Соттауа жатызуды жалпы ережелері
Азаматты істі сотты соттауына жатызуын анытау барасында жауапкерді тран жері бойынша талап ою жалпы ереже болып табылады. Жауапкерді тран жері – оны тиісті жаттармен расталатын наты трылыты жері. Жауапкерді трылыты жері бойынша талап оя отырып, талап оюшы сота з арызыны жылдам шешілуіне ыпал етеді. Жауапкерді сот юрисдикциясы аумаында болуы, сота оны шаыру бойынша дер кезінде келу сратарын шешуге, оан талап арыз кшірмесін уаытында беруге жне іс материалдарымен танысуына жеткілікті ммкіндік береді.
Тіпті здеріні трылыты жері бойынша сота беруге процессуалды ммкіндіктері бола трып, мдделі тлаларды жиі жадайда жауапкерді трылыты жері бойынша талап оятындыын сот тжірибесі крсетіп отыр. Бл тек жауапкерге ана емес, талап оюшыны зіне де кптеген басымдытар береді, себебі ол осындай тадау жасау арылы сот ызметіні жеделдігін амтамасыз етеді, зі жолдаан сратарды жауабын алып, кптеген длелдемелерді орналасан орны бойынша ажетті сараптамаларды жасауа ммкіндік береді. Р АІЖК 31-ші бабында талап жауапкерді трылыты жері бойынша сотта ойылатындыы жне зады тлаа талап зады тла органыны орналасан жері бойынша ойылатындыы туралы норма бекітілген.
Дауды сотты тртіппен шешілуіні бастамашысы талап оюшы боландытан, оан замен белгіленген шектерде сотты соттауына жатызуды тадау ыы берілген.
Талап оюшыны бл ыы даусыз емес жне сота жгінуді барлы жадайларына бірдей таралмайды. Р АІЖК 32-ші бабыны 1 тармаына орай трылыты жері белгісіз не азастан Республикасында трылыты жері жо жауапкерге талап оны млкі орналасан жер бойынша немесе оны е соы белгілі тран жері бойынша ойылуы ммкін.
Егер талаптар зады тлаа баытталса, онда талап арыз сол зады тланы млкі орналасан жер бойынша беріле алады. Зады тла млкіні оны тіркелу орнында болмауы, жергілікті жерлерде оны басаруды айматы рылымдарды болу ажеттілігін білдіреді. Мндай рылымдарды басшыларына заи мні бар рекеттерді жасауа кілеттік беріледі.
Мндай салада даулар туындаан жадайларда наты талапкерлерге з ытарын жауапкерді млкі орналасан жерде орау барынша ыайлы болады. сіресе компанияны орталы басару органдары, яни «басты кесесі» республиканы баса облысында орналасан жадайда бл мселені ккейтестілігі барынша артады.
Филиал немесе кілдікті ызметтеріне атысты туындайтын даулар бойынша сота жгіну барысында да осы ережелер олданылады.
Алимент ндіріп алу жне келігін анытау бойынша талаптарды да талап оюшы зіні трылыты орны бойынша оя алады. Мндай процессуалды ммкіндікті олдану баланы анасыны мдделерін орауа ммкіндік береді, себебі ол біратар белгілі себептер бойынша (істі арау кезеінде) з трылыты орнын тастап кете алмайды. некені бзу туралы талаптарды арауда ескерелетін жадайлар:
- талапкерді олында кмелетке толмаан балаларды болуы;
- талапкерді денсаулы жадайы (талапкерді науастыы).
Осындай жадайларда талап оюшыны жауапкер тратын жерге баруы ол шін иынды келтіретін болса мндай ммкіндік кзделген (талапкерді зіні трылыты орны бойынша талап оюы).
Мертігуден немесе денсаулыыны зге де заымдануынан, сондай-а асыраушысыны айтыс болуынан келген зиянды теу туралы талаптарды да талап оюшы зіні трылыты жері бойынша немесе зиян келтірілген жер бойынша оя алады.
Талап оюшыны трылыты орны жне зиян келтірілген орын сйкес келуі ммкін, ол зады тланы (мысалы жмыс берушіні) басару орны баса жерде орналасуы ммкін. Мысалы, жмыс беруші мекеме Алматы аласында тіркелсе, ал оны жмысшы персоналы баса облыс аумаындаы пайдалы азбалар ндіру орнында ызмет етуі ммкін. Егер жмысшыа атысты баытсыз оиа ке орнында болса, ол істі арау рине, Алматы аласында арастырылуы ммкін емес (яни зады тланы тіркелу орны бойынша емес), ол сол оиа болан кімшілік-ауматы бірлікте орналасан жердегі сотта арастырыланы дрыс.
