1990 жылдарды басына дейін осылай аталан) ауданды блінісі болмаан облыс орталытарында ызмет еткен. Бл соттарда ылмысты жне азаматты істер арастырылатын, ал сотты з ішінде судьяларды наты мамандандырылан блінісі болмаан. Кпшілік жадайларда сот траалары барынша тиімді сот рамын здері алыптастыратын, себебі ол азаматты жне ылмысты істерді арауа маманданан судьяларды жктемесін реттеу шін ажет еді.

²²Кейіннен таратылан арбитраждарды ызметі аза ССР-ні Азаматты іс жргізу кодексімен реттелмейтін, ал олар арастыратын шаруашылы дауларды шешу процедурасы жалпы юрисдикциялы соттарда іс жргізу тртібінен ерекше болатын.

²³«Алматы жне араанды алаларында ауданаралы мамандандырылан соттар ру туралы» азастан Республикасы Президентіні 2001 жылы 16 атардаы Жарлыы // САПП РК. № 1-2. – Ст.1.