Шаруашылы шарттарын жасау барысында оларды тиісті тарматарында тараптарды келісімі бойынша ол шартты орындалу орны белгіленеді. Тараптармен орындалу орны крсетілген шарттардан туындайтын талаптар да шартты орындалатын жері бойыша ойылуы ммкін.
Жалаыны, зейнетаы жне жрдемаыны ндіріп алу туралы талаптар, сондай-а
- засыз соттаудан,
- ылмысты жауапа засыз тартудан,
- блтартпау шараларын засыз олданудан
- кімшілік амау трінде кімшілік жазаны засыз олданудан азамата келтірілген зиянды теуге байланысты ебек, зейнеткерлік жне трын й ытарын алпына келтіру туралы талаптар талап оюшыны тратын жері бойынша ойылуы ммкін.
кімшілік жаза олдану туралы аулылара дау айту жніндегі талаптар талап оюшыны трылыты жері бойынша да ойылуы ммкін.
Ттынушыларды ытарын орау туралы талаптар талап оюшыны трылыты жері не шартты жасалу немесе орындалу жері бойынша ойылуы ммкін, біра мндай талаптар сіресе айматы соттар тжірибесінде те сирек кездеседі.
Мндай талаптар (негізінен тауарды сатан жне сол тауара атысты ызмет крсеткен тауар ндірушілер мен сауда йымдарына жне оларды ызметіне атысты) талап оюшыны трылыты жері немесе шартты жасалу немесе орындалу орны бойынша ойыла алады.
Кемелерді сотыысуынан келтірілген залалды теу туралы, сондай-а теізде кмек крсеткені жне тараны шін сыйаы алу туралы талаптарды арауды ерекше тртібі белгіленген. Олар (жалпы ереже бойынша) жауапкер тран немесе кеме тіркелген портты орналасан жері бойынша ойылуы ммкін.
Азаматты істерді ауматы соттылыын згерту тртібі Р АІЖК 34-ші бабымен кзделген. Ондай згеріске тараптарды келісімі негізінде жол беріледі жне бір реттік сипата ие, яни ондай келісім атысушысы осы тараптар болып табылатын наты іске ана атысты орын алуы ммкін.
Р АІЖК 33-ші бабымен белгіленген ерекше соттылы жадайынан баса реттерде сота талап берген уаыта дейін істі соттылыын тадау ыы талап оюшыа тиесілі. Сота жгінуді барынша ке тадауын бекіте отырып, азаматты іс жргізу заы баламасыз ерекше соттылы ережесі олданылатын жадайларды анытап, белгілейді. Ерекше соттылы – ол ешкімні згертуіне кнбейтін соттылы.
Сот жне тараптар ерекше соттылы тртібін сатауы тиіс жадайлар кп емес. Ол Р АІЖК 33-ші бабында аныталан. Оан сйкес:
- жер учаскелеріне, йлерге, й-жайлара, имараттара, жерге тыыз байланысты баса объектілерге (жылжымайтын млік) ытар туралы, млікті тыйым салудан босату туралы талаптар осы объектілер немесе тыйым салынан млік орналасан жер бойынша ойылады;
- мра алдырушыа кредит берушілерді мраны мрагерлерді абылдап алуына дейін ойылан талаптары мраа алдырылан млік немесе оны негізгі блігі орналасан жердегі сотты соттауына жатады;
- тасымалдаушылара жктер, жолаушылар немесе тедеме жкті тасымалдау шарттарынан туындайтын талаптар клік йымыны траты жмыс істейтін органы орналасан жері бойынша ойылады.
Сот тжірибесінде бірімен-бірі тыыз байланысты істерді соттылыын анытауда біратар иындытар туындайды. Мысалы, егер талап екі немесе одан кп жауапкерге атысты болса, онда жауапкерді трылыты жері бойынша талап оюды жалпы ережелері олданыла алмайды. Бл ережені блтартпай олдану зара байланысты екі талапты р трлі соттара беруге алып келер еді. Бл жерде сотты тадау ыы талап оюшыа беріледі. Р АІЖК 35-ші бабыны 1-ші блігіне сйкес, р жерде тратын немесе р жерде орналасан бірнеше жауапкерге талап оюшыны тадауымен жауапкерді біреуі тратын немесе орналасан жер бойынша ойылады.
Дербес талабын млімдеуші шінші тланы талабы жне ай сотта сотталатындыына арамастан арсы талап арызды абылдаан сота беріледі.
ылмысты істен туындайтын талап, егер ол ылмысты іс жргізілген кезде азаматты талап ою ретінде млімделмеген24 немесе шешілмеген25 болса, Азаматты іс жргізу кодексімен белгіленген соттылы ережелері бойынша азаматты сот ісін жргізу тртібімен аралады.
Р АІЖК 36-шы бабы істі бір сотты жргізуінен алып, басасына беру жадайларын арастыран. Бл бапта за шыарушымен соттылы ережелерін сатай отырып сот жргізуге абылдаан іс, кейіннен баса сотты соттауына жатса да, мні бойынша шешілуі тиіс деген ескертпе жасалан.
Сот жргізуге абылданан іс сот орналасан жерді ауматы блінісінде згерістер пайда болан жадайда баса сотты соттылыына туі жнінде рратар туындауы ммкін.
Занамада азаматты істі бір сотты жргізуінен алып, баса сотты арауына беруді келесі жадайлары кзделген: егер:
1) трылыты жері брын белгісіз болан жауапкер істі зіні трылыты жері бойынша орналасан сота беру туралы тініш жасаса;
2) бір немесе бірнеше судьяа арсылы білдірілгеннен кейін, сондай-а назар аударуа тратын баса мн-жайлар бойынша судьяларды ауыстыру немесе аталан сотта істі арау ммкін болмаса;
3) істі аталан сотта арау кезінде оны істі соттылы ережелерін бза отырып абылдананы аныталса;
4) сота талап ойылса,
сот істі баса сотты арауына береді.
Тараптарды кез келгені азаматты істі осы сотты арауына жатпайтыны жнінде арыз беруіне болады жне оларды райсысы шін осындай арызды беруге негіздеме болан жадайда ол ыты олдану маызды. Соттылы ережелерін бзу арылы шыарылан сот шешімі бзылан жадайда, баса сотта істі арау жаадан басталады, ал бл тараптар шін осымша шыын, уаыт жоалту жне т.б. келесіз жадайлар болып табылады.
Істі арауа абылдау барысындаы жіберілген сотты ателіктері тараптар белсенді болан жадайда тзетіледі, ал оларды істі осы сотты арауына жатпайтыны туралы арыздарын, сол сот арастырып, шешеді. Істі баса сота беру туралы арыз бойынша йарым тріндегі іс жргізу жаты шыарылады.
Р АІЖК 36-шы бабыны 2-ші блігіні 2) жне 4) тармашаларында кзделген жадайларда істі баса сота беру жоары тран сот судьясыны йарымымен жзеге асырылады. Тарапты (тараптарды) іс сол сотты соттауына жатпайтыны туралы арызын анааттандырусыз алдыру туралы сот йарымына жоары тран сота шаымдануа болады, оны шешімі тпкілікті болып табылады жне шаымдануа, наразылы келтіруге жатпайды. Істі бір соттан басасына беру – бл йарыма шаымдану мерзімі ткеннен кейін, ал шаым берген жадайда – шаымды анааттандырусыз алдыру туралы йарым шыарыланнан кейін жргізіледі.
Бір дегейдегі р трлі соттарды арасындаы соттылыты анытау мселелерін жоары тран сот шешеді, оны шешімі тпкілікті болып табылады жне оан шаым, наразылы келтірілмейді.
24Егер талап ылмысты іс жргізуде млімделмесе, онда ол кейін азаматты іс жргізу ережелеріне сйкес арастырылады. Азаматты іс жргізу тртібінде аралатын талаптар тергеу органдары арылы беріле алмайды жне рі арай сотта шешілу шін ылмыс жасалан орны бойынша да берілмейді.
25ылмысты іс жргізуде талап арызды азаматты талап оюшы бере алады, біра ойылан талап ылмысты іс бойынша кім шыаруда з шешімін таппауы ммкін. Ондай жадайларда сот з кімінде азаматты талапкерді (жбірленушіні) азаматты тртіппен рі арай сота жгіну арылы талабын анааттандыру ыын бекіте алады.